Als je een broer of zus verliest MINKE WEGGEMANS kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 3 01-09-15 14:28
Voor alle broers enk zussen © 2015 Uitgeverij sKOK Postbus 13288, 3507 LGs Utrecht www.kok.nl De verhalen aan hest einde van elk hoosfdstuk zijn eerder gepubliceerd: 1, 3, s6, 7 en 8 in Rouw in de zijlijnk (Kok, 2008) en 2, 4, 5, 9 en 10 sin Broers rouwen ook (Kok, 2009) Omslag en vormgevinsg: Garage BNO Foto: Rob J. Mulders ISBN 978 90 435 2398s 1 e-book 978 90 435 239s9 8 NUR 749 Alle rechten voorbeshouden. Niets uit dseze uitgave mag wosrden verveelvoudigd, opgseslagen in een geaustomatiseerd gegevenss - bestand, of openbaar gesmaakt, in enige vorms of op enige wijzes, hetzij elektronisch,s mechanisch, door fsotokopieën, opnamen,s of enige andere maniesr, zonder voorafgaansde schriftelijke toesstem - ming van de uitgevser. kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 4 01-09-15 14:28
11 Inleiding Hoe is het om zondekr mijn broer te moekten leven? Dat kan ikk eigenlijk niet beantwoorden. Zijn kvrouw en mijn ouderks, dat waren de roukwenden. Ik stond en sta daar nooit centrakal in. Ik kan me welk herinneren dat iemkand me eens op de verjakardag van mijn broekr vroeg om hen te bkellen omdat het toch wel een bijzonkdere dag voor hen wkas. Maar ik was zelkf toch degene die een broer had verlokren, waarom was ik kdan degene die henk moest bellen? (Wout, 34 jaar toen hkij zijn broer verlokor) In dit boek staan broers en zussen als rouwenden centraal. Dat is voor hen helemaal niet vanzelfsprekend omdat ze zelf vooral be - zorgd zijn over hun ouders of begaan zijn met de partner en kinde - ren van hun broer of zus. Hun eigen verlies staat aanvankelijk meer op de achtergrond.s Als je broer of zus overlijdt, waar blijf je dan? Je ziet je vader, je moe - der, je zus, je broer ... waar sta jij in het geheel? Wat is jouw plek om te rouwen? Ik zie mezelf nog zok zitten op de bank .k.. mijn vader en moekder werden omhelsd en getroostk en ik zat verloren kalleen op de bank. kBehalve mijn opa en oma heeft niekmand van de familie kook maar even een akrm om mijn schouder gelekgd. Gelukkig hebben kde vrienden van mijk en mijn broer me wel goed opgevankgen en mij die armk gegeven die ik op kdat moment zo hard nodig had. (Alex, 16 jaar toenk hij zijn broer verkloor) Elizabeth DeVita-Raeburn schreef The Empty Room over het ver - lies van haar oudere broer, haar beste vriend en ‘ringmaster of her days’. Op een ochtend, als ze 6 jaar is, is haar broer Ted verdwenen kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 11 01-09-15 14:28
12 en hoort ze van haar ouders dat hij voor een tijdje naar het zieken - huis is. Dat tijdje wordt een periode van 8 jaar waarin haar broer in een soort ‘plastic bubble’ verblijft en een zeldzame auto-immuun - ziekte blijkt te hebben waaraan hij op 17-jarige leeftijd overlijdt. Elf jaar later, als het verhaal van ‘The boy in the plastic bubble’ overal bekend is en zelfs het onderwerp van een film is geworden, komt ze in contact met een journaliste die zelf ook een broer heeft verloren. De manier waarop ze door haar benaderd wordt is nieuw voor Elizabeth: Wat me echter het meekst raakte, was dat dkeze vrouw het verhaakl van mijn broer behandelde aklsof het mijn verhaakl was. Alsof het in kfeite ook mij overkomen was en opk een unieke wijze. kDit was ongebruikelkijk. Gewoon - lijk vroegen mensenk mij hoe mijn oudekrs er doorheen gekokmen waren. Zij was de eerste die nkaar mij vroeg. Tot die tijd, was ik kniet werkelijk een figuur in mijn eigekn levensverhaal gewkeest. Broers en zussen hebben net als andere rouwenden een luisterend oor nodig en gerichte aandacht voor hun eigen verhaal, voor het gemis dat ze ervaren en voor de heftige emoties waardoor ze over - spoeld worden. Soms vragen mensen kaan mij wat het overklijden van mijn zusk met mij gedaan heeft. Of het kmijn leven heeft veraknderd en of ik het eken plek kan geven. Het heeft mijnk leven beslist verankderd. Elke kleur in khet leven is door deze ervaring kveranderd. In het bekgin was er geen klekur meer, maar die komt langzamerhkand weer terug. Maakr een plekje geven,k waar vaak over wordt gesprokenk, kan ik niet ervarekn. Het voelt voor mijk als een ziek zijn waarvan ik lankgzaam en met heel vkeel vallen en opstaan weer beter aan het worden ben.k Maar het gemis is kgroot en definitief. (Remko, 35 jaar toekn hij zijn zusje vekrloor) kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 12 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
13 inleiding Een zus die over het verlies van haar eigen broer schrijft kan het ge - voel hebben dat ze daarvoor eerst toestemming moet vragen aan haar schoonzusje, de partner van haar broer. Het kan misschien geen kwaad om je verhaal te laten lezen maar je hebt toch geen toestem - ming van iemand anders nodig als je iets over je eigen broer wilt schrijven? Als zus schrijf je over je broer, niet over de partner van je schoonzus. Als bij je eigen verlies steeds het verhaal van iemand anders cen - traal staat, dan kun je zo vervreemd raken van je eigen verhaal dat je toestemming nodig denkt te hebben om het te mogen vertellen. Broers en zussen hebben niet zo maar een rouwverhaal, ze moeten zich hun eigen rouw als het ware eerst toe-eigenen, zichzelf toe - staan om er hun eigen verhaal van te maken. Een verhaal waarmee ze het verlies misschien ook los kunnen laten en ze verder kunnen gaan met hun levens Ik heb me maandenlakng ziek gevoeld. Miskselijk van verdriet. kVolkomen verslagen, angstig. kMoeite met vreemde mkensen, met vreemde ksituaties. Ik heb vaak gedacht datk ik mijn vrouw moeskt verlaten omdat ik hkaar niet in de dood wilde verlikezen zoals ik mijn kzus had verloren. Ikk wilde het liefst iedereen verlaten dkie ik liefhad. Vrienden, familie. Iekdereen. Mijn spullekn pakken en vertrekken. (Vincent, 32 jaar tkoen hij zijn zus vekrloor) Hoe is het voor een broer om zijn enige zus te verliezen als hij 32 jaar is? Voor een zus om geen afscheid van haar broer te kunnen nemen? Hoe leef je verder als je je grote stoere broer van 42 jaar gesloopt hebt zien worden door een hersentumor? Hoe beleef je de dood van je kleine zusje? Hoes werkt het verlies dsoor in je eigen lesven? kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 13 01-09-15 14:28
14 Zo overleefde ik nogk een half jaar. Ik, die bij elk dokod vogeltje dat de kkat gevangen heeft al hukilt, huilde niet. Hekel af en toe, omdat kik het eruit moest persen van mekzelf. Dat hoorde tochk zo? Ik vond dat ik kmoest rou - wen, maar had geenk idee hoe ik dat mokest doen. Verdriet was voor mikj huilen. Als ik niet khuilde, dan zou ik kook wel niet verdriektig zijn. Mis - schien hadden we tokch niet zo’n goede kband als ik dacht? kIk had het al volledig geaccepteekrd, dacht ik. Ik hebk werkelijk geloofd dkat ik maar twee maanden nodig had kom het allemaal eenk plek te geven. (Krista, 26 jaar toen ze khaar broer verloor)k Het gezin is niet meer compleet als er een broer of zus overlijdt en alle familieleden moeten zich leren verhouden tot de lege plek die is ontstaan. Iedere broer of zus beleeft het verlies op zijn of haar eigen manier: Nu zijn we nog met kz’n vieren over en kdat confronteert me vkaak met een diepe leegte, een gkeamputeerd gevoel. Jke basis valt weg, ikneens is er geen ouderlijk huis meerk en mis je behalve kje ouders ook nog ekens een zus en twee broers. Samenkokmsten op verjaardagken en feestdagen, wakarbij je vroeger iedereen weker eens zag en sprkak, zijn er niet meker en dat doet zeerk. Het kost mij elk jaakr rond de feestdagenk nog steeds erg veekl moeite om niet weg te zakken in eenk poel van verdriet. ( Johanneke, 39 jaar ktoen ze haar zus vekrloor) Het is voor broers en zussen niet gemakkelijk om hun gevoelens te de - len binnen hun eigen familie en ze zijn er vaak terughoudend in om - dat de andere familieleden zelf al zoveel verdriet hebben. Het risico is dat broers en zussen steeds zwijgzamer worden en steeds minder contact hebben met hun familie, hun ouders en hun broers en zussen. Juist doordat ze elskaar proberen te spasren, groeien ze uits elkaar. kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 14 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
15 inleiding Ik stortte me ook op kmijn werk en vond hket erg moeilijk om kover mijn verdriet te praten. Ikk wilde overal de skterke vrouw zijn en kheb daardoor ook mensen van me akfgehouden. Ik wilde kerg graag mensen tokelaten maar ook weer niet. Ik hekb me heel erg eenzkaam gevoeld. Ik had kvaak het gevoel dat niemand kon begkrijpen hoe het voork mij was, maar ik wkerkte ook niet echt mee om dat duikdelijk te maken. Ik hkield al het verdriekt binnen. (Renate 37 jaar toekn ze haar zusje verkloor) Volwassen broers en zussen zijn in zekere zin afwezig in elkaars leven, schrijft Monic Slingerland in een column in de Trouw van 6 november 2007, maar als ze werkelijk afwezig zijn dan is dat een hele andere ervarisng: Het is nog even wenknen, aan echt nooitk meer zien. Twee letters zijn hekt maar. drie als je wilt,k het verschil tussenk niet en nooit. Dat kmijn broer er niet is, is de afgelkopen vijfentwintig jakar vrij gebruikelijkk geweest. We we - ten niet beter, al bijna de helft kvan ons leven. Sindsk we het ouderlijk hkuis verlaten hebben, zikjn we niet meer dagkelijks in elkaars gkezelschap geweest. k Normaal gesproken wkijd ik daar geen gekdachte aan. Zo gaat kdat bij van - zelfsprekende vormenk van afwezigheid. Dakar is niets bijzondkers aan, niets treurigs. Het enige kverschil met de tijdk tot dat ene moment k... nu zeventien dagen geleden, is kdat hij er nooit meker zal zijn. Dat isk een andere vorm van afwezigheid, zo kanders dat die boodkschap van nooit meekr bij wijze van spreken constant tegen de vensterks tikt. Steeds meer rouwbegeleiders, therapeuten, pastores, artsen en an - dere professionals realiseren zich dat het verlies van een zus of een broer langdurige gevolgen kan hebben. Meer nog dan het verlies van een partner is het verlies van een broer of zus een rechtstreekse confrontatie met je eigen sterfelijkheid, waardoor diepe en existen - tiële levensvragen omhoog komen. Zou je er zó mee om kunnen gaan dat je er ‘meser mens’ van wordt?s kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 15 01-09-15 14:28
16 Nadat in 2005 de eerste druk van Broederziel alleen? was uitgekomen, wilden veel broers en zussen hun verhaal met mij delen. Ze waren bereid om het op schrift te stellen, zodat ik nog twee boeken over rouw van broers en zussen zou kunnen samenstellen. Dankzij hun zelfgeschreven verhalen heeft in 2008 het boek Rouw in de zijlijn kunnen verschijnen, met 38 verhalen van zussen, en in 2009 het boek Broers rouwen ook,k met 27 verhalen vsan broers. In het voorwoord van Rouw in de zijlijn (2008) schreef Margaret Stroebe, bijzonder hoogleraar Verliesverwerking aan de universi - teit te Utrecht het volgende: ‘Wie dit zelf niet heeft meegemaakt zal het erg moeilijk vinden om zich voor te stellen hoeveel invloed de dood van een broer of zus kan hebben. Dit geldt natuurlijk ook bij het overlijden van andere naaste familieleden, maar de verhouding tot onze broers en zussen vinden we nogal vanzelfsprekend: onze zussen en broers zijn er al vanaf onze kinderjaren. Als kind speel - den we, of maakten we ruzie, met hen, als volwassenen zien we hen als familieleden waarmee we verwachten steeds een band te hebben zonder daar veel aandacht aan te schenken (we hebben hen tenslotte niet zelf uitgekozen). Die verwachtingen zijn blij - vend, of we nu in geografisch opzicht dicht bij ze staan of niet. In onze samenleving wordt, wellicht juist door dat vanzelfspre - kende, de dood van een broer of zus niet erkend als een belang - rijke bron van verdriet. De zus of broer die achterblijft is slecht toegerust om met dist enorme verdriet som te gaan.’ Als je een broer of zus verliest is gebaseerd op het boek Broederziel alleen , volledig herzien en bewerkt en aangevuld met langere ervarings - verhalen. Het bestaat uit tien hoofdstukken waarin op verschil - lende manieren naar dit verlies wordt gekeken. In de tekst zijn uitspraken opgenomen van mensen die zelf een broer of zus heb - ben verloren, zij worden vermeld met hun voornaam en leeftijd. Daarnaast heb ik een aantal citaten uit boeken opgenomen met ver - kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 16 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
17 inleiding melding van de voor- en achternaam van de schrijver. De meeste van deze citaten komen uit het boek Voor het laatst gezien van Matt Cohen , waarin een man vertelt over zijn wanhoop over de ziekte en dood van zijn geliefde jongere broer (36) aan longkanker. Matt Cohen was een bekende Canadese schrijver die drie jaar na het verschijnen van dit boek zelf oosk aan longkanker is osverleden. Na ieder hoofdstuk volgt een ervaringsverhaal van een broer of zus (eerder gepubliceerd in Rouw in de zijlijn of Broers rouwen ook) waarin verwoord wordt hoe het verlies hun leven heeft veranderd en met welke gevoelens en ervaringen dat gepaard is gegaan. Ieder verhaal is uniek van toon en stijl, en juist daardoor zijn ze zo ontroerend en indringend: Vrienden van Levin akrriveerden, mensen kkwamen langs, stromken mensen. Verdriet en nog meerk verdriet. Ik werd skteeds stiller en trokk me terug. Hier hoorde ik niet bij. Ik kon niet praten.k Dit verdriet was mekt niemand te delen. Er was één ikemand die tegen me kzei: ‘Ik dacht alleken maar, hoe is het met Lotus?’ Eén kiemand die me wist kte bereiken. (Lotus, 16 jaar toekn ze haar broer verkloor) Ik hoop dat Als je een broer of zus verliest jou zal weten te bereiken en dat het boek je zal helpen om te praten over je overleden zus of broer en je de gelegenheid zal geven om je gevoelens en gedachten met anderen te delen, zoals ik dat zelf graag had willen kunnen doen toen ik op mijn 21es verjaardag mijn brsoer verloor: Die dag staat in mijn geheugekn gegrift. ’s Ochtendks werkte ik nog in hket Bronovoziekenhuis ikn Den Haag en ’s mkiddags ging ik naark mijn ouder - lijk huis in Hilverksum om mijn verjaarkdag te vieren. Mijn kvader opende de voordeur en zei:k ‘Dit is een heel mkoeilijke dag voor okns …’ Ik kan me nog de pikjn herinneren die kdoor mijn lichaam kschoot, alsof de blikk - kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 17 01-09-15 14:28
18 sem insloeg en me kin tweeën spleet. ‘Iks Wim dood?’ vroeg kik. Hoe wist ik dat? In de huiskamer trokf ik mijn ontredderdke moeder aan en mikjn eigen pijn verdween even acuut kals hij gekomen wask. Ik moest flink zijnk. Mijn ou - ders steunen. Ik wask geen kind meer. Ik was volwassen. De volgende ging ikk samen met de vrouwk van mijn broer Wimk (32) naar Amsterdam om een grkaf voor hem uit te zokeken. We vonden een mooie k plek onder een boomk. Daarna ging ik hukn huis stofzuigen; ikk denk dat het er nog nooit zok schoon geweest is.k Wim werd in stiltek door de familie begraven en ik sprakk met niemand meer kover hem. Wat viel er te zeggenk? Het was heel erg vokor zijn vrouw en vokor onze ouders. Mijkn leven ging gewoon door, dacht ik. Het was zo erg voork mijn ouders, dat ikk mijn baan in het kziekenhuis op - gaf en weer thuis gikng wonen om mijn mkoeder te kunnen steuknen. Daar - naast begon ik aan keen studie Engels ikn Amsterdam, maar ikn plaats van naar de colleges tek gaan, dwaalde ik dkoelloos door de stad. Ik kon nergens rust vinden en ik kokn het al helemaal nkiet opbrengen om ink een afgesloten studielokaal te zittekn. Van de studie Engelsk is niets terechtgekkomen. Het familieleven in kons ouderlijk huis kherstelde zich na hket eerste jaar weerk wat. Er werd schoorkvoetend Sinterklaas kgevierd waarbij iedkereen zich zeer inspande om er ietsk van te maken. Af en ktoe zag ik mijn vadekr in de lach schieten of stilletjeks genieten van het pkianospel van mijn mkoeder. Het leek erop dat ze de doodk van hun geliefde zokon dood verwerkt hadkden en dat het leven verder ginkg. De warmte en de kgezelligheid van hekt grote gezin kwamen weer terug. Zes jaar later belakndde mijn zus Baukjke in het ziekenhuisk, een week nadat ze mij gebeld had kom te vertellen dat kze zo moe was. Enkekle dagen later ging ik haar opzoekken. Haar buik was okpgeblazen van het vokcht, ze zag er aangrijpend slekcht uit. Ik raakte ink paniek toen ik haark zag en wilde eigenlijk alleen makar weg. Dit kon en mkocht niet waar zijnk, Baukje was kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 18 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
19 inleiding 42 jaar, dan ga je toch niket dood? Iemand moekst iets doen om haakr te redden. Twee maanden later okverleed Baukje. Ze wkerd in stilte begrakven op dezelfde begraafpklaats en op dezelfdek plek waar 6 jaar dkaarvoor Wim begraven was. De pikjn die ik voelde alks ik aan Baukje dackht was zo fel en heftig, dat ik hem reksoluut van de hand kwees. Ik was inmiddkels 27 en had een broer en een zkus verloren, er warken nog zes broers ken een zus over. Eind december 1989k, belde mijn schooknzusje Els op met dke mededeling: ‘Het is absurd, maakr Lex is dood.’ Weer die blikseminslkag in mijn lichaamk en onmiddellijk daakrna het besef dat mikjn schoonzusje haakr man, en haar kinderen hun vader kverloren hadden. Lekx, de sportman in dke familie, Lex die van zijn liefde kvoor klassieke muziekk bij de NCRV-radio zijn werk hakd gemaakt, maar vooralk Lex mijn lievelingksbroer, de vriend met wiek ik lief en leed had kunnen delken. Lex was pas 45 kjaar toen zijn hartk het begaf. Hij werd onder grokte belangstelling bkegraven; zelden in kmijn leven heb ik me zo eenzaam gevoekld als toen in die kstoet. Toen ik ’s avonds weker thuis was, kwam mijn eigekn huis mij vreemd vkoor. Verdwaasd en verdoofdk lag ik die nacht wakker, de volgende dag gking het leven weer kgewoon verder. Ik sprak er met niemkand over, het was te erg. In 1997 waren twee kvan mijn broers ernkstig ziek. Huug had kkanker en er was geen hoop op gkenezing. Huug, die kaltijd voor iedereekn belangstelling had. Huug, het gevoeklsmens, die niet alktijd met zijn gevoelkens overweg kon en het vreselijkk zwaar vond om mensken te zien lijden. kHuug, die zo dichterlijk en vrienkdelijk in het leven kstond. Ik zocht hem kop en maakte nog zijn verjaardagk mee. Kort daarna okverleed hij, 64 jaar. Mijn oudste broer Gkeert was al die jarken een trouwe vrienkd die regelmatig opbelde, onze gespkrekken waren me zeekr dierbaar, hij had een humokris - tische en relativereknde kijk op het levekn en de nodige menksenkennis. Voor zijn longemfyseem wkerd hij van tijd totk tijd opgenomen in keen kliniek, waar ik hem opzochtk, dat waren inspirekrende ontmoetingen kwaaraan ik kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 19 01-09-15 14:28
20 dankbare herinnerinkgen heb. Geert berekikte de voor ons gezkin respectabele leeftijd van 67 jaark. Er waren vier broerks en een zus overlekden, mijn vrienden khadden er niet veel van gehoord, bkehalve zo af en toe keen mededeling dat ker weer een broer k dood was, dat was aklles. Ook meldde ik ktrouw ieder overlijkden aan mijn huisarts, die het iknvoerde in zijn comkputer. Ons gezin met tienk kinderen was inmiddels gerekduceerd tot een gezkin met vijf kinderen ken vijf lege stoelen, en de familkiebijeenkomsten hadkden alle grandeur kverloren. Het was gemakkelijk kom gewoon door te gkaan met leven alsof ker niets gebeurd was, er vrokeg nooit iemand naakr die broers of zusk. Nu ik de ge - beurtenissen onder kelkaar gezet heb enk terugkijk, snap ik kniet waarom ik al die jaren ben bklijven zwijgen. Pask door de contacten met mensen dike zelf ook een broer of zusk hebben verloren, bken ik geleidelijk akan mijn eigen ver - borgen rouwverhaal konder ogen gaan ziken en gaan beseffen khoe belangrijk en waardevol het isk om je overleden brkoer of zus een plaakts in je hart en ink je leven te geven. kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 20 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
21 hoofdstuk 1 Niet-erkend verlies Ze hield van bomen.k ‘Ze ritselen van stiklte ademen geheimen vrijen met de maan met nooit genoeg takken en durven dikke drupkpels huilen als het bos verdriektig is Vogels landen er volk heimwee naar verten onverkenkd’ Een tekstje op haar kkamer. Ze was mijn zus, vertrok te vroeg naar verten onverkenkd. Vandaag heb ik een boom gepklant en durfde ik te huilken. Ed Franck kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 21 01-09-15 14:28
22 Een ontbrekend hoofdstuk Handboeken over rouw gaan voornamelijk over het verlies van een partner, een kind of een ouder, hoewel tegenwoordig ook een mis - kraam, het verlies van een huisdier of het verlies van een baan als rouwprocessen worden beschreven. Over het verlies van een broer of zus wordt weinig of niet geschreven door onderzoekers op het gebied van rouw. Wel bestaan er veel aangrijpende egodocumenten over de dood van een broer of zus en is het in verschillende romans een be - langrijk thema. Onopgemerkt verlies Ondanks het feit dat per jaar meer dan 200.000 mensen in Neder - land een broer of zus verliezen, is er niet veel bekend over de ge - volgen daarvan. Dankzij een klein Nederlands onderzoek (F. Boer, 1999) valt er wel over te zeggen dat veel mensen duidelijk moeite hebben met het aanvaarden van het verlies van een broer of zus en dat vrouwen er meesr moeite mee hebbens dan mannen. Dat mensen moeite hebben met het aanvaarden van het verlies is niet meteen duidelijk voor hun directe omgeving. Als hun vrienden de broer of zus nooit ontmoet hebben, omdat die in een andere plaats woonde of niet op verjaardagen aanwezig was, dan is voor hen de afwezigheids van die broer of zsus gewoon en blijfts het verlies onopgemerkt. De kans is dan ook klein dat vrienden of kennissen een broer of zus zusllen komen condolersen. Zo vanzelfsprekend als het is om aandacht te geven aan mensen die hun partner verliezen, zo weinig vanzelfsprekend is het om aandacht te besteden aan mensen die hun broer of zus verliezen. Het ondergrondse en onbekende rouwproces van de zus of broer, dat zelfs voor professionele hulpverleners zo goed als onzichtbaar kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 22 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
23 niet-erkend verlies- blijft, valt in het niet bij het openlijke en erkende rouwproces van de weduwe of weduwnaar. Op het Internet wordt om deze reden de rouw van broers en szussen zelfs aangedusid als discount grief . Er een broertje aan dood hebben Als het waar is dat mensen moeite hebben met het aanvaarden van het verlies en dat er door de omgeving nauwelijks aandacht aan wordt geschonken, hoe komt het dan dat broers en zussen er zelf niet meer over praten? Of dat ze de dood van hun broer of zus op zo’n terloopse manier vermelden dat het lijkt alsof ze het er niet over willen hebben?s Hebben mensen er een hekel aan om over de dood van een broer of zus te praten? Hebben ze er een broertje aan dood? Die uitdrukking betekent oorspronkelijk dat je bang bent dezelfde ziekte te krijgen als waaraan je broertje is gestorven. Zouden mensen er een hekel aan hebben om over de dood van hun broer of zus te praten omdat de dood dan te dicshtbij komt? Enkele jaren geleden ontdekte een deelnemer in een workshop tot zijn verbazing dat zijn doodgeboren broertje een grote invloed op zijn leven heeft gehad. Als de dood van een broer die je nooit gekend hebt zoveel invloed op je leven kan hebben, wat is dan de impact van de dood van een broer of zus die je al je hele leven hebt gekend? Wat zijn de gevolgen van het verlies van een broer of zus? Is het al - tijd een groot emotioneel verlies of alleen als een broer of zus echt iets voor je heeft betekend? Welke invloed heeft de dood van je zus of broer op je levensgevoel? Hoe belangrijk zijn broers en zussen eigenlijk voor elkaasr? kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 23 01-09-15 14:28
24 Gesprekken met broers en zussen Toen ik in 2004 informatie begon te verzamelen over de gevolgen van dit verlies, kwamen er al snel broers en zussen op mijn pad die hun ervaringen met mij wilden delen. De eerste zus die ik sprak was Willy, een oudere dame, en uit haar verhaal blijkt dat het verdriet om een zus een leven lsang kan duren: Ik ben 83 jaar en akls je die leeftijd hkebt ligt het in de akard der zaken dat jke je familie gaat verlkiezen. Maar ik heb ktoen ik zestien jaark was mijn enige zus verloren en ik kkan er nu nog niet kover praten. Zij wask twintig. Dat verlies heeft besliskt mijn hele verderek jeugd bestempeld ekn eigenlijk heeft het mijn hele levenk bepaald. Toen ik negen was hakd mijn zusje al eekn tijd in het sanatorium gkelegen, ze was toenk veertien jaar. Toen ze zeventien jaar was, ik was token dertien, ging zek voor de tweede keerk naar het sana - torium in Nunspeet ken mijn moeder ginkg haar wegbrengen. kIk moest naar school maar een vrikendinnetje is met mkij mee gegaan naark het station om ze weg te brengen. kDat was de laatste kkeer dat ze thuis gekweest is. Ik heb dat moment dat ze vakn huis wegging heekl erg goed onthoudekn want dat was wel iets radicakals. Ze heeft drie jaar dkaar gelegen, ze isk ook nog een keer gkeopereerd waarbij ker een stukje van haar klong is weggehaaldk. In het sanatorium kheerste later rood - vonk, dat was door eken arts overgebrachkt en dat is slecht vkoor je hartklep. Ze is eigenlijk aan eekn acute hartstilstand overleden. We kregen een telegrkam, dat het wel goed zoku zijn als mijn mokeder kwam. We hadden nog geen ktele - foon in die tijd. Dek volgende morgen token mijn moeder wegkging vroeg ik: ‘En als ze nou dood gakat?’ Toen zei mijn moedekr: ‘Ga dan mee’, mkaar ik zei: ‘Dat kan niet, want ik moket naar kantoor’. Hekt was crisistijd enk ik had net een nieuw baantje. Toen ik aan het eindk van de middag thuikskwam zei de buur - vrouw: ‘Dat is ook nkog gauw gegaan hè?k’. Toen begreep ik het. Ik kreeg vrij tot na kde begrafenis, die kdoor een oom van mikjn moeder werd verzorgd. We hadden bloemen gkekocht om bij de kiskt te zetten. Toen haal - de die oom mij uit kde kamer, waar het bezoek zkat en nam me mee nakar kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 24 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
25 niet-erkend verlies- de kamer waar Anniek opgebaard stond wakar hij mij de bloekmen om haar heen liet schikken. kAchteraf vond ik dat ktoch wel heel goed kvan die oom. Ik heb de hyacintenk om haar heen gelekgd en de fresia’s ikn haar handen. Ik kreeg echt de kanks om afscheid te nemken. Ik heb ook haar khanden nog even vastgepakt. Ze zkag er heel mooi uikt, alleen was haar khaar heel donker geworden. Toen kwam de begrafenkis; de gewoonte in konze familie was dakt de vrou - wen niet meegingen knaar de begrafenis. kDus ik ben niet naakr de begrafenis geweest, mijn moedekr ook niet. Er was okok geen dienst of zok. De dag na de begrafenis ging ik wkeer gewoon naar kanktoor, de meisjes gaven keen hand, verder niks. Na het gesprek verzekerde Willy me met tranen in haar ogen dat ik de eerste was die ‘het eruit kreeg’. Was ik echt de eerste die aandacht had voor haar verhaal over haar zusje? Had er nooit iemand naar gevraagd? Had ze al die jaren in het verborgene gerouwd? Waarom had ze er zelf dans niet eerder over sgepraat? Er niet over kunnen praten ‘Ik kan er nu nog niet over praten’, had Willy gezegd. Was het mak - kelijker voor haar geweest als ze er vaker over had kunnen praten? Was het misschien zo dat ze er wel graag vaker over had willen pra - ten net als Anneke (s33): Ik heb voor mijn gekvoel wel eens wat skignalen afgegeven nakar deze of gene dat ik wel eens overk de dood van mijn bkroertje wilde pratekn. Maar op de een of andere maniekr werd dat nooit opkgevangen. Later heb ik nog regelmatig van broers en zussen gehoord, dat ze het gevoel hadden dat ze er niet goed over konden praten en dat ze daar wel graag vakesr toe uitgenodigd shadden willen wordsen: kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 25 01-09-15 14:28
26 Het verwerken zou makkkelijker zijn als jke er vaker over zou kkunnen praten, dat denk ik wel. Bijk weduwen wordt er vkeel meer naar gevrakagd, dat zijn dan opeens alleensktaanden en dan zijnk er gespreksgroepenk en zo. Het lijkt haast wel alsof dit kverdriet niet bestaat, er is helemaalk niets voor. Ik heb ook wel eens gezochkt in een boekhandelk, maar er is niets kover. (Corien, 68) Niet-erkend verdriet Als je niet of nauwelijks over de dood van je zus praat, hoe onderken je dan wat de gevolgen ervan zijn voor je eigen leven? Hoe herken en erken je je gevoelesns zolang je ze niest onder woorden bresngt? Het lijkt een vicieuze cirkel te zijn: zolang broers en zussen er zelf niet of nauwelijks over praten, wordt het verlies in de buitenwereld ook niet of nauwelijks gezien. Doordat er geen aandacht voor is, gaat de rouwende broer of zus zich afvragen of zijn of haar verhaal er eigenlijk wel mag zijn, waardoor het nog moeilijker wordt om erover te beginnen.s Dr. T.J. Wray, auteur van het boek Surviving the Death of a Sibling, ver - telt hoe ze, toen haar enige broer na een korte ziekte op de leeftijd van 43 jaar stierf, meteen op zoek ging naar informatie die haar zou helpen om de zin van zo’n verschrikkelijk verlies te kunnen vinden . Op haar website schrsijft ze: Ik had een specialek behoefte om in contkact te komen met andkere mensen die een broer of zus hakdden verloren, mensken die mijn verdriekt zouden kun - nen begrijpen. Misskchien zouden ze mikj wat inzicht, trooskt kunnen bieden of enig praktisch adkvies dat me zou helkpen de eerste moeilkijke weken en maanden door te komken. Ik wilde weten: kHoe hadden zij dit koverleefd? Hoewel ik ontelbaark veel boeken, artikeklen en zelfhulptapes ontdekte die beschikbaar waren okm rouwende mensen kte helpen omgaan mekt de dood kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 26 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O
27 niet-erkend verlies- van een ouder, partner, kind of zelfs een khuisdier, merkte ik tot mijn kver - bazing dat er werkeklijk niets geschrevekn was over het ondekrwerp rouw van volwassen broers enk zussen. Waarom was er niets kover geschreven dookr de zogenaamde expekrts om de 4.2 miljoken rouwende volwassken broers en zussen te helpen omkgaan met zo’n moeilkijk verlies? Ik kwamk al snel tot de conclusie dat rouw kvan volwassen broerks en zussen is wat kpsychologen een rechteloos verlies knoemen, wat simpelwkeg betekent dat de mkaatschappij onze rouw niet als keen legitiem verlieks classificeert. Het verlies van een broer of zus wordt gezien als een Niet-erkend ver - lies , in die zin dat we er in onze samenleving geen sociale gebruiken of rituelen voor kennen. Een van de redenen voor het niet erken - nen van het verlies zou kunnen zijn dat de relatie tussen broers en zussen onvoldoende of niet erkend wordt of dat de relatie niet als betekenisvol gezien wordt, waardoor het verlies niet als een verlies aangemerkt wordt. Ervaringen van broers en zussen Dit boek is gebaseerd op ervaringen van mensen die een broer of zus hebben verloren. Er zullen zeker broers en zussen zijn die hun ervaringen heel anders zouden beschrijven. Misschien omdat ze hun verlies heel anders hebben beleefd. Of omdat ze zich er nooit eerder uitgebreid isn hebben verdiept. s De meeste broers en zussen die in dit boek voorkomen zijn door hun eigen ouders samen met hun eigen broers en zussen opgevoed. Niet alle broers en zussen hebben dit voorrecht gehad en daarnaast zijn er natuurlijk ook broers en zussen die niet dezelfde biologische ouders hebben. En wat wel eens wordt vergeten is dat je ook als schoonzus en zwagers een zus of een broser verliest. In de langere verhalen komen verschillende aspecten van het verlies aan bod waarin je als rouwende broer of zus misschien iets van je eigen gevoelens en sgedachten zult herskennen: kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 27 01-09-15 14:28
28 Nu ik terugkijk, ziek ik hoe alleen ik sktond in die tijd, hkoe alleen ik me voelde. Er waren onkgetwijfeld mensen dike me de hand wildekn reiken, die me probeerden te onkdersteunen, maar ikk zag het niet en beklangrijker nog, ik voelde het niet. Nkiemand durfde of wilkde me rechtstreeks okp mijn ver - driet aanspreken. Ikk weet nog steeds niket of dat uit onmachtk was of omdat ze mijn verdriet eckht niet zagen, maark ik denk dat ik andekrs met mijn gevoelens had kunnekn omgaan als het wekl was gebeurd. Ik hkad alleen maar een uitnodiginkg nodig om te mogenk praten. Door het onkbesproken te laten, verloor mijnk verdriet zijn bestaansrecht. (Lotus, 30) kokBWalsjeeenbroerofzusverliest-P7.indd 28 01-09-15 14:28 © 2015055U0itg5t0gse0vr20j5t K52O