Inhoud Het kruis – een woord vooraf 9 Het kruis – overbekend en toch zo vreemd. Een inleiding 11 Hoofdstuk I Het kruis van vóór het kruis 17 1.1 Het raadsel van het voorchristelijke kruis 18 1.2 Geometrie en spiritualiteit 21 1.3 Een kosmisch stempel 24 1.4 De levenssleutel uit Egypte 28 Hoofdstuk II Het kruis van vloekhout naar verering 34 2.1 Het kruis, de kunst en de bronnen 34 2.2 De lelijke schoonheid 40 2.3 Romeinse klassenjustitie en terreur 46 2.4 Het ongelijk van de traditie 48 2.5 Bloedroute en geloofstoerisme 53 2.6 Het vervloekte en het gezegende hout 58 2.7 Golgotha, een omstreden podium 63 2.8 Over de schedel en het kruis 69 Hoofdstuk III Het verhulde kruis 76 3.1 Goddelozen zonder traditie of religie 76 3.2 Demonenschrik en zegel van God 81 3.3 Van joods teken tot Tau- kruis en staurogram 84 3.4 Het verhulde kruis 90 3.5 Jouw God is een stomme ezel 94 3.6 Het kruis onder de lava 98 BWhetkruis(cor).indd 5BWhetkruis(cor).indd 5 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
Hoofdstuk IV De uitvinding van het kruis 105 4.1 De brug, de keizer en zijn kruis 106 4.2 Een keizerin als archeologe 112 4.3 Het hout en de splinters 120 4.4 Het kruis en toebehoren 129 4.5 Sensatie voor Michelangelo 138 Hoofdstuk V Va n paradijskruis naar crucifix 147 5.1 De eeuw van het paradijs 148 5.2 Profeet, priester en koning 154 5.3 Hoe het goddelijke uit beeld verdween 158 5.4 Het verlossende bloed 163 5.5 Passie voor de passie 167 5.6 Het kruis en de ogen van de ziel 174 Hoofdstuk VI De strijd om het kruis 179 6.1 Crucifix of het lege kruis? 180 6.2 De Contrareformatie 188 6.3 Het kruis en de kunstenaar 192 6.4 Het verloren gezicht van God 198 Hoofdstuk VII Het kruis des aanstoots 205 7.1 Het kruis als anti-Joodse polemiek 205 7.2 Het kruis, de halve maan en het zwaard 213 7.3 Het kruis buiten Europa 218 Over het beeldmateriaal 223 Relevante literatuur 224 Noten 231 Register 247 BWhetkruis(cor).indd 6BWhetkruis(cor).indd 6 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
Opgedragen aan prof. dr. Peter J.A. Nissen en prof. dr. Thomas H. Quartier OSB BWhetkruis(cor).indd 7BWhetkruis(cor).indd 7 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
‘Crux probat omnia’ Het kruis is de test van alles Maarten Luther BWhetkruis(cor).indd 8BWhetkruis(cor).indd 8 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
Het kruis – een woord vooraf Het kostte Jezus bijna duizend jaren voordat hij stierf. Afbeeldingen van zijn dode lichaam waren nergens in kerken te vinden tot de ne- gende eeuw. De religieuze kunst levert daarvoor het bewijs. Waarom niet? En wat dan wel? Het maakte mij nieuwsgierig en was de aanzet tot een lange zoektocht door het landschap van de christelijke kunst en de theologie. Met deze biografie van het kruis als resultaat. Waar ik ook zocht, de gestorven Jezus, zo leek het, was nog geen zichtbaar sleutelfiguur. Nog geen uiterlijk geloofssymbool of ob- ject voor contemplatie of devotie. Niet voor de christenen die hun geliefden begroeven in de Romeinse catacomben of die hun geloof vierden tussen de fonkelende mozaïeken van de basilieken in Raven - na of Constantinopel. De Jezus die zij wél voor ogen hadden, was niet de dode maar de geïncarneerde, de verrezen Christus. Hij genas zieken en blinden. Hij overwon de dood en tilde de mensheid op in een Geest van herschepping en vernieuwing. Een kosmische veran - dering. Het goddelijke was dichtbij. Ook de kerk was iets bijzonders, het voorportaal van het paradijs. En dat allemaal zag je overal, zicht- baar in de religieuze kunst. Maar geen dode aan het kruis. Wat bewoog de gelovigen boven de Alpen en langs de Rijn om het paradijs later in te ruilen voor het beeld van de gestorven Jezus? Keu - len bewaart nog steeds het oudste ons bekende crucifix van 965. De beeldende kunst laat zien hoe de gelovigen in het Westen zich meer en meer richtten op het lijden, op de dood van de mens Jezus. Het bloedige drama van het kruis werd visueel uitvergroot. Verlossing werd uitgelegd in forensische termen van zonde, boete en losgeld. BWhetkruis(cor).indd 9BWhetkruis(cor).indd 9 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
10 HET KRUIS De eeuwige straf lag als een schaduw op alles en iedereen, met afla - ten en beelden van de dode Jezus als tegenhanger. Ook al nam de kerk van de Reformatie afscheid van de kunst en van de beelden, het negatieve mensbeeld van oordeel en kruis bleef er tussen de kerkmu - ren hangen. Het paradijs raakte buiten het zicht. De beeldende kunst heeft deze fascinerende ontwikkeling geregi - streerd, opgetekend. Want beeldvragen zijn geloofsvragen. Zeker waar rond het thema van het kruis het christelijk geloof en de beel - dende kunst elkaar raken. Maar juist daar, op het voor veel mensen minder toegankelijke snijvlak van kunst en religie, vond ik, naast strijd en conflicten, een waardevolle schat aan feiten en fictie, aan visie en verbeelding, aan vroomheid en verhalen waarvan de zin en de schoonheid bekend moeten blijven – bij rooms-katholiek, protes- tant of kunstliefhebber om het even. Tegelijk ontdekte ik hoe oude religieuze beelden kritische geloofsvragen oproepen, zoals ook de moderne kunstenaar met zijn nieuwe beelden steeds weer oude vra - gen opdiept en herhaalt. In zeven hoofdstukken neem ik u mee langs sleutelmomenten van de kruissymboliek, vanaf de jeugd van het christendom tot nu. Noem het een pelgrimstocht door de wereld van het oog en die van de geest, de kunstgeschiedenis en de theologie. Onderweg informeer ik u over het hoe en waarom van de artistieke vormen, over highlights van de religieuze kunst en over twintig eeuwen christelijke beeld - theologie. En hoe ze steeds veranderen. Dat u daarbij aanloopt tegen intrigerende en misschien wel discutabele opvattingen is onvermij- delijk voor wie de symboliek van het kruis bestudeert. Want als aan de hand van de biografie van het visuele kruissymbool iets zichtbaar wordt, is het wel dit: het intense godsverlangen, het visioen van de ware mens en de droom van het paradijs. Alfred C. Bronswijk BWhetkruis(cor).indd 10BWhetkruis(cor).indd 10 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
Het kruis – overbekend en toch zo vreemd. Een inleiding Het kruis is het visuele kernsymbool van de christelijke religie. Over - bekend voor de meesten, geliefd en vereerd door velen, voor som - migen niets anders dan een kwalijk teken. Maar bovenal is het een monument voor een tragedie uit de geschiedenis, de kruisiging van Jezus. Hoe bekend ook – de delicate en fascinerende wereld achter het kruissymbool is de meeste mensen volslagen vreemd, of dreigt dit te worden. Het afwezige kruis Hoewel het kruis van Jezus van Nazareth de sleutel is voor de chris- telijke geschiedenis, bleef dit visuele symbool de eerste driehonderd jaar onzichtbaar. En de gestalte van de gekruisigde ontbrak eeuwen - lang in het christelijke beeldrepertoire. Vanaf de vierde eeuw bena - drukten de gelovigen in kunstige beelden en symbolen wel het para - dijs, niet de kruisiging. Pas in de slotfase van het eerste christelijke millennium verscheen de man aan het kruis. Maar dan wel als de overwinnende Christus die triomferend de dood overwint en vanaf het kruis zegenend de weg wijst naar een nieuwe toekomst en een herschapen wereld. Maar met de tijd maken de optimistische beel - den van levensbloei en het herstelde paradijs plaats voor steeds dra - matischer voorstellingen van de dode Christus, het crucifix – in he t bijzonder in het Latijnse Avondland. Niet meer de regeneratie van mens en wereld, maar de uitruil van menselijke zondeschuld tegen een bloedige offerdood wordt in West-Europa het allesoverheersen - de beeldmotief voor de komende eeuwen. Zonder de centrale plaats BWhetkruis(cor).indd 11BWhetkruis(cor).indd 11 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
12 HET KRUIS ervan te betwijfelen, maken deze religieuze omslag en het beeldver - schil tussen Oost en West wel nieuwsgierig. Want wie de antieke wereld rond de Middellandse Zee bezoekt, ker - ken en kunst inventariseert, kan alleen maar concluderen: het ge- kruisigde lichaam van Jezus is nergens aanwezig. Niet in de oude kerken in Rome, niet in de catacomben. Evenmin in de Hagia So- phia, de grootse 6 e-eeuwse kathedraal van Constantinopel, nu Istan - bul. Noch in de kleurenpracht van Ravenna ’s mozaïeken. De absen- tie van de gekruisigde Christus valt op. Wat is dan wel present? Paradijs Het paradijs lijkt het dominante beeld te zijn dat de oude heilig- dommen vulde. Het christelijke paradijs was meer dan de ‘hemel’ of het hiernamaals. In de oude kerk verbeeldde de Hof van Eden de potentiële metamorfose van de mensenwereld, gezegend en bezield door de Geest van God. En de mens zelf? De theologie sprak van een hoopvol mensbeeld, een optimistische antropologie. Daarom toont de kerkkunst in Rome en Ravenna ons lichtende werelden met vruchtbare levensbomen en verfrissende dooprivieren onder een gouden sterrenhemel. De heilige liturgie liet er de gelovigen er - varen dat de mens en de wereld ten goede waren geschapen. En dat de verrezen Christus het paradijs had heropend, om dat vanuit een nieuwe spirit te bewonen en te bewaren. Wat de gelovigen niet voor ogen kregen, was de dode Jezus. Wel de beelden van de incarnatie, van de opgestane, de goddelijke logos, die mens en cultuur weer deel laat hebben aan de goddelijke natuur. Gekruisigde Na het dode lichaam van Christus tevergeefs te hebben gezocht in de oude kerken, duikt het prominent op in het Avondland. In het 2 e mil - lennium maakt het paradijs plaats voor de kruisiging. Het crucifix met de gekwelde of dode Jezus wordt voortaan het visuele symbool van een nieuw tijdperk met een somber, negatief mensbeeld en een gewijzigd verlossingsconcept. BWhetkruis(cor).indd 12BWhetkruis(cor).indd 12 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
HET KRUIS – ovERbEKEnd En T ocH zo vREEmd 13 Sindsdien verspreidden afbeeldingen van het lijden en de crucifix en zich in steeds grotere aantallen. Ze kenmerkten een nieuw type forensisch, juridisch christendom. De dood en het kruis – ook in zichtbaar artistieke vormen – kregen voor de gelovigen een schar - nierfunctie in het proces van hun verlossing en het pad naar de eeu - wigheid. Intellectueel en visueel kleurt deze functie nog steeds de West-Europese geloofsgeschiedenis. Beelden en symbolen In deze biografie van het kruis belicht ik voor u beide visies. Niet alleen de beelden van het paradijs en de optimistische oudchristelij- ke verlossingsleer komen voor het voetlicht. Uiteraard ook de latere beeldontwikkeling van de pessimistische losgeld-theologie van het Avondland wordt behandeld. Als vertrekpunt heb ik niet primair gekozen voor theologische theorieën of geleerde verhandelingen, maar in de eerste plaats voor wat de beeldende kunst ons laat zien en wat de christenen hebben verborgen in hun visuele symboliek. Dat heeft natuurlijk een reden. Een godsdienst, welke dan ook, komen we op z’n minst op drie ni - veaus tegen. Allereerst zijn er de spirituele denkmodellen en theo- logische concepten, de woorden, de mythes, de verhalen, de me- ningen, de doctrines – zeg maar: het geleerde geloof. Dat geleerde 1. het geleerde geloof (opvattingen, theorien, doctrines, verhalen, mythen etc.) 2. het geleefde geloof (gedragingen, handelingen, riten etc.) 3. het verbeelde geloof (ruimtes, gebouwen, objecten, sym- bolen etc. als medium voor en als expressie van 1 en 2) BWhetkruis(cor).indd 13BWhetkruis(cor).indd 13 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
14 HET KRUIS geloof krijgt weer vlees en bloed in het dagelijkse doen en laten van gelovige mensen. In de levenshouding, gewoontes, gedragingen en handelingen waarmee ze hun religieuze identiteit kenbaar maken. Dat alles geef ik graag een verzamelnaam: het geleefde geloof. Deze twee, het geleerde en het geleefde geloof, spelen zich doorgaans af op een abstract immaterieel niveau. Maar religie kan zich daarnaast uitkristalliseren in allerlei fysiek waarneembare vormen. Denk maar aan dans, muziek of zang. En niet te vergeten architectuur, gewij- de voorwerpen, kerkmeubilair, sacrale kleding, visuele beelden en symbolen. Ik noem het bij elkaar: het verbeelde geloof. Dit verbeelde geloof kunnen we in z’n facetten zien als expressie, als een religieuze uitingsvorm. Maar evengoed is het een medium om te communice- ren en te informeren over wat er aan geleerd en geleefd geloof wordt geloofd. Als we het over een symbool hebben, bedoelen we stoffelijke, zintui - gelijke zaken die drager zijn van een abstracte inhoud en betekenis. In die zin kunnen we visuele kruistekens, voorstellingen van de krui - siging en crucifix en (of juist het ontbreken daarvan) beschouwen als christelijke symbolen en onderdelen van het verbeeld geloof. Ze ver - wijzen naar de relatie met God en zijn gelijktijdig instrumenten om dat contact te leggen en te onderhouden. Vandaar dat de symbool - geschiedenis van het kruis naast het verhaal van diepe vroomheid en toewijding ook een geschiedenis is van felle debatten en verwoes- tende beeldenstormen tot aan de schandalen van de moderne pro- fane kunst aan toe. Deze aspecten van het verbeelde geloof rond het kruis zijn het bouw- materiaal voor onze biografie. Opbouw van de biografie Aan de hand van kunst, traditie en geschiedenis verkennen we de zin en betekenis achter de kunst en symboliek van het kruis. Van - af voorchristelijke tijden tot en met de tendensen in de beeldende kunst van de moderne dagen. Zo volgen we de religieuze ontwikke- ling. Dat ons simultaan ook een blik wordt gegund in de gang van de Europese kunstgeschiedenis is extra winst. BWhetkruis(cor).indd 14BWhetkruis(cor).indd 14 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
HET KRUIS – ovERbEKEnd En T ocH zo vREEmd 15 De biografie van het kruis bestaat uit zeven hoofdstukken. De the- matiek is daarin min of meer chronologisch geordend. Voorname ankerpunten in de beeldgeschiedenis van het kruis zijn: het vroegste christendom, de era van het paradijs en de iconenkunst die in 787 werd gestandaardiseerd, de westerse kerk en kunst van de middel - eeuwen, de Reformatie en de Contrareformatie van de 16 e eeuw, en ten slotte de beeldende kunst van de modernen. Om die reden openen we in Hoofdstuk I met een schets van het vóórchristelijke kruis als universeel symbool. In Hoofdstuk II komt de brute Romeinse werkelijkheid van de kruisiging van Jezus aan bod, evenals de gevolgen voor de christelijke geloofstraditie. In Hoofd - stuk III laten we zien hoe, in tegenspraak met wat veelal gangbaar is, in de eerste drie eeuwen binnen de christelijke geloofsgemeenschap toch kruissymbolen functioneerden – zij het in verhulde vorm. Hoofdstuk IV concentreert zich op het Constantijnse tijdperk van na 312. En op de opbloei van de publieke kruisverering na de vondst van het Ware Kruis door keizerin Helena. De omslag van de paradijsthe- ologie naar de middeleeuwse uitvergroting van het bloedige lijden is het thema van Hoofdstuk V. De protestantse Reformatie en de ka - tholieke Contrareformatie in de 16 e eeuw sluiten de middeleeuwen af. Wat dat betekende voor de rooms-katholieke kruisdevotie en ver - volgens voor de seculiere en moderne kunst is het onderwerp van Hoofdstuk VI. Hoe het kruis het voorwerp kan zijn van weerstand en tegenspraak – o.a. voor joden en moslims – bespreekt het slotdeel van onze biografie, Hoofdstuk VII. Een paar kanttekeningen · In de tekst ziet u regelmatig een combinatie van twee tussen haakjes geplaatste cijfers. Het verwijst naar paragrafen elders waar hetzelfde onderwerp ter sprake komt. · Citaten uit klassieke of moderne talen zijn opgenomen in een verta - ling van de auteur. · Voor bijbelcitaten is doorgaans gebruikgemaakt van de Nieuwe Bijbel - vertaling 2021. BWhetkruis(cor).indd 15BWhetkruis(cor).indd 15 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
16 HET KRUIS Naar ik hoop nodigt deze biografie uit tot een dubbele herbezinning. Allereerst op de grote betekenis van de christelijke kunst en het ver- beelde geloof voor het beleefde en het geleerde geloof in het verleden, voor de huidige tijd en voor de toekomst. En niet minder op het be- lang van de plaats en de inspiratie van de theologie van het kruis in een naar nieuwe zin en verbinding zoekende gebroken wereld. BWhetkruis(cor).indd 16BWhetkruis(cor).indd 16 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
HOOFDSTUK I Het kruis van vóór het kruis Heidense sporen en christelijke omarming Het figuur van het kruis bestond al ver voor onze jaartelling als een universeel symbool. De sporen daarvan vinden we terug in de chris- telijke wereld van het kruis. Hoe we het voor- of buitenchristelijke kruis moeten beoordelen, bespreken we in de eerste paragraaf (1.1.). In (1.2.) komen de uiter - lijke vormen en de betekenissen van het voorchristelijke kruis aan de orde. Hoe deze weer een plek kregen in de christelijke denk- en beeldwereld behandelen we in (1.3.). Ten slotte (1.4.) kijken we naar één van de oudste voorchristelijke kruissymbolen die de christenen hebben omarmd. Met enkele conclusies wordt het hoofdstuk afge- sloten. Kruisteken op offerschaal. Perzie. Ca. 4000 v.Chr. BWhetkruis(cor).indd 17BWhetkruis(cor).indd 17 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
18 HET KRUIS 1.1 Het raadsel van het voorchristelijke kruis Is het kruis exclusief christelijk? Zijn er ook niet-christelijke kruisen? Zelfs Christoffel Columbus liep aan tegen deze vraag. Nadat hij op 12 oktober 1492 Midden-Amerika bereikte, besloot hij deze gebie- den voor Spanje te veroveren, zilver en goud mee te nemen, het heidendom te verdrijven en het christelijke kruis te planten. Maar in het nieuwe land stuitten de Spaanse conquistadores op een ver - bijsterend fenomeen. De bloedige rituelen van de ongelovigen wa - ren verbonden met een kruis – nota bene het waarmerk van hun eigen en ware godsdienst. Een mysterie. Waren deze heidenen soms in aanraking geweest met het evangelie? Was het duivelswerk? Dat heidense culturen zelf kruissymbolen konden ontwikkelen was voor de tunnelvisie van de middeleeuwse Spaanse geest gewoon onmogelijk. Aurelius Augustinus, de bekende theoloog uit de 4 e eeuw, zat met hetzelfde vraagstuk. Ook hij werd geconfronteerd met voorchriste- lijke kruisvormen met een heidense functie en betekenis. Maar Au - gustinus koos niet voor de Spaanse tunnelblik. Hij begreep op een haast moderne manier: het waren zelfstandige fenomenen. Duivels- werk was het niet. Hij zag juist een positieve relatie tussen de hei - dense en de christelijke kruisen. Die relatie had God zélf gelegd. God zou namelijk sinds de schepping met opzet overal sporen van zich - zelf hebben uitgestrooid. Als verhulde verwijzingen naar het god - delijk heilsplan van Golgotha, aldus Augustinus. 1 Daarom kwamen er overal kruisvormen voor, in de natuur en in de cultuur. Voor de kerkleraar waren het verwijstekens naar Gods alomtegenwoordige aanwezigheid. Augustinus zat min of meer op een modern spoor. Godsdienstwe- tenschappers en antropologen geven hem daarin vandaag gelijk. Want visuele symbolen zoals het kruis lenen zich voortreffelijk om de menselijke voorstellingswereld te verbinden met abstracte idee- en. De redenen lagen voor de hand. De antieke mens werd gecon - fronteerd met een ondoorgrondelijke kosmos. Onvermijdelijk riep deze ervaring de vraag op naar de zin van dit alles – de vraag waarin filosofieën en religies hun wortels hebben. Het eigen bestaan werd BWhetkruis(cor).indd 18BWhetkruis(cor).indd 18 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43
HET KRUIS vAn vÓÓR HET KRUIS 19 beleefd als een persoonlijke verwevenheid met ‘alles’ en met het ‘Al’. Godsdienst en zinvragen vormden ooit de kern van het bestaan. Maar hoe kon men daarover communiceren? De geometrische vorm van het kruis was de eeuwen door een goed instrument, een medium en verwijsmiddel om al dat soort abstracte kwesties te duiden en bespreekbaar te maken. Heilig verbindingsteken De oude wereld zag in geometrische figuren gewoonlijk de maat waarmee de Schepper zijn zegel had gedrukt op de ordening van de zichtbare dingen. 2 De Griekse pythagoreeërs uit de 6 e eeuw v.Chr. leerden bijvoorbeeld dat elke maatvoering een goddelijke schep- pingsdaad was. In alle figuren, vormen, maten en getallen van de materie stak naar hun oordeel niet alleen het mysterie van de mys- tieke oorsprong maar ook de zin van alles. Stoffelijke vormen geladen met ‘heilige’ betekenissen, als afspiegeling van de hogere geestelijke wereld. Het kruis behoorde al vroeg tot een van die veelzeggende, raadselachtige vormen. Het idee dat vormen en maten een goddelijke zin herbergen, heeft de eeuwen door astrologen, zieners, priesters, filosofen en mystici Diverse kruisvormen uit de christelijke traditie. BWhetkruis(cor).indd 19BWhetkruis(cor).indd 19 13-12-2023 11:4313-12-2023 11:43