BWscheppingstrouw(cor).indd 1BWscheppingstrouw(cor).indd 1 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
Wat anderen zeggen over Scheppings(t)rouw ‘De oude profeten leren ons dat een gebroken hart een open hart is. Open voor Gods Geest en voor visioenen van hoop. Lysanne plaatst deze tijdloze wijsheid op een oprechte en vernieuwende manier in onze tijd.’ – Paul Schenderling, auteur ‘Er is leven na de groei’ ‘Een goed gefundeerd appel aan kerken en theologie: laten we rouwen zodat we kunnen leren wat echte vreugde is.’ – Trees van Montfoort, auteur ‘Groene theologie’ ‘Lysanne raakt me en zet me aan het denken. Ze put uit wijze bronnen – over het toelaten van pijn zonder dat het je verlamt; over Bijbels om- denken en moed vatten; over het verschil tussen optimisme en hoop; over sjalom en een alledaagse spiritualiteit. Een behulpzaam boek.’ – Ronald Westerbeek, New Wine Nederland ‘Mooi, persoonlijk, wijs, diep en verrijkend. Door de rouw te omarmen, voegt dit boek echt iets nieuws (en zeer zinvols!) toe aan alle boeken die over het klimaat geschreven zijn.’ – Carla Dik-Faber, GroeneKerken ‘Scheppings(t)rouw is van grote waarde voor de huidige generaties, die zich moeten leren verhouden tot de milieucrisis. Wegkijken of wegredeneren is beslist geen optie meer. Dit boek helpt je om de realiteit onder ogen te komen, hierover te rouwen, in actie te komen en bovenal hoop te houden.’ – Jan Wolsheimer, Christian Climate Action, CAMA Zending ‘Lysanne schrijft recht vanuit haar hart. Haar woorden schuren waar nodig én helpen om onze rol in de huidige staat van de wereld te begrijpen.’ – Annemarthe Westerbeek, A Rocha Nederland ‘Persoonlijk, kwetsbaar en toch ook met de vuist op tafel. Dit boek brengt de broodnodige diepgang aan in het gesprek over de klimaatcrisis.’ – Harmen Niemeijer, Micha Nederland ‘Een innig pleidooi om opmerkzaam en met gelovig vertrouwen aan het werk te gaan voor Gods goede schepping en je met handen en hart te laten betrekken bij wat nodig is.’ – ds. Margriet van der Kooi, Daan Theeuwes Centrum Woerden. BWscheppingstrouw(cor).indd 2BWscheppingstrouw(cor).indd 2 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
BWscheppingstrouw(cor).indd 3BWscheppingstrouw(cor).indd 3 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
Micha Nederland gelooft dat juist christenen de opdracht hebben gekregen om te streven naar gerechtigheid, en hierin voorop zouden moeten lopen. Daarom brengen wij de kerk in Nederland in beweging, geïnspireerd vanuit de bekende Bijbeltekst Micha 6:8: ‘Er is jou, mens, gezegd wat goed is, je weet wat de HEER van je wil: niets anders dan recht te doen, trouw te betrachten en nederig de weg te gaan van je God.’ Scheppings(t)rouw maakt deel uit van de Micha-boekenreeks. De Micha-boekenreeks is een samenwerking tussen Micha Nederland en uitgeverij Buijten & Schipperheijn. Samen brengen we nieuwe boeken of boekvertalingen uit die: • christenen raken, prikkelen en motiveren om een rechtvaardige leefstijl te ontwik - kelen; • meer diepgang brengen rondom sociale en ecologische gerechtigheidsthema’s; • bijdragen aan de doelstellingen van Micha Nederland en haar partnernetwerk. De Micha-boekenredactie bestaat uit Annemarthe Westerbeek, Geert Jan van Dijk, Lysanne van de Kamp, Marcel Catsburg, Marnix Niemeijer en Merijn Wijma. ISBN: 978-94-6369-256-4 © 2024 Buijten & Schipperheijn Motief, Amsterdam Illustratie & vormgeving omslag: StudioVandaar, Jedi Noordegraaf www.studiovandaar.nl Vormgeving binnenwerk: Studio Mol, Andries Mol www.studio-mol.com Behoudens uitzonderingen krachtens de Auteurswet van 1912 mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Voor het maken van kopieën uit deze uitgave, ook voor zover toegestaan door de Auteurswet, zijn vergoedingen verschuldigd. Voor betaling van vergoedingen en voor toestemming voor het overnemen van gedeelten in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken wende men zich tot de uitgevers. BWscheppingstrouw(cor).indd 4BWscheppingstrouw(cor).indd 4 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
INHOUD Inleiding 7 Deel 1 | Erkennen: de rauwe realiteit onder ogen komen 13 1. Rouwen om de schepping 15 2. Collectieve rouw 29 Verdieping: omgaan met scheppingsrouw 39 ‘Het is goed als moeders huilen ’: het verhaal van Margje 48 Deel 2 | Gevoelens uiten: het doorleven van onze emoties 53 3. Bijbels rouwen 55 4. De milieucrisis als taboe 71 Verdieping: praten over de milieucrisis 81 ‘Ik stapte uit bed om te gaan bidden ’: het verhaal van Annemarie 92 Deel 3 | Bekeren: het verlangen naar verandering 99 5. Berouw gaat vooraf aan verandering 101 6. Wijsheid: liefde in actie 114 Verdieping: een inheemse levenshouding 129 ‘We hebben heilige ongerustheid nodig’: het verhaal van Alfred 149 Deel 4 | Handelen: de daadkracht om te werken aan herstel 155 7. Paradoxaal geluk 157 8. Strijden 168 Verdieping: opvoeden in de milieucrisis 180 ‘Een duurzame leefstijl maakt gelukkig’: het verhaal van Jaleesa 194 Deel 5 | Hoop ontvangen: Gods verhaal met de wereld 199 9. Hoop ontvangen 201 Slotwoord 208 Liederen 210 Boekentips 212 Noten 215 BWscheppingstrouw(cor).indd 5BWscheppingstrouw(cor).indd 5 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
Nu dan – spreekt de HEER –, keer terug tot Mij met heel je hart, door te vasten, te treuren en te rouwen. Niet je kleren moet je scheuren, maar je hart.Joël 2:12-13 Het offer voor God is een gebroken geest; een gebroken en verbrijzeld hart zult U, God, niet verachten. Psalm 51:19 BWscheppingstrouw(cor).indd 6BWscheppingstrouw(cor).indd 6 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
INLEIDING Er lag een baby in mijn armen. Ik bestudeerde hem zo’n 24 uur per dag. Alles aan hem was wonderlijk. Mijn hart ontplofte bijna van moederlief - de. Maar er was nog iets anders aan de hand met mijn hart. Het was in duizend stukjes gebroken, en juist als ik naar mijn baby keek, voelde ik de pijn. De wereld waarin hij opgroeit wordt steeds minder leefbaar. Wat doe ik hem aan? Hoe moet dat nou in de toekomst? We noemden hem Boas. Dat betekent: in hem is kracht. Hij zal het nodig hebben. Hij is inmiddels bijna drie jaar oud. Hij brengt meer blijd - schap in ons leven dan ik ooit had verwacht. En meer verdriet. Ik hoor via de media dat steeds meer mensen zich zorgen maken over de milieucrisis,* maar ik merk daar in dagelijkse gesprekken weinig van. Ik vraag me vaak af: wat doet het met ons wereldbeeld, met onze mentale gezondheid en met ons geloofsleven dat we leven ten tijde van een neer - waartse spiraal die onze leefomgeving in toenemende mate bedreigt? Hoe kunnen we verwerken wat er om ons heen gebeurt? Hoe kunnen we ons verhouden tot de verschrikkelijke gebeurtenissen wereldwijd en de angstaanjagende vooruitzichten? Hoe beïnvloedt het ons functioneren, onze roeping, ons gebed? En vooral: wáárom praten we hier nauwelijks over met elkaar? Nou ja, we praten natuurlijk wel over de milieucrisis, maar we heb - ben het bijna uitsluitend over externe zaken – dat wat zich buiten onze ziel afspeelt. Ieder doet dat op zijn eigen manier en in zijn eigen vakge - bied. Wetenschappers delen feiten en cijfers over wat er aan de hand is en wat we in de toekomst kunnen verwachten. Journalisten komen * Ik gebruik ‘milieucrisis’ als verzamelnaam voor de vele ecologische crises waarmee we te maken hebben, waaronder klimaatverandering, chemische verontreiniging, luchtvervuiling, biodiversiteitsverlies, oceaanverzuring en het verlies van vruchtbare grond. BWscheppingstrouw(cor).indd 7BWscheppingstrouw(cor).indd 7 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
8 SCHEPPINGS(T)ROUW met reportages over schade, uitgedrukt in geld, materialen, biodiver - siteitsverlies of mensenlevens. Goede doelen vertellen wat er nodig is, proberen mensen daarbij te betrekken door te laten zien dat herstel of adaptatie mogelijk is. Politici en beleidsmakers bespreken wie welke verantwoordelijkheid heeft en maken hierover afspraken en wetten. Aanvullend gaat het in christelijk Nederland vaak over theologie. Waarom God de hele schepping liefheeft, wat het concept van rentmees - terschap inhoudt en waarom we hoopvol mogen zijn over de toekomst. Prachtige woorden, maar het blijft allemaal theoretisch, rationeel en re - flectief. Ik voelde hoe er in mij een overtuiging groeide dat christenen in Nederland te snel over de moeilijke emoties heen stappen. We zijn niet bereid om de pijn van de milieucrisis binnen te laten in ons hart. Hier - door klinken woorden van hoop oppervlakkig en hol en ontbreekt het ons aan authenticiteit en geloofwaardigheid. Het is oppervlakkig als we altijd maar praten over taken, gedrag en bestcasescenario’s zonder een laagje dieper te gaan. Dat laagje dieper probeer ik op te zoeken met dit boek. Hoe moet ik verder als ik allerlei dingen wel wéét, maar niet voel? Als er hoop is, wat is dat dan en hoe voel ik dat? Als we rentmeesters zijn, waaruit blijkt dat dan? Hoe verder, als ik eerlijk aan mezelf toegeef dat ik dit alles niet voel, niet merk en niet doe? Voor wie is dit boek bedoeld Ik begon aan dit boek met het idee dat ik me zou richten op jongvolwas - senen die het – net als ik – een heftige tijd vinden om in te leven. Hoe verder het boek echter vorderde en hoe meer mensen ik sprak, hoe meer ik ontdekte dat mensen van alle leeftijden worstelen met de sluimerende emoties van onmacht en paniek. Per leeftijdsgroep hebben we onze eigen vragen en zorgen, maar wor - stelen doen we allemaal. De mensen die tien, twintig, dertig jaar ouder zijn dan ik, vragen zich af welke wereld ze achterlaten aan hun (klein)- kinderen; de mensen die tien jaar jonger zijn, vragen zich af of ze het een kind aan kunnen doen om nu nog geboren te worden. Ik worstel met beide vragen. En met nog honderd andere vragen. Het raakt me al als ik per ongeluk een slakkenhuisje kapot trap, hoe kan ik dan leven in een tijd waarin een uitstervingsgolf plaatsvindt? Op de momenten dat ik de moed heb om dit soort vragen te stellen en ik de bijbehorende gevoelens in al hun intensiteit toelaat, kan ik me vervreemd voelen van het ‘normale’ leven, dat intussen ook gewoon BWscheppingstrouw(cor).indd 8BWscheppingstrouw(cor).indd 8 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
INLEIDING 9 doorgaat. Ik ben moeder, echtgenote, collega, dochter, buurvrouw, kerk - ganger, enzovoorts en ik heb over het algemeen veel plezier in het leven. Het voelt surrealistisch om dit alles te combineren met de realiteit van de milieucrisis. Inmiddels weet ik dat ik niet de enige ben die zich zo voelt. Dit boek is daarom ook bedoeld als opening voor een gesprek dat we moeten leren voeren. Wat gebeurt er als we aan elkaar toegeven dat het veel is, heftig is, diep gaat, pijn doet, niet te overzien is en dat we nog moeten leren om het te integreren in het leven van alledag? Wat als we de verzachtende en geruststellende woorden, zoals hoop en rust, even inslikken om ruimte te maken voor de moeilijke emoties? Vaak gebruiken (of beter gezegd: misbruiken) we hoopvolle woorden te pas en te onpas als manier om ons hoofd, ons hart en onze onderbuik - gevoelens af te leiden van de realiteit waarin we ons bevinden. Maar dat is geen hoop, dat is een kop in het zand. Ik kán de milieucrisis niet wegwuiven met de mededeling dat er hoop is omdat God de wereld wel zal redden. Ik wil een ander soort hoop voelen. Hoop in een reactie op de rauwe realiteit. Doorleefde hoop. Actieve hoop. Niet hoop in theorie, maar in de praktijk. Waar kunnen we het vinden? Wat doet het met ons als we het eenmaal ervaren? Daarover gaat dit boek. Inhoud Dit boek gaat meer over beleven en toepassen dan over weten en begrij - pen. Het is niet mijn bedoeling om het neer te zetten als een sluitend verhaal met perfect afgebakende definities of als een theologisch of psychologisch model. Er valt nog veel meer te zeggen, weten en vinden over allerlei onderdelen, maar daar gaat het me niet om. Het gaat mij om de vraag: wat doet de milieucrisis met ons en hoe kunnen we ons ertoe verhouden? De inhoud van dit boek is simpelweg een verzameling van inzichten en bronnen die mij helpen om deze vraag te beantwoorden. Wie weet heb jij er ook wat aan. Het eerste deel van dit boek kwam vooral tot stand doordat ik op zoek was naar erkenning. Ik vroeg me vaak af: ben ik nou zo dramatisch, of is het juist terecht om gevoelens van rouw te ervaren? Als ik rouw, waar - over rouw ik dan precies? Hoe kan ik de reacties van anderen duiden? En hoe voelen mensen in andere delen van de wereld zich eigenlijk over de milieucrisis? BWscheppingstrouw(cor).indd 9BWscheppingstrouw(cor).indd 9 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
10 SCHEPPINGS(T)ROUW Het tweede deel van het boek gaat over hoe we kunnen omgaan met de emoties die bij de milieucrisis komen kijken. Hoe kunnen we ons uiten? Hoe rouwde men in de tijd van de Bijbel en wat kunnen wij daar - van leren? Hoe kunnen we überhaupt met elkaar leren praten over dit existentiële onderwerp? Tegen de tijd dat ik aan het derde deel van dit boek begon, ervoer ik een diep verlangen naar verandering – zowel een mondiale verande - ring (herstel van de wereld) als een persoonlijke verandering in mezelf. Ik besefte steeds meer dat de milieucrisis niet losstaat van de rest van de werkelijkheid. Het is het product van een koloniale geschiedenis, van sys temen die doordrenkt zijn van onrecht en van een cultuur die de wereld ontheiligd heeft. Het raakt ook aan onze eigen spirituele gesteld - heid. Wat kunnen, willen en moeten we daarmee? In het vierde deel neem ik je mee in mijn zoektocht naar daadkracht. Waar kunnen we de motivatie en de energie vinden om bij te dragen aan een betere wereld, terwijl de wereld al onomkeerbaar beschadigd is? Wat is onze roeping als christenen en hoe ziet dat eruit in de praktijk? Hoe kunnen we onze kinderen opvoeden in deze onzekere tijd? In het vijfde en laatste deel lees je mijn conclusies. Wat is er nodig voor doorleefde hoop? En welke verhalen kunnen we elkaar vertellen om de toekomst met moed te betreden? En verder… Tussen de tekst door vind je citaten uit liederen, gedichten en (Bijbel)- boeken die aansluiten bij het betreffende tekstgedeelte. Het is namelijk behulpzaam en inspirerend om in moeilijke tijden te kunnen putten uit andermans creativiteit, inspiratie of wijsheid. Soms kan muziek, poëzie of literatuur beter verwoorden wat ik bedoel dan ikzelf. De woorden bie - den ademruimte, verbreken mijn gedachtecirkels en functioneren als een uitlaatklep. Verder eindigt elk hoofdstuk met enkele gespreksvragen. Deze heb ik toegevoegd, omdat ik met dit boek hoop bij te dragen aan het op gang brengen van een moeilijk gesprek. Misschien een gesprek waar we geen zin in hebben, maar ook een gesprek waar we volgens mij niet meer on - deruit kunnen. Ik hoop dat dit boek bijdraagt aan onderling begrip, medeleven en ver - bondenheid en aan het overbruggen van de generatiekloof als het gaat BWscheppingstrouw(cor).indd 10BWscheppingstrouw(cor).indd 10 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
INLEIDING 11 over de milieucrisis. Bovenal hoop ik dat dit boek getuigt van hoe betrok - ken God is op de wereld; hoe je Hem kunt betrekken bij moeilijke keuzes en confronterende vooruitzichten. We leven in een spannende tijd, maar we hoeven dit niet alleen te doen. God is erbij, ook als zijn redding ver weg lijkt of als je de hoop gewoon even niet voelt. BWscheppingstrouw(cor).indd 11BWscheppingstrouw(cor).indd 11 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
BWscheppingstrouw(cor).indd 12BWscheppingstrouw(cor).indd 12 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
DEEL 1 ERKENNEN de rauwe realiteit onder ogen komen BWscheppingstrouw(cor).indd 13BWscheppingstrouw(cor).indd 13 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
BWscheppingstrouw(cor).indd 14BWscheppingstrouw(cor).indd 14 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
1. ROUWEN OM DE SCHEPPING Hoe de ver-van-mijn-bedshow ineens heel dichtbij kwam Ik wist van klimaatverandering en ook van veel bijbehorende problemen in de wereld. Ik heb het met eigen ogen gezien toen ik voor de nood - hulporganisatie Dorcas verschillende Oost-Afrikaanse landen bezocht in de jaren voor de coronapandemie. Zo arriveerde ik in maart 2019 in Mozambique, slechts enkele dagen nadat er een orkaan over het land had geraasd met windstoten tot 280 kilometer per uur. Het was de do - delijkste orkaan ooit op het Afrikaanse continent. 1 De overstromingen kwamen zo ver landinwaarts dat het qua afstand vergelijkbaar was met de afstand tussen Groningen en Maastricht. Daar stond ik, tussen het puin, met het zeewater op sommige plekken nog metershoog. Als ik terugdenk aan die reis, herinner ik me vooral de geur van de vluchtelingenkampen. Honderden mensen op een kluitje. Geen dak boven hun hoofd. Geen schone kleding, geen toiletten, geen douche, geen maandverband. Ze hadden al vier dagen niets gegeten en ze dronken uit de modderplassen; hetzelfde water waar hun geliefden enkele dagen geleden nog door meegesleurd waren. Er zaten mensen tussen die al in armoede leefden, maar ook boeren met flinke boerenbe - drijven. Er was geen onderscheid meer tussen arm en rijk. Iedereen zat in hetzelfde schuitje. Ik sprak met verschillende Mozambikanen die hun kinderen, broers en zussen, ouders, opa’s of oma’s waren kwijtgeraakt. Letterlijk kwijt. Meegesleurd door modderstromen. Sommigen werden later teruggevon - den in bomen. Anderen waren gewoon weg. Weggezakt in de modder. De overlevenden leken hun schouders erover op te halen. Ze reageerden ge - laten. Emotieloos. Precies wat je vaker ziet bij getraumatiseerde mensen: ze vertelden alleen feiten, ook als ik vroeg naar hun emoties. BWscheppingstrouw(cor).indd 15BWscheppingstrouw(cor).indd 15 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
ROUWEN OM DE SCHEPPING 17 jaar getrouwd waren, begon het bij ons namelijk te kriebelen qua kin - derwens. Onbewust dachten we dat kinderen krijgen een simpele keuze was. Een kwestie van timing. Het leek ook zo gemakkelijk te worden voor ons. Binnen enkele maanden waren we in verwachting. Maar zo gemak - kelijk werd het niet. Ik kreeg een miskraam in oktober 2018. In december weer. En in juli 2019 weer. Vooral die derde miskraam hakte er flink in. De dag ervoor hadden we het hartje zien kloppen. De verloskundige had ons gerustgesteld dat het na deze echo bijna nooit meer fout ging. ‘Ik durf nu eindelijk te ge - loven dat het goed komt’, zei ik tegen Harmen. Een dag later begon de eerste bloeding, die de miskraam aankondigde. Die miskraam was zowel lichamelijk als mentaal zwaarder dan ik voor mogelijk had gehouden. Er was letterlijk een deel van mij gestorven. Het was meer dan alleen het kindje zelf, ik verloor ook iets van wie ik zelf was geweest. Ik verloor mijn naïviteit en mijn zorgeloosheid. Ik was hierna maandenlang lichamelijk, emotioneel én hormonaal van slag. In de rouwperiode die volgde, besloten we dat het beter was om de rest van het jaar te wachten met nieuwe pogingen om zwanger te raken. De verloskundige had geadviseerd om eerst lichamelijk aan te sterken. Ook had ik behoefte aan rouwen in plaats van verwachten. Ik wilde niet over het gemis heen walsen met een nieuwe zwangerschap. Ik durfde trouwens niet eens meer zwanger te worden, omdat ik niet nog een keer een miskraam wilde meemaken. Als je het toen aan me had gevraagd, had ik waarschijnlijk gezegd dat ik het liefst bij mijn baby’s in de hemel had willen zijn. Je mooie grote ogen die de wereld zouden zien Je hield ze stevig dicht – Zo mooi zo mooi, Bløf Toen het jaar erna de zwangerschapstest weer positief was en het kindje zowaar het eerste trimester overleefde, voelde ik duizend emoties. Zal het? Wat als? Negen maanden leek een eindeloze wachttijd. Ik had ernaar verlangd om zwanger te zijn, maar in de praktijk vond ik er niks aan: de misselijkheid, de onzekerheid, de lichamelijke klachten, de hormonen. Hoe kwam ik deze maanden door? Het antwoord op die vraag was: aan BWscheppingstrouw(cor).indd 17BWscheppingstrouw(cor).indd 17 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
18 ERKENNEN huis gekluisterd. Want de coronapandemie brak uit. Ook dat bracht on - zekerheid en spanning met zich mee. In die tijd wisten we nog niets over het virus. Loopt het kindje gevaar als ik corona krijg? Wat als ik verkouden ben tijdens de bevalling, mag ik dan wel in het ziekenhuis bevallen? Gelukkig kwam het dit keer goed, en eindelijk werd ons wonder gebo - ren: Boas Joseph. Boas betekent: in hem is kracht. Joseph betekent: God voorziet en maakt beter. Want dát heeft God gedaan. We vonden het belangrijk om een naam te kiezen met een betekenis. We bedoelden het als een soort cadeautje voor de kleine. Deze namen mag hij zijn hele leven met zich meedragen. Het hoort bij hem. Wat de toekomst ook zal brengen, hij mag erop vertrouwen dat God hem kracht geeft, dat Hij zal voorzien en beter maakt. Het Moment Negen maanden na de geboorte van Boas, in de zomer van 2021, had ik mijn ‘Moment’, 3 ook wel het ‘mentale tippingpoint’ 4 genoemd. Dit is het moment waarop mensen zich realiseren dat de milieucrisis een existen - tiële bedreiging is.* Op dat Moment kwamen de ver-van-mijn-bedshow en de dicht-bij-mijn-bedshow bij elkaar. Ineens drong het daadwerkelijk tot mij door wat ik nooit had willen weten: dat een groot deel van de we - reld stervende is. Letterlijk. Kort daarna kwam er een nieuw IPCC-rapport 5 uit – het zoveelste rapport met allerlei doemscenario’s die we allang hadden kunnen we - ten. Toch raakte dit rapport in mijn beleving een andere snaar dan vo - rige rapporten en niet alleen bij mij. Steeds meer mensen in Nederland maakten een Moment mee. Ook zag ik hoe het taalgebruik in de media veranderde. Het ging bijvoorbeeld steeds minder vaak over toekomsti - ge generaties en steeds vaker over onze kinderen. De overstromingen in Limburg in die zomer droegen daar zeker aan bij. Voor het eerst ervoeren we klimaatverandering onmiskenbaar in ons eigen land. Mijn eigen Moment zorgde ervoor dat mijn sluimerende bezorgdheid overging in rouw. Voor mij voelde dit vergelijkbaar met de boodschap dat een geliefde ongeneeslijk ziek is: ik realiseerde me dat de aarde let - * Overigens ervaren sommigen één heel specifiek Moment, terwijl het bij anderen meer geleidelijk gaat, als een soort wolk die steeds groter en donkerder wordt. Het mentale tippingpoint is dan bijvoorbeeld wanneer je er voor de eerste keer van wakker ligt. BWscheppingstrouw(cor).indd 18BWscheppingstrouw(cor).indd 18 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
20 ERKENNEN konden houden. Inmiddels is de wereld uit balans en dat heeft overal ter wereld verschrikkelijke gevolgen. Steeds meer ecosystemen leggen het loodje, en dat betekent dat we afscheid moeten nemen van de wereld zoals we haar kennen: van koraal, van vele diersoorten, van een groot deel van de mensheid. Is het echt zo erg? Daar is niet iedereen het over eens. Maar ik heb de afgelopen jaren geleerd: wie kennis vermeerdert, vermeerdert smart (Prediker 1:18). Oftewel, hoe meer je je verdiept, hoe meer je erachter komt hoeveel er aan de hand is en hoe allesomvattend de gevolgen zijn. Dus mijn antwoord is: ja, ik geloof echt dat het zo erg is. Eerder dit hoofdstuk vergeleek ik het al met het sterfproces van een geliefde. Eerst is diegene ziek zonder dat je kunt inschatten hoe erg het is. Dan komt de boodschap dat het om een terminale ziekte gaat. Op dat mo - ment is diegene nog niet overleden, maar het rouwproces begint al wel. Je weet dat je iemand gaat verliezen van wie je houdt. Je hebt verdriet, je moet afscheid gaan nemen. Natuurlijk kun je nog hopen op een wonder, een ingrijpen van God. Of alles doen wat in je macht ligt om te vechten tegen het onvermijdelijke. Maar er komt een moment waarop de realiteit keihard binnenkomt: dit gaat echt gebeuren. Wat een boodschap! En dan? Nou, dan ben je alleen nog maar voorbij de ontkenningsfase… Een rouwproces bestaat uit een veelheid aan emoties. In 1969 beschreef psychiater Elisabeth Kübler-Ross de vijf fases van rouw: ontkenning, boosheid, onderhandelen, depressie en aanvaarding. Het is inmiddels duidelijk geworden dat je deze fases niet één voor één in deze volgorde doorloopt.* Toch gebruik ik het model van Kübler-Ross, omdat het me helpt om mijn beleving van de milieucrisis te beschrijven. Het gaat me dus niet om de fases (de volgorde van het rouwproces), maar om de ver - schillende emoties die horen bij rouw. 1. Ontkennen Als we het over de milieucrisis hebben, herken ik de rouwemoties bij me - zelf én in de samenleving. De ontkenningsfase raakte bij mijzelf aan veel * In de praktijk kun je namelijk van ontkenning naar verdriet naar aanvaarding gaan, en dan toch ineens boos worden om vervolgens weer verdrietig te zijn. Soms voel je je best goed, terwijl je een moment later alweer overvallen wordt door verdriet. Deze chaotische wirwar van emoties hoort bij rouwen. BWscheppingstrouw(cor).indd 20BWscheppingstrouw(cor).indd 20 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
ROUWEN OM DE SCHEPPING 21 onderliggende gevoelens van angst. Vooral tussen 2014 en 2018 voelde ik me snel angstig. Als ik na het avondeten iets hoorde wat ik choquerend vond, dan deed ik ’s nachts geen oog meer dicht. Ik herinner me een uitdrukkingsloze nieuwslezer die in twintig se - conden met een monotone stem uitlegde dat de permafrost in Rusland en Canada zou gaan smelten, en hoe dat tot een exponentiële stijging van broeikasgassen zou gaan leiden, met allerlei levensbedreigende en onomkeerbare gevolgen van dien. En hup, hij ging alweer door naar het volgende onderwerp. Ik was verbijsterd. Ik dacht: ik wil dit niet weten. Ik durf hier niet over na te denken. Daarna hield ik het zeker twee jaar vol om het nieuws volledig te mijden. Jesus, when you gonna wake up And calm this raging sea? – Wake Up, Jesus, The Porter’s Gate In 2019, het jaar van mijn derde miskraam, volgde een periode dat ik ‘het’ (lees: alles) juist wél wilde weten. Ik moest de waarheid recht in de ogen aankijken, omdat ik anders voor m’n gevoel in een leugen leefde. Natuurlijk had dit te maken met het feit dat we drie baby’s verlo - ren waren. Ik was in die periode verdrietig en gefrustreerd dat het mijn lichaam niet lukte om mijn baby’s in leven te houden. Ik begon me af te vragen of er iets mis was. De gynaecologen en verloskundigen konden me niet méér vertellen dan dat miskramen nou eenmaal voorkomen. Als je er drie achter elkaar hebt, heb je helaas pech gehad. Het advies was om gewoon te blijven proberen, het zou vanzelf een keer lukken. Ik moest me vooral niet schuldig voelen, want ik kon er zelf niets aan doen. Maar het ging me niet om schuld. Het ging me om het feit dat er een aanleiding móést zijn, en ik wilde die aanleiding weten, zodat ik iets kon doen om te voorkomen dat ik nóg een keer een baby zou verliezen. Met dit verhaal kwam ik terecht bij een orthomoleculair therapeut,* een christelijke dame die me heeft geholpen om mijn lichaam en mijn * Orthomoleculaire therapie valt onder de natuurgeneeskunde. Hierbij gaat het om het realiseren van een optimale concentratie voedingsstoffen in iemands lichaam, onder andere door het gebruik van voedingssupplementen. BWscheppingstrouw(cor).indd 21BWscheppingstrouw(cor).indd 21 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09
22 ERKENNEN gezondheid beter te begrijpen. Een van de belangrijkste dingen die ze voor mij heeft betekend, was me simpelweg wijzen op bepaalde basis - principes. Ik realiseerde me dat alles wat het lichaam ingaat invloed heeft op hoe gezond je bent. Gezondheid is niet maakbaar, maar wel beïnvloedbaar. Vóór mijn bezoeken aan haar was ik ervan overtuigd dat ik best ge - zond leefde, maar daar kwam ik al snel van terug. Gezond leven betekent niet alleen dat je dagelijks groenten en fruit eet, maar ook dat je ongezon - de (voedings)stoffen vermijdt. Ineens realiseerde ik me hoeveel alcohol, cafeïne, vet en suiker ik binnenkreeg. Ik knapte onmiddellijk op van haar dieettips en enkele voedingssupplementen. Alleen kwam ik er ook ach - ter dat we in de huidige tijd nog een probleem hebben, waar wij helaas niet zoveel aan kunnen doen, namelijk vervuiling. De wereld bleek vol te zitten met chemische verontreinigingen 6 en dit had zijn weerslag op mijn eigen lichaam. Gedreven door mijn kinderwens verdiepte ik me in de absurde realiteit van microplastics en antibiotica in ons drinkwater; zelfs microplastics in ons bloed. 7 Ik las over PFAS (chemische stoffen) en weekmakers en zware metalen. Over hoe hormoonverstorend veel verzorgingsmiddelen zijn. Ik schrok me wezenloos. Ik dacht aan het Bijbelse beeld dat ons lichaam een tempel is. Nou, mijn lichaam was geen tempel, het was eerder een vuilnisbak! En dat gold niet alleen voor mij, het geldt voor ons allemaal. De hele wereld lijkt wel een vuilnisbelt. En de gevolgen… Niet te overzien. Onze hormonen zijn in de war. Onze vruchtbaarheid neemt af. We worden steeds allergi - scher. We hebben de natuur volgestopt met giftig restafval zonder ons te realiseren dat het uiteindelijk in onze eigen voedselketen terugkeert. In ons drinkwater, in ons voedsel, in de lucht die we inademen. Onderzoek wijst uit dat zelfs de placenta van zwangere vrouwen microplastics, syn - thetische chemicaliën en zelfs teer bevat. 8 Was ik mijn baby’s verloren door de manier waarop wij de wereld (in - clusief onszelf ) vervuilen? Toen ik mezelf die vraag stelde, knapte er iets in me. 2. Onderhandelen De wereld voelde in die tijd als één grote deceptie. Ik voelde me naïef dat ik al die tijd zo goedgelovig was geweest. Om terug te komen op de vijf BWscheppingstrouw(cor).indd 22BWscheppingstrouw(cor).indd 22 02-01-2024 17:0902-01-2024 17:09