Schrift en Belijdenis?
Harold Grevers Schrift en Belijdenis? De gereformeerde belijdenisgeschriften getoetst aan de Schrift
Schrift en Belijdenis? De gereformeerde belijdenisgeschriften getoetst aan de Schrift Auteur: Harold Grevers Vormgeving: Jan Paul Spoor Copyright © OudeSporen online uitgeverij Eerste editie 2019 Distributie: CBC, Houten ISBN/EAN 978-94-91797-44-6 (Eboek) ISBN/EAN 978-94-91797-46-0 NUR 707 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch of mechanisch, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
‘Laat de goddeloze zijn weg verlaten, de man van ongerechtigheid zijn gedachten. Laat hij zich bekeren tot de Heere, dan zal Hij Zich over hem ontfermen, tot onze God, want Hij vergeeft veelvuldig’. Jesaja 55:7 ‘Maar allen die Hem aangenomen hebben, hun heeft Hij macht gegeven kinderen van God te worden, namelijk die in Zijn Naam geloven’. Johannes 1:12
7 Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1. De Reformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.1. Het begin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.2. Maarten Luther . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.3. Ulrich Zwingli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.4. Johannes Calvijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1.5. Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2. De Reformatie in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3. Het ontstaan van de Nederlandse Geloofsbelijdenis . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 3.1. De wederdopers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3.2. De Nederlandse geloofsbelijdenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 4. Het ontstaan van de Heidelbergse catechismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 5. De synodes en het ontstaan van de Dordtse Leerregels . . . . . . . . . . . . . . .31 5.1. Synode van Emden 1571 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 5.2. Synode van Dordrecht 1574 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 5.3. Synode van Dordrecht 1618-1619 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 6. De belijdenis in de huidige tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 6.1. De periode na de reformatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 6.2. Het réveil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 6.3. De grondwetswijziging in 1815. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 6.4. Afscheiding en Doleantie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 6.5. De huidige tijd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
8 7. Is het geoorloofd een belijdenis naast de Bijbel te hebben? . . . . . . . . . . .41 7.1. Zuivere leer naast de Bijbel?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 7.2. De Bijbel een uniek boek! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 7.3. Wat zegt de Bijbel over zichzelf? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 7.4. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 7.5. Beproef alles, behoud het goede! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 8. Toetsing van de Nederlandse geloofsbelijdenis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 8.1. God regeert Zijn gemeente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 8.2. Roeping of verkiezing van de ambtsdrager . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 8.3. Kent de Bijbel sacramenten? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 9. Toetsing van de Dordtse leerregels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 9.1. Uitverkiezing en verwerping? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 9.2. De wil van de mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 9.3. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 10. Toetsing van de Heidelbergse catechismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 10.1. Verbond en kinderdoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 10.2. Leefregel van de wet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 11. Consequenties van de gereformeerde belijdenis . . . . . . . . . . . . . . . . . .135 11.1. Belijdenis naast de Bijbel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 11.2. De belijdenis in overeenstemming met het Woord van God? . . . .140 11.3. Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 12. Terug naar de Bijbel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 13. Tot besluit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 14. Bijlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 14.1. Een overzicht van de Hervormde en Gereformeerde kerken en gemeenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 14.2. Verschil tussen de gemeente en Israël . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
9 14.3. Opgemerkt, ff serieus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Bronvermeldingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
11 Voorwoord In deze studie wil ik graag stilstaan bij de gereformeerde belijdenisgeschriften. Vanuit onze eigen ervaring, middels vele fijne contacten met broeders en zusters uit verschillende Gereformeerde kerken, is er veel herkenning en hebben we oprechte en godvrezende gelovigen leren kennen. De andere kant is dat ik in deze kringen velen heb ontmoet die geen vrede met God hebben, dat velen niet weten uitverkoren te zijn en daarom niet weten waar ze de eeuwigheid door zullen brengen. Zij bevinden zich met name in het zogenoemde bevindelijke deel van de gereformeerde gezindte. Het lijkt erop dat velen vast zitten in een leersysteem dat hen lijkt te ontmoedigen, een systeem dat volgens onze mening voor een groot deel is opgebouwd uit de diverse onderwerpen, stellingen, antwoorden en conclusies die we in de belijdenisgeschriften tegenkomen. Daarom wil ik graag in dit boek, in alle bescheidenheid, deze belijdenis- geschriften biddend toetsen, wat heeft Gods Woord te zeggen over verschillende stellingen en conclusies die we vinden in de belijdenis? Ik wil graag twee kernvragen beantwoorden: Als eerste vraag: Kan men het volgens de Schrift verantwoorden – hoe goed bedoeld ook – om de Bijbelse boodschap samen te vatten en tot een leerstuk te maken, met alle mogelijke consequenties van dien? De tweede vraag die we willen behandelen is de volgende: Is werkelijk de hele inhoud van de belijdenisgeschriften in overeenstemming met datzelfde Woord van God?
12 Het gaat mij er absoluut niet om dat mensen hun kerk vaarwel zeggen, maar dat ze de Bijbel zelf ter hand gaan nemen. Ik hoop en bid dat de lezers evenals de gelovigen in Berea dagelijks de Schriften onderzoeken om te zien of die dingen zo zijn (Hand. 17:11). De Heere zal dan Zelf verder leiden en vanuit Zijn Woord aan hen laten zien wat naar Zijn gedachten is. Sta jij / staat u hiervoor open? Allereerst wil ik graag benadrukken dat er ook in al deze verschillende kerken vele wedergeboren christenen zijn, en de Heere kent hen die de Zijnen zijn! Dat maakt mij bescheiden en voorzichtig. In het besef van eigen zwakheid en falen, wil ik nederig en met schroom mijn zorgen met betrekking tot diverse leringen niet voor me houden. Mijn gebed is daarom: laten we dicht bij de Schrift blijven!
13 Inleiding De gereformeerde belijdenisgeschriften zijn van grote betekenis voor vele Hervormde en Gereformeerde kerken en gemeenten. Het zijn geschriften die door godvrezende mannen, theologen en predikanten, geformuleerd zijn in de tijd van de Reformatie. In deze tijd heeft Gods Geest gewerkt door mannen als Johannes Hus, Maarten Luther, Johannes Calvijn, John Knox, Theodorus Beza, Willem Farel, Guido de Brès e.a. Zij brachten Gods Woord en leerden op grond van de Bijbel de drie sola’s: alleen door het geloof, alleen door Gods genade en alleen door de Schrift. Die gedachten gingen radicaal in tegen de heersende Rooms-Katholieke kerk, met hun leer van genade en werken, tradities, heerschappij van de geestelijkheid en vele andere dwalingen 1. De Rooms-Katholieke kerk verwierp de nieuwe leer en vervolgde degenen die haar aannamen. De Reformatie is van grote betekenis geweest voor heel Europa en later ook daarbuiten. Het was een verwarde tijd, ook met dwalingen en diverse uitwassen. De behoefte tot het vastleggen van de ‘nieuwe leer’ leek een logische stap, en zo werden de gereformeerde formulieren geboren, de belijdenisgeschriften. We onderscheiden drie formulieren: de Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Dordtse leerregels en de Heidelbergse catechismus. Samen worden ze ook wel de ‘Drie Formulieren van Enigheid’ genoemd. Als we in dit artikel spreken over deze formulieren, wordt dit voor de leesbaarheid vaak ingekort tot ‘de belijdenis’. De synode van Dordrecht, gehouden in 1618-1619, heeft deze theologische geschriften aanvaard als belijdenis voor de toenmalige Gereformeerde kerk. Tot op de dag van vandaag geldt deze ‘belijdenis’ als gezaghebbend in de genoemde kerken. Een gelovige die lid wil worden van een van deze kerken zal deze drie belijdenisgeschriften moeten onderschrijven.
14 De vraag die opkomt is deze: Hebben deze geschriften hetzelfde gezag als de Bijbel? Een oprecht gereformeerde broeder zal zeggen: Nee. Maar de praktijk leert wel anders. Mijn ervaring is dat de ‘belijdenis’ de bril is waardoor de Bijbel wordt gelezen, geïnterpreteerd en uitgelegd. De vraag is of dit ook Gods wil en norm is. Ondergetekende heeft jaren ‘gekerkt’ in een Hervormde kerk (Gereformeerde Bond), en in een Christelijk Gereformeerde kerk, en kwam zodoende veel in aanraking met de belijdenisgeschriften. Twee vragen wil ik in mijn boek graag beantwoorden, ik herhaal ze hier nogmaals: 1. Is het volgens de Schrift te verantwoorden, hoe goed bedoeld ook, de Bijbelse boodschap samen te vatten en deze tot een leerstuk te maken, met alle mogelijke consequenties van dien? 2. De tweede vraag die we willen beantwoorden is de volgende: is werkelijk de gehele inhoud van de ‘belijdenis’ in overeenstemming met datzelfde Woord van God? Na een korte beschrijving van de geschiedenis van de Reformatie en het ontstaan van de drie belijdenisgeschriften zullen we, per geschrift, enkele punten naast het Woord van God leggen. Ons gebed is dat de lezer alles zal willen toetsen aan het enige Richtsnoer dat we kennen: het Woord van God. Wij geloven dat Gods Woord aan de gelovigen is gegeven. Paulus zegt: ‘Heel de Schrift is door God ingegeven en is nuttig te onderwijzen, te weerleggen, te verbeteren en op te voeden in de rechtvaardigheid, opdat de mens die God toebehoort, volmaakt zou zijn, tot elk goed werk volkomen toegerust’ (2 Tim. 3:16). Deze tekst zegt ons dat we alles in dit Woord vinden wat we nodig hebben. Bij deze studie wil ik me biddend laten leiden, door Woord en Geest. De Heere beloofde de Heilige Geest aan de gelovigen om hen te helpen Zijn Woord te verstaan (Joh. 14:26, 16:13). Het is mijn oprechte gebed dat de Heere wil leiden door Zijn Geest om Zijn Woord te verstaan. We vragen de lezer een en ander biddend te overwegen voor de Heere. Ik hoop en bid dat niemand zich persoonlijk aangevallen voelt. Het is geschreven vanuit oprechte zorg voor hen die worstelen met deze onderwerpen. Ik vind het belangrijk te benadrukken dat wij vele fijne contacten hebben met ware gelovigen vanuit verschillende (Hersteld) Hervormde en Gereformeerde kerken en gemeenten. Ik heb veel geleerd van mijn gereformeerde broeders, maar
15 Inleiding toch heb ik gemerkt, in vele persoonlijke contacten met oprechte gelovigen, hoe zij worstelen met de inhoud van de ‘belijdenis’ 2. Dat ik dit boek schrijf is vanuit een oprechte liefde en bezorgdheid voor mijn broeders en zusters in deze kerken, maar vooral voor hen die niet weten of ze een kind van God zijn en geen vrede hebben. Bijbelcitaten zijn geciteerd uit de Herziene Statenvertaling, tenzij dit anders vermeld wordt. Enschede, juli 2019 Harold Grevers 2 Naast de drie formulieren van enigheid worden in de kerken ook de veel kortere apostolische geloofsbelijdenis, de geloofsbelijdenis van Nicea en de geloofsbelijdenis van Athanasius aanvaard.
17 1. De Reformatie 1.1. Het begin Omdat verschillende lezers wellicht minder op de hoogte zijn, is het goed een korte uitleg te geven over de periode van de Reformatie. Willen we de inhoud van de gereformeerde geschriften kunnen begrijpen, dan is een beknopte schets van de geschiedenis noodzakelijk. Het woord ‘reformatie’ stamt af van het Latijnse woord reformatio, wat verbetering betekent. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat de bestaande kerk ‘ge-ré-formeerd’ zou worden. De reformatie was een Gods werk in de harten van gelovigen die door middel van het lezen van Gods Woord, tot geloof kwamen en als gevolg daarvan in gewetensnood en in conflict kwamen met de toenmalige Roomse kerk, gezien haar leer van werken, aflaten e.d. De ‘nieuwe leer’ zorgde voor een geweldige opwekking in vele Europese landen, omdat verduisterde fundamentele waarheden uit Gods Woord weer opnieuw ontdekt werden. Oorspronkelijk bedoeld om de bestaande Rooms-katholieke kerk geestelijk te reformeren, te veranderen, lees: terug te brengen naar Gods Woord, zie bijv. bij Maarten Luther. De geschiedenis leert ons dat de grote, machtige Rooms-katholieke kerk zich niet liet reformeren, en tegenstanders als ‘ketters’ betitelde 3. Vervolging in vele landen was het gevolg. Vele gelovigen, aanhangers van de nieuwe leer, zijn uiteindelijk ter verantwoording geroepen, vervolgd en zelfs vermoord. Dit gebeurde door middel van de ingestelde
18 pauselijke en later de Spaanse inquisitie 4. De inquisitie is een begrip dat we vanuit de geschiedenis van Nederland kennen. Het ontstaan van Nederland is een direct gevolg van de godsdiensttwisten, zie de voetnoten. We willen graag enkele hoofdpersonen uit deze periode (reformatoren genoemd) voor het voetlicht plaatsen. Hierbij komen de belangrijkste geschilpunten ten opzichte van de Roomse kerk vanzelf aan bod. 1.2. Maarten Luther Maarten Luther, geboren in 1483, werd in 1507 tot priester gewijd. Hij was in die tijd innerlijk onrustig en had geen vrede met God. Na veel innerlijke strijd en worsteling door o.a. het lezen van de Romeinenbrief ontdekte hij uiteindelijk dat de gerechtigheid van God niet te verdienen is, maar dat die door genade wordt geschonken, op grond van de vergeving van de zonden, aan ieder die het in het geloof aanneemt. Later zei hij: Het was alsof er een deur in de hemel openging. Wat was ik blij, de gehele Schrift heeft voor mij nu een ander gezicht gekregen . Luther ging de verworven waarheid verkondigen, en een conflict met de kerk kon niet uitblijven. Aanleiding voor de uiteindelijke botsing was de onbeschaamde aflaathandel. Er was namelijk veel geld nodig, want paus Leo X wilde de St. Pieterskerk in Rome afbouwen. Een aflaat is oorspronkelijk de kwijtschelding van tijdelijke straffen voor zonden. De kerk kon een aflaat geven na een biecht en het doen van goede werken. In de tijd van Luther kon een gedeelte van de straf met geld worden afgekocht. Luther kon niet zwijgen en sloeg eigenhandig 95 stellingen aan de deur van de slotkerk te Wittenberg. Kern van Luthers betoog was dat de werken van mensen hen niet zalig maken, en dat het kopen van een aflaat met geld de schuld van de mens niet te niet kan doen. Ik heb genoeg aan mijn dierbare Verlosser, mijn Heere Jezus Christus schrijft hij o.a. aan de paus. De paus spreekt begin 1521 de banvloek over Luther uit, omdat hij zijn dwalingen niet wil herroepen. 4 De Inquisitie (van het Latijnse woord inquisitio = onderzoek), voluit: Inquisitio haereticae pravitatis (onderzoek naar de afwijkingen van de ketterij), was een rechtbank van de katholieke kerk, belast met de opsporing, het onderzoek naar en het opleggen van straffen aan ketters. De Spaanse Inquisitie was een in 1478 door Spanje opgericht instituut, om de katholieke orthodoxie te handhaven tijdens hun heerschappij. Zij stond onder directe leiding van de Spaanse monarchie. Zij werd pas definitief afgeschaft in 1834 tijdens het bewind van Isabella II.
19 1. De Reformatie Beroemd is de rijksdag te Worms in 1521 waar Luther, op initiatief van keizer Karel de vijfde, ter verantwoording wordt geroepen. Luther verdedigde zich met verve tegenover de keizer en de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders; hij beriep zich steeds op de Bijbel alleen. Als gevolg daarvan was hij zijn leven niet meer zeker. Vrienden ontvoerden hem naar de Wartburg, en daar vertaalde hij in 1522 het Nieuwe testament in het Duits; in 1534 volgde de gehele Bijbel. Na veel arbeid ontsliep hij in 1546. De rechtvaardiging op grond van het geloof speelt een grote rol in de gereformeerde belijdenis. 1.3. Ulrich Zwingli Tegelijkertijd kwam in Zurich de Zwitserse hervormer Ulrich Zwingli naar voren, hij leefde van 1484 tot 1531. Onder de indruk van Luther werd Zwingli een instrument in Gods hand. Hij keerde zich tegen de aflaathandel, beelden, kruisen, heiligenverering en gaf opdracht alleen het evangelie te prediken. Hij schafte het misoffer af en stelde het Avondmaal weer in. Zwingli heeft geijverd voor een uiterst sobere eredienst waarin de prediking van het evangelie het belangrijkste werd. In tegenstelling tot Luther, die qua avondmaalsopvatting nog dicht bij Rome stond, begreep Zwingli dat het Avondmaal een herinneringsmaaltijd ter gedachtenis aan de kruisdood van de Heere Jezus is. Rome leert nog steeds dat de brood en de wijn van het misoffer werkelijk veranderen in het lichaam en bloed van de Heere Jezus, de zogenoemde transsubstantiatieleer, een afschuwelijke dwaling. De brief aan de Hebreeën leert ons dat het ene offer van de Heere Jezus voldoende is. Het verschil in Avondmaalsvisie is van belang om de verschillende uitspraken in de latere belijdenisgeschriften te begrijpen. Zwingli zorgde voor een wat ´wettische´ invoering van de reformatie op alle terreinen van het openbare leven, een regering naar en door de Bijbel. Het theocratische principe, d.w.z. de godsregering, voerde hij door op alle fronten, waarbij de overheid een belangrijke taak had toe te zien op de levenswandel van de bevolking. Binnen Zwitserland leidde dit tot een burgeroorlog tussen rooms-katholieke en hervormingsgezinde kantons. Zwingli sneuvelde in deze strijd, hij werd gevierendeeld en verbrand. Het theocratische principe vinden we terug in de belijdenisgeschriften.
20 1.4. Johannes Calvijn Johannes Calvijn werd in 1509 geboren te Noyon in Picardië, al op 12-jarige leeftijd werd hij kapelaan. Van de innerlijke ontwikkeling van Calvijn weten we niet veel, alleen dat hij mede door een neef van hem de Bijbel ging lezen, en door een plotselinge bekering vrede met God kreeg. Calvijn blijkt een sterke voorkeur voor de hervorming te hebben. Vanwege deze opvattingen vluchtte hij in 1533 naar Bazel. In 1535 volgde de eerste druk van de ‘Institutie, of onderwijzing in de christelijke godsdienst’, een omvangrijk geschrift dat van grote invloed is geweest op de latere auteurs van de Heidelbergse catechismus en de Nederlandse Geloofsbelijdenis. In 1536 kwam hij in Genève, de Zwitserse stad die voor de hervorming had gekozen. Willem Farel werd een vriend van hem en hij wist Calvijn te bewegen daar te blijven. Farel vroeg Calvijn hem te helpen ook het innerlijk van de stad te hervormen. Calvijn stelde een duidelijk theocratische kerkorde op, die aan het stadsbestuur werd voorgelegd. Hij wilde dat er een strenge tucht zou zijn en nauwlettend op de levenswandel van de stadsbewoners zou worden toegezien. Wie tegen de reformatie was, moest Genève verlaten. Het verzet van de burgers nam zo toe, dat Farel en Calvijn in 1538 vluchtten. Het theocratische principe komen we, zoals eerder gezegd, tegen in de ‘belijdenis’. Een aantal jaren later kwam Calvijn, opnieuw uitgenodigd, terug; toen was er meer steun vanuit een hervormingsgezinde meerderheid in de raad. Het harde werken en de spanningen die het met zich meebracht zorgden voor een zwakke gezondheid; in 1564 ontsliep hij. Calvijn wordt wel eens de ‘bouwer’ onder de reformatoren genoemd; door zijn geleerdheid, zijn vele geschriften, waaronder de Institutie, legde hij de grondslag voor het zogenoemde calvinisme. Een belangrijk onderwerp in de theologie van Calvijn was het vraagstuk van de predestinatie, de uitverkiezing. Calvijn stelde dat de mens door Gods werk tot geloof komt, hij legde sterk de nadruk op Gods genade en elke gedachte dat een mens enige prestatie levert in dit geloof bande hij uit. Calvijn werkte dit systematisch uit en formuleerde zo zijn uitverkiezingleer; hierbij is hij soms tot scherpe, tegenstrijdige uitspraken gekomen. Zo leerde hij bijv. dat de mens in zonde gevallen is omdat God dit zo beschikt heeft, en tegelijkertijd dat het de schuld van de mens zelf was. De leer van de uitverkiezing, door anderen verder uitgewerkt en dikwijls aangescherpt,
21 1. De Reformatie speelt een grote rol in het calvinisme. Tot op de dag van vandaag is deze leer, die we terugvinden in de verschillende belijdenisgeschriften, vooral in de praktijk een twistpunt binnen de Hervormde en Gereformeerde kerken. Vele gelovigen worstelen met de vraag of zij wel of niet uitverkoren zijn. Mede door zijn arbeid werd Genève het middelpunt van de hervorming. Calvijn schreef uitleggingen, verklaringen, de al genoemde Institutie en vele brieven, veel van deze brieven werden bewaard en gebundeld. Door de oprichting van een academie in 1559, die geleid werd door zijn leerling en vertrouweling Theodorus Beza, werd het calvinistische gedachtegoed verspreid over vele landen o.a. Duitsland, Nederland, Engeland en Schotland. 1.5. Samenvatting De reformatie was een werk van God in vele harten in vele landen. De Bijbel ging weer open, vele dwalingen werden aan de kaak gesteld, levens werden veranderd. De Reformatie is van grote invloed geweest op het godsdienstige, kerkelijke, maatschappelijke en culturele leven van vele Europese landen. Vele mensen namen de nieuwe leer aan en vonden vrede met God. Ook in Nederland heeft de reformatie vaste voet aan de grond gekregen. Vandaag de dag zijn er vele kerken die afstammen van de nieuw ontstane Gereformeerde kerk.
23 2. De Reformatie in Nederland Zoals reeds is opgemerkt, vond ook het calvinisme in Nederland ingang. In Nederland was er niet zozeer één persoon die de voorman van de Reformatie was, er was geen uitgesproken godsdienstige leider. Wel hebben Philips Marnix van Sint-Aldegonde en zijn broer Johannes, die allebei te Genève gestudeerd en geestverwanten van Calvijn en Beza waren geworden, geijverd voor het ‘calvinisme’ in ons land. Marnix heeft ook veel invloed gehad op prins Willem van Oranje. Een andere belangrijke predikant was Guido de Brès, die met name in de Zuidelijke Nederlanden veel invloed heeft gehad. Hij kwam al op jonge leeftijd in aanraking met de Bijbel en met reformatorische geschriften; door vervolgingen kwam hij in vele plaatsen, o.a. ook in Genève, waarna hij de nieuwe leer verder verspreidde. Hij is de opsteller van de latere Nederlandse Geloofsbelijdenis, zie de volgende paragraaf. Rondreizende predikers verkondigden de nieuwe leer in Nederland via geschriften en hagenpreken 5, maar ook het voorbeeld van de martelaren had veel invloed. De predikers vonden ingang, aanvankelijk vooral bij het ‘gewone’ volk. Later werden ook de edelen bereikt, hoewel bij hen politieke bedoelingen zeker een rol speelden. In 1555 volgde Filips II zijn vader, Karel de vijfde, op als koning van Spanje. Filips was als vroom katholiek zeer gekant tegen de hervorming. Om de rechten van de Nederlanden, globaal gezien het tegenwoordige gebied van Nederland en Vlaanderen, bekommerde hij zich niet. Integendeel, hij nam felle en wrede maatregelen om de hervormingsgezinden te vuur en te zwaard te vervolgen. Hij beschouwde zichzelf als de leider van de ‘contrareformatie ’, wat slecht viel in de tolerante Nederlanden. De contrareformatie was de reactie van de Rooms-katholieke kerk op de protestantse Reformatie. Op het Concilie van Trente (1545 -1563 ) werden in 126
24 stellingen vele onderdelen van de protestantse leer als dwalingen gekenmerkt. Voor katholieken die van de leer van de Rooms-katholieke kerk afwijken en deze punten onderschrijven, gold en geldt nog steeds dat ze vervloekt zijn > het anathema = de ban. Tot op de dag van vandaag zijn deze stellingen niet herroepen en zijn ze dus nog steeds van kracht! De strenge godsdienstverordeningen van Filips, plakkaten genoemd, waren erop gericht het protestantisme met wortel en tak uit te roeien. De Jezuïetenorde speelde een belangrijke rol in de uitvoering van de katholieke contrareformatie, onder leiding van Ignatius de Loyola. Eén van de doelen was het terugbrengen van gevallen gelovigen. De Raad van State onder leiding van Willem van Oranje, als stadhouder van de Spaanse koning voor Holland, Zeeland en Utrecht, vroeg om verzachting van de plakkaten. Dit was onmogelijk in de ogen van Filips. In 1566 raasde de ‘beeldenstorm’ over Nederland, in vele rooms-katholieke kerken werden beelden, altaren e.d. vernield, hierbij vielen ook slachtoffers. De koning besloot met geweld te reageren en een heftige vervolging in de Nederlanden, onder leiding van de hertog van Alva, en aansturing van de felle bisschop Granvelle, volgde. Granvelle was de belangrijkste adviseur van Filips II in de jaren die aan de tachtigjarige oorlog vooraf gingen en dit droeg bij aan het verscherpen van de conflicten in de Nederlanden. De hertog van Alva stelde een bijzondere rechtbank in, zijn Raad van Beroerten, door het volk ‘Bloedraad’ genoemd. Deze rechtbank veroordeelde duizenden tot de dood of tot verbanning. De gevangenissen zaten vol, velen werden geëxecuteerd. Het conflict leidde onder leiding van Willem van Oranje tot de al genoemde tachtig-jarige oorlog, waaruit de republiek van de Nederlanden ontstond. Pas in 1648 werd de vrede van munster getekend. Juist deze oorlog en de vervolgingen heeft het aantal protestanten doen toenemen. Rooms-katholiek zijn was voor velen hetzelfde als heulen met de Spaanse vijand. Mede om die reden zwoeren velen hun katholieke geloof af. In 1562 werd te Antwerpen een eerste gemeenschappelijke kerkelijke vergadering gehouden, waarna in 1568 in Wezel de eerste besprekingen werden gehouden om de kerk te organiseren. Drie jaar later werd dit voortgezet op de synode in Emden. Door de vervolgingen in Nederland waren o.a. in deze steden grote vluchtelingengemeenten ontstaan. Hier werd als leerboek voor de kerk de Heidelbergse catechismus erkend. Pas rond 1570 ontwikkelde de Reformatie zich in ons land in gereformeerde of calvinistische richting.
25 2. De Reformatie in Nederland Daarnaast vormde zich een vast kerkverband met gemeenten, kerkenraden, classicale vergaderingen en synoden 6. Verder regelde men allerlei zaken m.b.t. de organisatie van het kerkelijk leven en de catechese (= godsdienstonderwijs). Van groot belang is dat men een bisschoppelijke ordening of geestelijkheid tegenover de leken afwees. Iedereen moest zich stellen onder het gezag van de Schrift. 6 Synode = Grieks voor ‘samenkomst’, het doel van een synode is om zaken te bespreken en overeenstemming te krijgen.
27 3. Het ontstaan van de Nederlandse Geloofsbelijdenis Om de inhoud van de Nederlandse Geloofsbelijdenis te begrijpen is het nuttig om eerst iets te zeggen over de achtergrond en de juiste context. Dit vanwege een beweging die in diezelfde tijd ontstond, namelijk de zogenoemde ‘wederdopers’. Zij waren de voorlopers van de huidige Doopsgezinde kerk, ook wel Mennonieten genoemd. 3.1. De wederdopers Ten tijde van de opkomst van de calvinisten was ook de beweging van de ‘wederdopers’ ontstaan. De ‘wederdopers’ werden zo genoemd omdat zij de kinderdoop verwierpen. Al omstreeks 1525 roerden de leiders van deze beweging zich in Duitsland en Zwitserland. De ‘wederdopers’ waren veel radicaler dan Luther en Zwingli, en hun volgelingen. Ook in Nederland kregen zij grote aanhang, vooral in de periode na 1530. De ‘wederdopers’ legden sterk de nadruk op een persoonlijk geloof en op een onberispelijke levenswandel. De leiding van de Heilige Geest werd een belangrijk thema; en verder verwierpen zij een geordend predikambt. Helaas kende de beweging ook enkele extreme uitwassen, onder andere de gewelddadige stichting van ’het Godsrijk’ in Munster, 1534. Dit is bekende kerkgeschiedenis. Mede op grond van ‘openbaringen’ ontstonden daar zedeloze toestanden. In Nederland was een meer gematigde stroming onder de ‘wederdopers’ aanwezig, geleid
28 door de Fries Menno Simons en daarom werden zij later ook wel Mennonieten genoemd, de voorloper van de huidige Doopsgezinde kerk. Onder andere de ‘Amish’ in Noord-Amerika stammen af van de Duitse tak van deze beweging. In de Nederlandse geloofsbelijdenis worden verschillende leringen van de ‘wederdopers’ veroordeeld. 3.2. De Nederlandse geloofsbelijdenis Om aan te tonen dat de gereformeerden geen oproerige burgers waren stelde Guido de Brès, een Vlaamse calvinist, een verweerschrift van 37 artikelen op. Dit geschrift gooide hij in 1561 over de muur van het kasteel te Doornik, waar in die tijd de landvoogdes Margaretha van Parma verbleef. Hij wilde dit verweerschrift onder de aandacht van de overheid brengen, namelijk de Nederlandse Geloofsbelijdenis. De Brès was een leerling van Calvijn en hij liet zich bij zijn verweerschrift inspireren door Calvijns Institutie. De Brès liet aan zijn confessie een brief aan Koning Philips II voorafgaan. Daarin wierp hij het verwijt, dat de gereformeerden evenals de wederdopers een revolutionaire beweging wilden ontketenen, ver van zich. Petrus Datheen noemde de Brès dé dienaar van Gods Woord in de Nederlanden vanwege zijn invloed, maar ook vanwege zijn zwervende bestaan. Uiteindelijk wordt de Brès in 1567 gevangengenomen en later opgehangen. In dit geschrift worden de hoofdzaken van het christelijk geloof beleden: o.a. de drie-enige God; de schepping; de voorzienigheid; de uitverkiezing; de rechtvaardiging en de heiligmaking; de kerk; de sacramenten; over de overheid en de verwachting van de laatste dag.
29 4. Het ontstaan van de Heidelbergse catechismus De Heidelbergse catechismus is in 1561 geschreven op verzoek van de protestantse keurvorst Frederik III van de Palts. De auteurs zijn Caspar Olevianus en Zacharias Ursinus te Heidelberg. Aanleiding was de onduidelijkheid over de aard en de positie van het avondmaal. Frederik gaf deze opdracht aan Zacharias Ursinus, hoogleraar dogmatiek aan de Heidelbergse universiteit. Olevianus was de eindredacteur. Heidelberg is één van de oudste universiteitssteden van Duitsland. De universiteit werd in 1386 gesticht. Beroemde geleerden zijn Johannes Oecolampadius, de latere boezemvriend en rechterhand van Zwingli, en Philippus Melanchthon, de vriend en medestrijder van Luther. Ursinus is een theoloog van groot formaat geweest, die in de 16e en 17e eeuw grote invloed heeft uitgeoefend op het theologisch denken van honderden predikanten. Vele predikanten uit die tijd ontvingen hun opleiding te Heidelberg of bestudeerden zijn werken. Bij de totstandkoming van deze catechismus hebben de auteurs gebruik gemaakt van bestaande catechetische literatuur die voorhanden was. Men kon winst doen met wat in Straatsburg, Bazel, Zürich, Genève, Emden en in Londen op het gebied van de catechese was geschreven en uitgegeven. De Heidelbergse catechismus is zo een samenvatting geworden. Het leerboekje uit Heidelberg is bedoeld om de jeugd en gemeenten praktisch te onderwijzen, met name in de zondagse leerdiensten. De bedoeling is om kernzaken van het geloof aan bod te laten komen. De catechismus bestaat uit 129 vragen en antwoorden, verdeeld in drie thema’s. Deze worden
30 voorafgegaan door twee vragen die dienen als inleiding. Ze gaan over de zekerheid van het eeuwige leven en over wat er nodig is om gelukkig te kunnen leven en te sterven. De vragen zijn verdeeld in 52 groepen, zodat de gehele catechismus op de zondagen in één jaar behandeld kan worden. • Het eerste deel gaat over de zondigheid van de mens. • Het tweede over de verlossing. Hierin staan o.a. de apostolische geloofsbelijdenis, ook wel de 12 artikelen genoemd. Verder worden de twee sacramenten van de gereformeerde kerken behandeld, namelijk de doop en het avondmaal. • Het derde deel gaat over de dankbaarheid, vanwege de verlossing uit de ellende. Hierin komen ook de tien geboden aan de orde, als leefregel voor de dankbaarheid, verder wordt het gebed behandeld aan de hand van ‘het Onze Vader’. Daarnaast maakt de catechismus duidelijk waarin het calvinisme zich onderscheidt van het rooms-katholieke geloof. Dit komt o.a. heel sterk tot uiting in vraag en antwoord 80, waarin de katholieke mis een ‘vervloekte afgoderij’ wordt genoemd. De catechismus werd in 1563 vertaald door Petrus Datheen, die daarnaast ook voor een Nederlandse psalmberijming zorgde.
31 5. De synodes en het ontstaan van de Dordtse Leerregels Door middel van een korte geschiedschrijving willen we meer licht werpen op de achtergrond, betekenis en het ontstaan van de Dordtse Leerregels. 5.1. Synode van Emden 1571 De synode van Emden was een bijeenkomst van 29 calvinistische verbannen leiders (predikanten en schrijvers), die van 4 tot 13 oktober 1571, de Neder- duitse Gereformeerde Kerk stichtten (later Nederlandse Hervormde Kerk genoemd). De synode werd gehouden in de Duitse plaats Emden en stelde de regels, zeg maar de organisatie van de kerk, de kerkenordening vast. Verder werden de belangrijkste leerstellingen van de Nederduitse Gereformeerde Kerk vastgelegd 7. De synode: • Bevestigde het presbyteriaanse karakter van de hervormde kerk; • Organiseerde kerken in een geografische regio in classes; • Nam de Nederlandse Geloofsbelijdenis van 1561 aan; • Keurde het gebruik van de Heidelbergse catechismus in Nederlandstalige gemeenten goed.
32 5.2. Synode van Dordrecht 1574 In 1574 vond de minder bekende eerste synode van Dordrecht plaats, deze synode is van groot belang geweest voor de bevestiging, organisatie en vaststelling van de leer van de ‘nieuwe gereformeerde kerk’. Deze eerste synode stelde zich achter de kerkenordening van de synode in Emden. Later uitgewerkt in de synode van 1619. Er werden meerdere besluiten genomen. Voor ons artikel zijn de volgende besluiten van belang: • Iedere ambtsdrager moet de Nederlandse Geloofsbelijdenis onder- tekenen; • In de kerk zou alléén de Heidelbergse catechismus als leerboek gelden; • Het doen van geloofsbelijdenis wordt ook geregeld; • De gemeente krijgt inspraak, ouderlingen krijgen een plaats in kerkelijke vergaderingen, het zogenoemde presbyteriaal-synodaal systeem, met classes die o.a. tucht konden oefenen over de predikanten; • Vaststelling van de liturgie, bijvoorbeeld vaste votum en groet, vaste slotzegen, formulieren, vastgelegde gebeden, o.a. voor het sluiten van een huwelijk, de bevestiging van ambtsdagers en formulieren voor het bedienen van de doop en het avondmaal; • De psalmberijming van Datheen werd opnieuw bekrachtigd. Door de Heidelbergse catechismus naast de Nederlandse Geloofsbelijdenis als formulier van ‘enigheid’ aan te nemen, verbreedde de synode het leerfundament van de kerk. Enigheid wil zeggen dat er overeenstemming was over de juiste leer van deze beide geschriften. 5.3. Synode van Dordrecht 1618-1619 Aan het eind van de 16 e eeuw zag de kerk het zich als haar taak het calvinisme ingang te doen vinden. Het volk moest in de juiste leer worden opgevoed; daarom werd grote aandacht geschonken aan onderwijs en prediking. Toch
33 5. De synodes en het ontstaan van de Dordtse Leerregels tekenden zich al spoedig twee stromingen af; die van de meer orthodoxe calvinisten en de meer gematigde libertijnen 8. De libertijnen hadden veel gedachten van het zogenoemde humanisme overgenomen. In die tijd kwam namelijk de levensbeschouwelijke stroming van het humanisme op. De humanisten stellen dat de mens van nature goed is, een vrije wil heeft en dus vrij is om te geloven wat hij wil; de mens wordt de maat en het doel van alle dingen. De belangrijkste geleerde Desiderius Erasmus was een groot voorvechter voor deze gedachten. Al in 1524 verscheen van zijn hand een boek over de vrije wil. Volgens Erasmus was het Evangelie meer een leer om de mens deugdzaam te doen leven; Jezus is hierin het grote voorbeeld. Het humanisme heeft grote invloed gehad op de samenleving van die tijd en ook op volgelingen van de hervorming. De volgelingen van Erasmus binnen de kerk werden de ‘rekkelijken’ genoemd. De tegenstanders in dezelfde kerk, zij die wilden vasthouden aan de leer van Luther en Calvijn, werden de ‘preciezen’ genoemd. De Bijbel leert dat de mens zondig is en geneigd tot alle kwaad, vgl. Rom. 3. Daarom wilden de ‘preciezen’ niet toegeven aan het binnengeslopen libertijnse en humanistische gedachtegoed. In deze verschillen ligt de kiem voor grote spanningen binnen de nieuwe kerk, wat uitgroeide tot een conflict dat de synode van Dordrecht, gehouden in 1618 en 1619 nodig maakte. De spanningen kwamen dus tot uiting in een hevige twist over de leer. Een belangrijk punt van verschil was de leer van de uitverkiezing. Bij Calvijn was deze leer een eindpunt of sluitstuk. De meeste calvinisten in Nederland vatten deze leer niet op als een sluitstuk, maar een voor het verstand ondoorgrondelijke belijdenis dat de verlossing alleen vanuit God geschonken wordt. Zij konden de leer van Gods uitverkiezing niet rijmen met de leer van de verantwoordelijkheid van de mens en wilden een oplossing voor deze moeilijkheid. De Leidse hoogleraar Arminius vond de volgende uitweg, hij leerde dat God in al Zijn alwetendheid van eeuwigheid af vooruit weet, wie geloven zal en wie niet. Hij weet of mensen de hun aangeboden genade aanvaarden of verwerpen. De mens was vrij om de genade te aanvaarden of te verwerpen. Zijn volgelingen, de arminianen, vonden daarnaast dat de mens nog wel tot iets goeds in staat is. Zijn collega Gomarus vond dat op deze wijze tekortgedaan werd aan wat 8 Libertinisme is een levensfilosofie die absolute individuele vrijheid voorstaat (bron: Wikpedia).
34 God doet. Gomarus meende dat de mens niet in staat is ook maar iets bij te dragen, ook niet tot de keus van het wel of niet verwerpen. Na de dood van Arminius in 1609 stelden zijn volgelingen een ‘remonstrantie’ 9 op die op 16 januari 1610 aan de Staten van Holland aangeboden werd. De arminianen worden daarom tot op de dag van vandaag ‘remonstranten’ 10 genoemd. Naast een pleidooi voor tolerantie bevatte de remonstrantie ook een uiteenzetting van de leer van Arminius. Deze was in vijf punten samengevat. De remonstrantie bevatte de volgende vijf theologische artikelen 11: 1. De verkiezing gebeurt vanwege een vooruitgezien geloof (uitleg: de mens die gelooft is uitverkoren); 2. De algemene verzoening door Christus (uitleg: dat wil zeggen het aanbod van genade gaat uit naar elk mens, ook naar de mensen die verloren gaan); 3. De kracht van de natuurlijke wil ten goede (uitleg: de mens is geestelijk dood maar krijgt de kracht om te geloven); 4. De weerstaanbaarheid van de genade (uitleg: de mens kan het genadeaanbod afwijzen); 5. De mogelijkheid van een afval der heiligen (uitleg: in dit artikel wordt gesuggereerd dat de mens mogelijk de genade kan verliezen, met de vraag en opmerking dat de remonstranten dit eerst verder willen onderzoeken). De tegenstanders boden een jaar later de contra-remonstrantie aan. Met name in de hogere kringen was er veel steun voor de remonstranten. Dat veranderde toen prins Maurits partij koos voor de contra-remonstranten. De prins wilde de Nederlandse gewesten zoveel mogelijk tot een eenheid maken en wist de Staten Generaal te bewegen een grote nationale synode samen te roepen. Zo kwam in 1618 tot 1619 de synode te Dordrecht bijeen. Vele vertegenwoordigers uit binnen- en buitenland waren aanwezig. Voorzitter 9 Remonstrantie = tegenbetoog, weerlegging, bezwaarschrift. 10 De huidige Remonstrantse Kerk telt in Nederland nog ongeveer 5000 leden, naar eigen zeggen zijn ze een vrijzinnig-liberale kerk. 11 Noot HG. Tussen haakjes uitleg van mijn kant om de artikelen wat beter te begrijpen.
35 5. De synodes en het ontstaan van de Dordtse Leerregels was Johannes Bogerman. Er vonden uiteindelijk 180 zittingen plaats. De uiteenzettingen waren vaak scherp van karakter, uiteindelijk werden de remonstranten door voorzitter Bogerman uit de vergaderzaal weggestuurd. Daarop werden de bezwaren tegen de remonstranten in de 5 artikelen uiteengezet, de zogenoemde Dordtse Leerregels. Hierin werd uitgesproken dat God de mens uit vrije genade verkiest. Het geloof is een genadegift van God, maar het is de schuld van de mens als hij de genade verwerpt. De synode bekrachtigde zo een strenge calvinistische geloofsbelijdenis. Uiteindelijk werden alle remonstrantse predikanten door de synode uit hun ambt gezet. De Nederlandse geloofsbelijdenis en de Heidelbergse catechismus werden opnieuw bekrachtigd. Met de Dordtse leerregels hebben we het derde Gereformeerde geschrift en zijn de ‘Drie Formulieren van Enigheid’ compleet. De Dordtse Leerregels zijn dus een reactie op de arminiaanse of remonstrantse leringen en moeten ook in dit licht gelezen en begrepen worden. Verder nam men het besluit zorg te dragen voor een goede Bijbelvertaling. Deze vertaling, de zogenoemde ‘Statenvertaling’, kwam in 1637 gereed en heeft een geweldige invloed uitgeoefend op de taal en het denken van het Nederlandse volk. Deze vertaling wordt ‘Statenvertaling’ genoemd omdat zij ‘op last van de hoogmogende heren Staten Generaal’ tot stand kwam.
37 6. De belijdenis in de huidige tijd 6.1. De periode na de Reformatie Door de versplintering binnen de kerken in Nederland is het lastig een gedetailleerde uitleg te geven over de huidige stand van zaken m.b.t. de ‘gereformeerde belijdenis’. We zullen proberen het beknopt en begrijpelijk samen te vatten. In de jaren na de Dordtse synode toen de beslissing was gevallen en de zuivere leer was vastgesteld kwam een periode van vervlakking, verstarring en verdorring. In theorie kende men aan de Schrift het hoogste gezag toe, maar in feite was de leer nummer één en diende de Bijbel enkel als verzameling van teksten om deze leer te handhaven en te staven, aldus dr. F. Bloemhof. Een ander punt was de toenemende wereldgelijkvormigheid van de kerkleden en een voortgaande verzwakking van het geestelijk leven. De rijken en aanzienlijken kregen een bijzondere plaats in de kerk en hadden zo veel invloed. Predikanten gaan zich nu anders kleden en nemen volgens dr. Bloemhof dikwijls een hoogmoedige en aanmatigende houding aan. Er wordt betrekkelijk weinig uit het Oude Testament gepreekt en in de middagdienst werd als regel gepreekt uit de catechismus. Een strenge zondagsrust werd steeds meer doorgevoerd. Het Avondmaal wordt aanvankelijk 1 maal per 2 maanden gevierd en later 1 maal per kwartaal.
38 De verstarring van de leer zorgde in verschillende landen voor de opkomst van het piëtisme, een beweging die ijverde voor een ware vroomheid van het hart en een zuivere christelijke levenswandel. Enkele bekende Nederlanders verwant aan het piëtisme zijn J. van Lodenstein, W. Schortinghuis en B. Smytegelt. 6.2. Het réveil Deze piëtistische invloeden werken in de 19 e eeuw door in de opkomst van het zogenoemde Europese reveil 12. Het Nederlandse reveil begon in 1826 met bijeenkomsten van geestverwanten. Het bekendst zijn de zondagavonden van Isaac Da Costa die meestal gehouden werden in Amsterdam, het Nederlandse centrum van het reveil. In Nederland kreeg de internationale opwekkingsbeweging een eigen orthodox-protestantse vorm. De nadruk lag op de beleving van de eigen vroomheid. Het reveil is een tegenreactie op het mede door de ‘verlichting’ ontstane slappe, verwaterde christendom en zorgde voor een krachtige opleving van geestelijk leven, zowel binnen als buiten de kerk. Vooral Willem Bilderdijk, de bekende staatsman Groen van Prinsterer en I. da Costa zijn in Nederland belangrijke en bekende voormannen geweest. 6.3. De grondwetswijziging in 1815 Een cruciaal punt is de grondwetswijziging in 1815, de Hervormde kerk valt vanaf dat moment onder de verantwoordelijkheid van de overheid. De leden van de synode werden nu rechtstreeks door de koning benoemd. Verder werd de presbyteriaanse kerkvorm grotendeels losgelaten. De macht en het bestuur kwamen zo in handen van enkelen. De ergste consequentie was dat de waarheid van het geloven en belijden op de achtergrond kwam. Van aanstaande predikanten werd wel gevraagd dat ze instemden met de leer van de kerk, zoals deze vervat is in de formulieren van enigheid, maar de formulering ervan werd nu echter voor tweeërlei uitleg vatbaar. Protesten werden genegeerd; hoewel in de kerk het Evangelie van Gods genade nog steeds gebracht kon worden, kon het nu echter ook ontkend, verworpen en geloochend worden!
39 6. De belijdenis in de huidige tijd 6.4. Afscheiding en Doleantie Als reactie op de veranderende kerk vond in 1834, onder leiding van ds. de Cock uit Ulrum, de ‘Afscheiding’ plaats. Versplintering volgde waaruit o.a. de Christelijke Gereformeerde kerk en de Gereformeerde Gemeenten zijn ontstaan. In 1887 volgde een tweede grote uittocht, onder leiding van ds. Abraham Kuyper, ook wel de ‘Doleantie’ genoemd. Kuyper en de zijnen vroegen instemming met de ‘drie formulieren van enigheid’. In 1892 vormen de twee afgescheiden groepen de ‘Gereformeerde kerken in Nederland’. Hoewel een klein deel bewust de Christelijke Gereformeerde kerk blijft. Zij die trouw wilden blijven aan zowel de Hervormde volkskerk als aan de gereformeerde belijdenis richtten in 1886 de Confessionele Vereniging op, een reactie op het opkomende modernisme. De ‘rechtervleugel’ binnen de Hervormde kerk richtte in 1906 de ‘Gereformeerde Bond tot verbreiding en verdediging van de Waarheid’ in de Nederlandse Hervormde (Gereformeerde) Kerk op. Het landelijk verband van de Gereformeerde Gemeenten is ontstaan in 1907 door een vereniging van zogenoemde Kruisgemeenten, ontstaan uit de Afscheiding van 1834, met de zogenoemde Ledeboerianen of Ledeboeriaanse gemeenten. Van hieruit zijn de latere de Gereformeerde Gemeenten in Nederland en de Oudgereformeerde Gemeenten ontstaan, gemeenten met een sterk bevindelijk gereformeerd karakter die strikt vasthouden aan de ‘drie formulieren’. 6.5. De huidige tijd Anno 2014 zijn er 12 hervormde en gereformeerde kerken en gemeenten die zich allemaal nog steeds aan de gereformeerde belijdenis, de drie formulieren van enigheid, gebonden weten. In de praktijk zijn er echter grote verschillen tussen deze kerken, er wordt op zeer verschillende wijze invulling gegeven aan het ‘gereformeerd’ zijn. Ook zijn er tussen de kerken grote verschillen van inzicht. Verschil van inzicht over verbond, doop, de ‘toeleidende weg’, uitverkiezing e.a. hebben tot discussie en uiteindelijk tot diverse scheuringen geleidt. Verder valt op dat er ook in de praktische levenswandel grote verschillen
40 zijn. Met voorbeelden als kleding, haardracht, mediagebruik, bioscoopbezoek, participatie in bijv. politiek e.d. wordt zeer verschillend omgegaan. Zie bijlage “14.1. Een overzicht van de Hervormde en Gereformeerde kerken en gemeenten” op pagina 149.
41 7. Is het geoorloofd een belijdenis naast de Bijbel te hebben? 7.1. Zuivere leer naast de Bijbel? Zoals we in de voorgaande hoofdstukken hebben kunnen lezen, zijn de belijdenisgeschriften aanvaard als zuivere interpretatie van het Woord van God. Hoewel in deze geschriften staat dat deze geschriften niet hetzelfde gezag hebben als de Bijbel, wordt wel de conclusie getrokken dat de geschriften door Gods Geest gewerkt zijn. Dit is een belangrijk punt. Het vaststellen van de ‘belijdenis’ als de zuivere leer heeft namelijk vergaande consequenties. Stel dat ik als gelovige lid wil worden van een gereformeerde kerk, even los van het feit of dit ‘lid worden’ een Schriftuurlijke gedachte is. Stel ik denk bijv. anders over onderwerpen als de doop, uitverkiezing, eindtijd maar beroep mij wel op de Bijbel, ben ik dan niet welkom? In de praktijk is dit wel de consequentie. Toen ik lid wilde worden van de hervormde kerk moest ik het volgende met ja beantwoorden: verklaart gij dat gij de leer van onze kerk, welke gij geleerd, gehoord en beleden hebt, houdt voor de ware en zaligmakende leer , overeenkomende met de Heilige Schriften? ...belooft gij… in de belijdenis van deze zaligmakende leer standvastig zult blijven... belooft gij dat gij overeenkomstig deze heilige leer uw leven godvruchtig, eerbaar
42 en onberispelijk zult inrichten… Maar wat zegt de Schrift zelf? Is het niet een dwaling om aan menselijke geschriften bindend gezag toe te kennen? Heeft niet alleen de Schrift bindend gezag? Is het geoorloofd de Bijbel door feilbare mensen samen te laten vatten? De mens van nature is feilbaar, ook na de bekering hebben we deze feilbare natuur nog in ons, de uitspraken of leringen van de knapste theologen zullen dus altijd getoetst moeten worden aan het onfeilbare Woord van God. Ik noem enkele voorbeelden waar de ‘belijdenis’ in de praktijk wel degelijk naast de Bijbel wordt geplaatst. Mijn eigen ervaring is dat ik het gelezen heb in artikel 7 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis, in vele boeken, artikelen van het Reformatorisch Dagblad, kerkelijke tijdschriften als ‘de Waarheidsvriend’, ‘de Saambinder’, ‘Bewaar het Pand’ en andere… Men zegt wel dat de belijdenisgeschriften geen Goddelijk gezag hebben, maar men kent ze toch wel zo’n gezag toe, dat kritiek op deze geschriften als een aantasting van de Schrift wordt beschouwd. De uitdrukking dat iets in strijd is met Bijbel en belijdenis of met Schrift en belijdenis komt geregeld voor. Een broeder, die 50 jaar Christelijk Gereformeerd is geweest, en gediend heeft als diaken en ouderling, schreef eens het volgende 13: ‘Iedere tekst die me in eerste instantie wat vreemd voorkwam trachtte ik om te zetten in de leer. Het is een bijna onmerkbaar proces dat zich in de gedachten voltrekt. Je weet dat alles in overeenstemming moet zijn met de leer, want de leer is gegrond op de Schrift. En een kritische opstelling t.a.v. de leer is ontrouw aan Schrift en belijdenis, en ontrouw wil je niet zijn. Bovendien wie ben ik dat ik zou willen tornen aan de leer, die door generaties van gelovigen is beleden als de waarheid en die door kerkvaders, hervormers en theologen is opgesteld. Nee, iedere afwijkende gedachte werd direct geëlimineerd. De kerk bepaalde wat ik moest geloven’ (blz. 13). ‘Om de leer zuiver te houden kwam er een leersysteem, waar ieder zich aan moest houden, in plaats van het Woord. Er kwam een kerkorde om orde op zaken te stellen en te handhaven, in plaats van de Geest. De kerk zou worden geregeerd door kerkenraden, classes en synodes, in plaats van door Christus’ (blz. 47).
43 7. Is het geoorloofd een belijdenis naast de Bijbel te hebben? ‘De belijdenis dient om de leer zuiver te houden. Maar is ze daartoe in staat? De belijdenis wordt de toetssteen in plaats van Woord en Geest. Het betekent dat men zijn vertrouwen gaat stellen op menselijke geschriften en overtuigingen van een bepaald moment. De Heilige Geest is noodzakelijk om Gods Woord recht te kunnen verstaan. Op bepaalde punten wordt de Geest nu belemmerd door reeds eerder door mensen vastgelegde overtuigingen. Hoewel men dit ontkent, heeft de belijdenis een nog grotere plaats in de rechtzinnige kerken dan de Bijbel. Over Gods Woord kan vaak nog verschillend gedacht worden, maar alzo niet ten aanzien van de belijdenis. En als dat nu overeenkomstig Gods bedoeling was geweest, een belijdenis als toetssteen, een binding voor de zuiverheid van de leer, zou God ons er dan niet een hebben gegeven, een volmaakte? De Schrift echter wijst een andere weg. God wil ons hart. Hij wil dat we dicht bij Hem leven en dat we ons voortdurend van Hem afhankelijk opstellen. Hij wil dat wij nog net zo zoekend en worstelend bezig zijn als de eerste gemeenten. Het is immers Zijn Gemeente’ (blz. 57, 58). Gelovigen die in de praktijk worstelen met de belijdenis worden in de praktijk al snel als dwalend of misleid gezien. Aan de andere kant is het helaas ook zo dat een kerk die zich gebonden weet aan de zuivere gereformeerde leer, ruimte geeft voor bijv. samenwonen en het toelaten van praktiserende homofielen. Dit noem ik omdat we dat zelf helaas hebben meegemaakt! Is het niet beter de Bijbel zelf te laten spreken, is in dit kostbare Woord niet alles te vinden wat wij als gelovigen en kerken nodig hebben? Is Gods Woord niet voldoende of volledig genoeg dat we als mensen de noodzaak zien dit te moeten samen vatten en vastgelegde bindende conclusies te trekken? Een ander argument om de drie formulieren niet als leer te kunnen vaststellen is het feit dat ze geschreven zijn in een tijd waarin andere dingen speelden. Zie de eerste hoofdstukken. We leven geestelijk gezien, anno 2019, in een tijd van verval en dreigende afval, in vele kerken en gemeenten wordt steeds meer losgelaten van Gods Woord, er is een enorm gebrek aan eenvoudige Bijbelkennis. Is het niet hard nodig dat (jonge) gelovigen zelf met de Bijbel in de hand op de knieën gaan en geleid door Gods Geest zelf worstelen over de vraag wat God te zeggen heeft? God heeft niet alleen Woord en Geest, maar ook gaven gegeven als herders, leraars, om de heiligen toe te rusten… tot opbouw van het lichaam van Christus (Ef. 4:11vv.). Zij zijn gegeven om de Bijbel verder uit te leggen en toe te passen, niet om een menselijke samenvatting daarvan de gelovigen voor te houden. Spelen er vandaag de
44 dag niet hele andere dingen dan in de tijd van de reformatie, vijfhonderd jaar geleden? We leven nu in een post-moderne samenleving, multicultureel, waar de media een enorme rol spelen. De Dordtse Leerregels zijn geschreven als reactie op de remonstranten, vandaag de dag zijn de remonstranten een kleine vrijzinnige beweging met vrijwel geen leden en weinig invloed. Stel dat vandaag de synode van Dordrecht gehouden zou worden, zou de uitkomst niet heel anders zijn? Het feit dat het niet mogelijk is de drie geschriften te herzien of desnoods aan te vullen zegt iets over de onaantastbaarheid, maar zegt ook iets van verstarring of angst wellicht. De ‘belijdenis’ gaat niet in op zaken als (post)modernisme, Islam, New-age, occultisme, seksuele zonden, mediagebruik, charismatische dwalingen, Israël (zeer actueel na de stichting van de staat in 1948!). Hoewel Gods Woord op al deze ontwikkelingen en uitdagingen ondubbelzinnige antwoorden geeft, voor iedereen die wil buigen voor dit Woord! 7.2. De Bijbel een uniek boek! Voordat we ons verdiepen in wat de Bijbel zelf zegt over zijn inhoud willen we stilstaan bij het bijzondere karakter van de Bijbel. De Bijbel is een bundeling van 66 boeken geschreven door 40 schrijvers, variërend van vissers, een herder, koningen, Joodse geleerden, een tollenaar, een dokter e.a. Geschreven over een periode van 1500 jaar! De Bijbel is toch een zeer wonderlijke eenheid, met onze moderne, wetenschappelijke, theologische inzichten niet te doorgronden! Sterker nog, de wetenschap bewijst in vele opzichten het gelijk van de Bijbel, denk bijv. aan de intussen vele archeologische bewijzen van de juistheid van veel beschreven historische gebeurtenissen. Denk aan de wereldwijde zondvloedverhalen, de vele opgravingen in Egypte, Israël, Syrië, Irak, Turkije e.a. Dit wonderlijke boek spreekt zichzelf op geen enkele Schriftplaats tegen, Schrift kan met Schrift vergeleken worden. Op vrijwel elke bladzij van de Bijbel vinden we typen, schaduwbeelden, heenwijzingen naar de Messias, de Verlosser die eens zou komen. Wat zullen we meer zeggen als we denken aan de wonderlijke en heerlijke beelden van de Tabernakel, de Tempel, de betekenissen van de offers, het Pascha, de feesten e.d. Denken we aan Godsmannen die hoewel zwakke, zondige mensen toch duidelijke typen zijn van de Heere Jezus, denk
45 7. Is het geoorloofd een belijdenis naast de Bijbel te hebben? aan Jozef, Mozes, David, Salomo e.a. Een andere bijzonderheid die we willen noemen zijn de vele profetieën die het gelijk van de Bijbel, met name in het Nieuwe Testament, maar ook in de huidige tijd, bewijzen. Denken we aan de vele profetieën m.b.t. de wereldrijken, de komst, geboorte, werk en lijden van de Messias, de voorspelling van verschillende komende koningen, waaronder Josia, het herstel van de staat Israël in onze tijd etc. Een indirect maar groot bewijs voor de Bijbel is dat het Woord op alle mogelijke manieren vele levens heeft veranderd, van de meest goddeloze en verdorven mensen, tot in elke uithoek van de wereld. Het Woord is licht, krachtig en levend! Kunnen we hetzelfde zeggen van de ‘belijdenis’ of anders gezegd: zouden we onze vingers eraan willen branden iets samen te vatten of uit te leggen wat Hij in Zijn Woord ons geeft? 7.3. Wat zegt de Bijbel over zichzelf? Om aan te tonen dat de Bijbel zelf duidelijk aangeeft dat hij compleet en volledig is, willen we nadenken over diverse Bijbelteksten en gedeelten die ons hierbij kunnen helpen. Gezien het belang van ons onderwerp willen we dit uitgebreid doen. • 2 Tim. 3:16, 17: Heel de Schrift is door God ingegeven en is nuttig om daarmee te onderwijzen, te weerleggen, te verbeteren en op te voeden in de rechtvaardigheid, opdat de mens die God toebehoort volmaakt zou zijn, tot elk goed werk volkomen toegerust. Dus ‘heel de Schrift’ d.w.z. alle woorden van de Bijbel zijn door God ingegeven, of ingeblazen (het Griekse woord zegt: theopneustos = door God ingeblazen!) Dit vers zegt verder dat het Woord van God nuttig is om daarmee te onderwijzen, te weerleggen, te verbeteren en op te voeden in de rechtvaardigheid, opdat de mens die God toebehoort volmaakt zou zijn (of volledig geschikt is), tot alle goed werk volkomen toegerust. Dus God geeft in het geïnspireerde Woord, ingeblazen door de Heilige Geest, de volledige en volkomen noodzakelijke toerusting voor de gelovige, tot alle goede dingen. Kortom een catechismus bij uitstek! De Schrift is door geïnspireerde en door ‘Gods Geest geleide’ schrijvers opgeschreven en is volledig en daarom onfeilbaar .
46 • 2 Petr. 1:20, 21 zegt: Dit moet u allereerst weten, dat geen enkele profetie van de Schrift een eigenmachtige uitleg toelaat; want niet door de wil van een mens werd ooit profetie voortgebracht, maar heilige mensen van Godswege hebben, door de Heilige Geest gedreven gesproken. Hoewel het hier gaat over de profetieën vinden we hier wel een belangrijke aanwijzing, hoe om te gaan met Zijn Woord. De Heilige Geest laat ons hier zien dat wij de ene profetie van de Schrift niet mogen losmaken van andere profetische gedeelten. Een profetie staat niet op zichzelf, maar is een deel van een groter