Voor John, mijn geliefde
KATE BRESLIN Als je nu blijft zwijgen… Uitgeverij Mozaïek – Zoetermeer
Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk Forest Stewardship Council® (FSC®) draagt. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt. ISBN 978 90 239 9482 4 NUR 342 Vertaling: Annet N. Landon-Medendorp Ontwerp omslag: Studio Jan de Boer Omslagbeeld (onder): Ullstein Bild Lay-out en dtp: Gewoon Geertje Oorspronkelijk verschenen bij Bethany House, een imprint van Baker Publishing Group, Grand Rapids, Michigan, USA, onder de titel For such a Time Engelstalige uitgave © 2014 Kathryn Breslin Nederlandse uitgave © 2015 Uitgeverij Mozaïek, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden www.uitgeverijmozaiek.nl
Esters woorden werden aan Mordechai overgebracht. Toen liet Mordechai het volgende antwoord aan Ester geven: ‘Als jij nu je mond niet opendoet… Wie weet ben je juist koningin geworden met het oog op een tijd als deze.’ Ester 4:12-14
7 Hoofdstuk 1 Toen … werd ook Ester naar het koninklijk paleis overgebracht… Ester 2:8 Maandag 14 februari 1944 De stank was onmiskenbaar.De penetrante geur drong door de wanden van het twee verdie- pingen hoge chalet heen en werd nog versterkt door de muffe lucht van een oliekachel. De afschuwelijke lucht trok naar boven, waar Stella in een erker lag te slapen. De stank drong haar neusgaten binnen, zodat ze wakker schrok. Moeizaam ging ze rechtop zitten, ze moest haar ogen beschermen tegen het felle licht dat door het raam binnendrong. De dageraad. Ze waren begonnen met verbranden. Achter het ijskoude vensterglas lag een oneindig wit landschap. Stella staarde over het eindeloze sneeuwdek, dat slechts hier en daar onderbroken werd door groepjes bomen met kale takken, een paar boerderijen en in de verte de uivormige torenspits van de Sint-Jakobs kerk. De nevelige lucht in het westen werd steeds grij- zer naarmate de schoorstenen van Dachaus Krematorium vlekke- rige rook uitstootten tegen de kleurloze zon en de lucht vulden met een weeïg-zoete geur. Ze stelde zich voor hoe de kleine vlokjes as opstegen naar een Godverlaten oord… Wanhoop trof haar als een mokerslag, ze klampte zich vast aan de vensterbank en voelde zich duizelig en kortademig. Ze drukte haar voorhoofd, dat onder de blauwe plekken zat, tegen het koude glas. Hoe was het mogelijk dat ze nog iets kon voelen? Het onpas- selijke gevoel trok al gauw weg, ze wendde zich af van het raam – weg van de dood – en staarde naar de spierwitte kale muren die haar gevangen hielden. Niet de trein, niet de barak in Dachau waar
8 ze maandenlang vastgezeten had, maar een kamer. Haar proviso- rische gevangenis, wie weet voor hoelang.Waarom was ze hier… en waarom hadden ze juist haar geko- zen? Telkens diezelfde vragen die haar angstgevoelens voedden terwijl ze, nu al dagenlang, zoekend om zich heen keek in een poging antwoorden te vinden. Oom Motke had ooit gezegd dat bezittingen veel over iemand zeiden. Stella vond het ontbreken van enig bezit nog veelzeggen- der. Ze voelde zich kaal en leeg als deze kamer, waaruit alles wat mooi was, was weggehaald. Er stonden alleen een laag veldbed en een oud veilingkistje dat als nachtkastje diende. Verder niets – en al helemaal geen leuke, frivole dingetjes. Geen kaptafeltje en krukje met ruches, geen parfumflesjes, lipstickhouders of cosmeticaspul- letjes. Zelfs het vensterglas, zonder enige decoratieve vitrage, voelde kaal aan tegen haar huid. Midden in de oorlog waren er geen zijden kousen die doelloos over de leuning van een stoel slin- gerden (als die er al gestaan had) of uit een open ladekast hingen (als die er al gestaan had). Zelfs geen gebarsten spiegel aan de kale muren. Ze zat gewoon opgesloten in een lege kamer, als Rapunzel in de sprookjestoren. Maar dan zonder lang haar… Een prinses was ze bepaald niet, dacht Stella bitter, en ze streek met haar ruwe vingertoppen over de stoppeltjes op haar hoofd. Ze bekeek haar uitgemergelde ledematen – nauwelijks herkenbare armen die uit de kapmouwtjes staken, en dunne knieën die onder de blauwe katoenen jurk uit kwamen. Ze leek meer op de kamer: een lege huls, levenloos, geslachtsloos. Voor een korte tijd… Het zachte gezoem van een auto bepaalde haar aandacht weer bij het raam. Een zwarte Mercedes reed op het chalet af en baande zich een pad door de sneeuw die de weg bedekte. Het witte Haken kreuz stak af tegen het portier. Jodenhaters . Stella verstijfde toen de nazidienstauto naast het huis tot stilstand kwam. Haar angstgevoelens werden nog versterkt door flarden herinneringen aan die laatste dag in Dachau: de kranige Kapo* – een Jood aan wie de nazi’s de bewaking van hun gevangenis- barak in Dachau toevertrouwd hadden – had haar in deze blauwe * Een verklarende woordenlijst is achter in het boek te vinden.
9 jurk gehesen. De warme wol van de deken tegen haar huid, waarin ze gehuld was toen ze weggedragen werd. De donkere kofferbak van een auto…De chauffeur van de Mercedes droeg het zwarte uniform van de Schutzstaffel . Hij was als eerste uitgestapt en liep snel om de auto heen om het portier aan de passagierskant open te doen. De man die daarna tevoorschijn kwam zag er lang en breedgeschouderd uit in zijn zware overjas. Alles aan zijn gestalte straalde gezag uit. Autoriteit. Zelfs de stok die hij in zijn rechterhand klemde, deed daar niets van af. Hij keek omhoog naar haar raam. Stella’s hart bonsde. Had hij op de een of andere manier aangevoeld waar ze verscholen zat, of had hij het al geweten? Ze wilde zich van de vensterbank terugtrek- ken, maar bedacht zich ogenblikkelijk en beantwoordde zijn blik. Zijn gezicht had een krachtige uitstraling: granieten gelaats- trekken met een strenge uitdrukking, onderstreept door de barse trek om zijn mond en de strakgespannen vierkante kaaklijn. Gelaatstrekken die zichtbaar gewend waren aan pijn. Meer in het veroorzaken daarvan dan in het ondergaan, vermoedde ze. Onder zijn zwarte officierspet met het doodskopembleem keken ogen van een niet te onderscheiden kleur haar een lang ogenblik aan. Zonder zijn blik af te wenden hief hij zijn vrije hand op en knipte met zijn vingers, waarop zijn chauffeur als een afge- richt dier zijn hakken tegen elkaar sloeg. Zwijgend overhandigde hij de ondergeschikte zijn wandelstok, waarop hij met grote passen naar de voordeur liep. Beneden klonk de bel, en alle zenuwen in Stella’s lichaam ston- den op scherp. Ze hoorde de paniekerige stem van de huisvrouw – haar gevangenbewaarder – de nazi begroeten. Ze drukte haar handpalmen vol kloven tegen haar dijbenen en werd zich vaag bewust van klam zweet dat door de dunne katoe- nen jurk drong. Haar hartslag bonsde in haar keel toen de eerste trede van de houten trap die naar boven leidde, onder zijn gewicht kraakte. Ze had gehoord over medische experimenten die op gevangenen uitgevoerd werden. Was hij arts? Was ze daarom hier - heen gebracht?
10 Een sleutel draaide om in het slot. Stella sprong onwillekeurig overeind. Ze werd zich bewust van een hijgend geluid, een vluchtige, snelle luchtstroom, en besefte dat het haar eigen ademhaling was. ‘Gut , je bent wakker.’ De struise, blozende Hausfrau stond op de drempel. Niet de Jodenhater. Stella’s knieën begaven het bijna. ‘Je hebt een belangrijke bezoeker. Loop achter me aan naar beneden.’ Het bevel drong niet meteen tot Stella door. Aan de grond gena- geld van angst bleef ze bij het raam staan, alsof ze wortel geschoten had. Ze kon alleen maar met haar ogen knipperen naar de zuur kijkende vrouw die in de deuropening stond. ‘Ben je doof, Jood? Ik zei: meekomen!’ De scherpe woorden sneden Stella’s onzichtbare ketenen door. Ze schuifelde naar voren en slikte de brok angst in haar keel weg. Overleven door meegaand te zijn, overleven door meegaand te zijn… ‘Jouw soort veroorzaakt alleen maar problemen,’ beet de huis- houdster haar toe voordat ze zich omdraaide om weg te lopen. Stella klemde haar tanden op elkaar om niets terug te zeggen. De vijandige houding van de vrouw verbaasde haar niets. Het was zelfs gevaarlijk geworden om alleen al het woord Jood uit te spre- ken. Levensgevaarlijk. Bij iedere stap die ze achter de Hausfrau aan naar beneden liep, voelde Stella haar paniek toenemen. Ze verzette zich daartegen op de enige manier die ze kende: door haar gevoel uit te schakelen. Zo had ze zichzelf al vaak beschermd. Ze was zich niet bewust van de litho’s met goudopdruk die langs de trap hingen of van de kreu- nende vervormde planken onder haar blote voeten. Ze zag de stof- jes die in een baan winters zonlicht dansten, niet. Ze stapte op een spijker die uit een traptrede stak. De pijnscheut deed Stella opschrikken uit haar gevoelloze toestand. Ze probeerde de tranen die haar in de ogen schoten tegen te houden en keek naar het bloed dat uit de wond druppelde. Plotselinge herinneringen deden haar beklemming toenemen. Bloederige handen… een geweer schot… ‘Doorlopen!’
11 Alsof ze slaapdronken was, hief ze haar hoofd om de huishoud- ster aan te staren. Wat hielp het om meegaand te zijn? Vanbinnen was ze toch al dood. Maakte het nog iets uit wat ze met haar lichaam deden? Angst en walging trokken over het gezicht van de andere vrouw voordat ze snel verder liep naar beneden. Stella volgde, vastbeslo- ten om bij elke trede meer moed te verzamelen. Totdat ze oog in oog kwam te staan met hem . De angst had haar nu volledig in de greep. Terwijl de huishoud- ster de veiligheid van haar keuken in vluchtte, raapte Stella haar laatste restje moed bijeen en keek ze de man voor haar aan. Hij deed zo snel zijn pet af dat sneeuwvlokjes op haar wang neerkwamen. Vanuit het bovenraam had ze hem veel ouder geschat. Het ver - baasde Stella dat hij van dichtbij veel meer van haar eigen leeftijd – drieëntwintig – leek te zijn. Zijn dikke haar met rosse gouden gloed lag strak tegen zijn hoofd, en zijn ogen – van een levendige tint groen – namen haar vorsend op. ‘Goedemorgen, Fräulein .’ Stella schrok van zijn donkere stem en wankelde achterover. Hij pakte haar graatmagere pols zodat ze haar evenwicht kon bewaren. Toen ze zich wilde losrukken, bleven de vingers in de handschoen haar stevig vasthouden. Onder zijn donkere wenkbrauwen keek hij haar uitdagend aan. ‘Ik neem aan dat je je beter voelt?’ De sneeuw van de officierspet tintelde op haar wang. Stella deed alle moeite kalm te blijven terwijl ze van zijn zelfvoldane gezicht naar de stevige greep om haar pols keek. Ze kon hem ruiken: nieuw leer en dennenhout, vochtige sneeuw. ‘Ik kan je verzekeren dat je hier veilig bent.’ Veilig? Haar vrije hand balde zich langs haar zijde. Hoe vaak was dat woord in Dachau gebruikt, en was die belofte gegeven en verbroken? De sneeuwvlokjes smolten op haar huid. Stella wilde met haar vuist het vocht wegvegen, maar zijn hand was sneller, en ze hui- verde toen ze het zachte leer tegen haar wang voelde. Zou hij haar nu slaan omdat ze zwak was, zou hij het water opvatten als tranen? Of misschien een opmerking maken over haar vuist? Maar de Jodenhater deed niets, zei niets. Ze zag hoe zijn blik omlaagging naar haar hand die hij nog steeds vasthield. Eén voor
12 één maakte hij haar verkrampte vingers los. Hij draaide haar hand om en bekeek de kneuzingen op haar knokkels en gewrichten.Stella’s angst streed tegen zijn – vreemd genoeg – bijna troos- tende aanraking. De warmte die ze door zijn leren handschoen voelen kon, maakte hem bijna… menselijk. De kille woede in zijn ogen verbrak die illusie. ‘Je hebt mijn woord,’ zei hij. ‘Zolang je hier bent, zal niemand je iets kunnen aandoen.’ Hij klikte zijn hielen tegen elkaar en knikte haar kort toe. ‘Sta me toe mijzelf voor te stellen. Kolonel Arik von Schmidt, SS-Kom mandant van het doorgangskamp Theresienstadt in Tsjecho- Slowakije.’ Toen ze geen antwoord gaf, vervolgde hij: ‘Je hebt geluk dat ik onderweg naar München stopte in Dachau om mijn nicht Frau Gertz te bezoeken. Ik wilde ook het kamp bezoeken terwijl ik hier was, en toezicht houden op de eerste overplaatsing van arbeiders die onder mijn gezag zullen vallen.’ Hij probeerde te glimlachen. ‘Ik ben vrij nieuw op deze post, dus ik kan me geen fouten veroorloven. En bovendien ben ik geen man die fouten verdraagt. Toen mijn sergeant mij meldde dat een persoon van de passagierslijst van de trein ontbrak, besloot ik die zelf op te sporen. Raad eens wie dat was?’ Stella schudde haar hoofd, te bang iets te zeggen. ‘Nee? Nou, hier sta je, levend bewijs van mijn goede daad. En als je je afvraagt waarom ik je niet op die trein zette: dat kwam doordat er iets tegenstrijdigs was aan je papieren. Er stond op dat je Arisch bent, Fräulein Müller. Daarom ga je mij nu uitleggen waarom ze je het stempel jude gegeven hebben.’ Stella boog haar hoofd om haar afschuw te verbergen. De ver - valste identiteitspapieren die oom Motke in Berlijn clandestien voor haar gekocht had, hadden haar helemaal niet kunnen redden. Ze had de afgelopen maanden in barakken gewoond die niet eens voor vee geschikt waren. Ze had buiten in de kou gewerkt, in dunne lompen en met houten klompen die een paar maten te groot waren. Zelfs geen sokken om haar voeten te beschermen tegen schaaf- wonden of bevriezing. En honger: de nazi’s hadden geprobeerd hen allemaal te laten verhongeren.
13 ‘Geef antwoord!’ beet hij haar toe. Zijn voorgewende vriende- lijkheid was nu helemaal verdwenen. Stella’s hoofd schoot omhoog, ze stikte van angst. ‘Gestapo… bij de controlepost…’ ‘Heeft de Gestapo dat gedaan? Waarom?’ Zijn ogen versmal- den, hij keek haar aan. Stella bracht paniekerig uit: ‘Hij wilde me… begon te… Ik hield hem tegen…’ Ze probeerde zich los te rukken uit zijn greep. ‘Alstu- blieft… was niet mijn schuld…!’ ‘Genoeg!’ Zijn greep was als staal. ‘Ik zei toch dat je hier veilig bent. Waarom denk je dat ik je naar het huis van mijn nicht heb gebracht?’ Stella gaf de strijd op. Hij had veel moeite gedaan haar te red- den, en ze besefte meteen dat hij geen arts was. Maar dat gaf geen opluchting, integendeel, er liep een koude rilling over haar rug. Wat wilde hij? Ze probeerde zich meer details van die avond te herinneren, maar wist alleen nog dat ze een paar dagen geleden wakker was geworden op het veldbed. Het leek erop dat haar leven in een oogwenk veranderd was, en deze man, die Jodenhater, nam de verantwoordelijkheid daarvoor. Toch kon Stella zich hem niet herinneren. Ze voelde ook geen dank- baarheid. ‘Ik begrijp het niet. Waarom hebt u me hierheen gebracht?’ Hoog aan de muur van de hal tikte een koekoeksklok de secon- den weg. Stella hield haar adem in, elke zenuw was gericht op het antwoord van die man. Deze keer verscheen er een echte glimlach, oogverblindend, en de onverwachte vriendelijkheid overviel haar. Het effect werd tenietgedaan door zijn ernstige groene ogen. ‘Heb ik daar een reden voor nodig, Fräulein?’ Een stilte. ‘Goed dan, ik wilde een verklaring en die heb jij gegeven, gedeeltelijk dan. Ik ken het soort mannen van de Gestapo, dus ik kan de ontbrekende woorden wel invullen.’ Hij keek haar lang aan. ‘Geloof me wanneer ik je zeg dat je niet de eerste bent die ten prooi valt aan hun geintjes.’ Stella’s keel snoerde dicht van woede. Het was beslist geen gein- tje in handen van de Gestapo te zijn. Ze slikte haar woede weg en zei: ‘En nu… wat gaat u nu met mij doen, Herr Kommandant?’
14 ‘Om te beginnen ga ik je vetmesten als een kerstkalkoen.’ Hij wierp een snelle blik op haar magere ledematen. ‘Je zult wel gauw weer het mooie duifje zijn dat je volgens mij ooit geweest bent.’ Stella keek de andere kant op. Speelde hij met haar? Motke had ooit gezegd dat haar schoonheid haar zou redden. ‘Wisselkind’ had hij zijn jonge nichtje genoemd, omdat Stella’s blonde haar en blauwe ogen bij Joden niet vaak voorkomen. Haar oom had het fout gehad. Schoonheid was gevaarlijk, en werkte in het nadeel voor iemand die in een mensenmassa wanho- pig graag onopvallend wilde blijven en niet de blikken van solda- ten op zich wilde vestigen. Ze keek hem aan, deze keer met onverholen rancune. ‘Kerstkal- koen of gemest kalf, ze komen allebei op dezelfde manier aan hun einde, nietwaar, Herr Kommandant?’ De spier in zijn kaak verstrakte. Te laat besefte Stella hoe dwaas haar uitbarsting geweest was. Bang en overrompeld door haar eigen brutaliteit wachtte ze af wat er ging komen. Hij zou haar ongetwijfeld afranselen, of erger nog… ‘Frau Gertz!’ Zijn luide uitroep deed Stella bijna achterovervallen. Hij bleef haar vasthouden totdat zijn nicht bedeesd de keuken uit kwam. ‘Pak een jas voor haar. We vertrekken.’ Frau Gertz knikte onderdanig voordat ze naar de kast vloog. Stella kon alleen maar toekijken, als aan de grond genageld. De kolo- nel had beloofd dat ze veilig zou zijn… hier . En nu gingen ze weg. De Hausfrau kwam terug met een rafelige witte omslagdoek die als jas moest fungeren. ‘Heb je schoenen, Fräulein?’ Hij klonk ongeduldig. Stella staarde naar haar bloederige voe- ten en werd overrompeld door weggedrukte herinneringen. In Dachau had iemand haar schoenen afgepakt, haar kleding… Naakt was ze neergeknield in de sneeuw, tot in haar ziel vernederd, tot in haar botten verkleumd. Gezichten om haar heen, modderig en vol medelijden, alsof ze een bezienswaardigheid in het circus was. Al gauw sleurden bewakers haar weg. Haar hele lichaam stond in brand, van pijn, van angst. Angst om de handjes die een bundeltje kleding naar haar toe schoven. Een bloes… handjes die in gevaar waren…
15 smekende handjes… een worsteling met de bewakers… een geweer schot… Beelden sneden door Stella heen. Ze kromp in elkaar, duizelig van verdriet, haar ogen stijf dicht om dat vreselijke beeld te verdringen. ‘Ik vraag het je niet weer!’ De angstaanjagend kille stem van de kolonel leek van wel dui- zend kilometer verderop te komen. Ze worstelde door dat vrese- lijke waas heen en moest grote moeite doen om te bedenken wat hij gevraagd had. Schoenen… ‘Weg,’ kon Stella nog uitbrengen voordat haar knieën het bega- ven. Ze zakte in elkaar, maar hij ving haar op en hield haar vast. Ze deed een halfslachtige poging hem af te weren, maar zijn kracht was duidelijk groter dan de hare en ze kon alleen een protestkreetje uiten. Hij trok haar overeind en daarbij leek zijn woede op te vlam- men. ‘Je hebt haar toch wel te eten gegeven terwijl ik weg was?’ ‘O, eten deed ze zeker.’ De dikke vingers van Frau Gertz knepen in de vouwen van haar witte schort. ‘Ze at wel voor drie! Toen heeft ze de hele boel op mijn vloer uitgekotst. Nu weigert ze alles behalve bouillon.’ De Hausfrau keek Stella beschuldigend aan, alsof ze bevestiging wilde. Stella’s gezicht gloeide. Ze had zo’n honger gehad. Later had ze gezworen dat niemand, zeker niet deze akelige vrouw, haar weer zo vernederd zou zien. Tot nu toe kon ze de bouillon binnenhouden. ‘En kleding dan, nicht?’ De toon van de kolonel klonk verwij- tend. ‘Ik had gedacht dat ik je meer dan genoeg geld gegeven had voor die ene week dat ik haar aan jouw zorgen toevertrouwde.’ ‘Maar je zei dat ik voorzichtig moest zijn,’ zei de Hausfrau klage lijk. ‘Hoe kon ik naar de stad gaan en nieuwe kleding kopen zonder dat de winkeliers me vragen zouden stellen? Zij is veel kleiner dan ik…’ ‘Ik heb genoeg van je smoesjes! Geef haar nu je eigen jas en schoenen voor haar voeten. Schnell!’ Zijn barse uitroep deed haar weer naar de kast draven. Ze kwam terug met een enorme zwarte wollen jas en een paar gore rozige pantoffels. ‘Mijn andere schoenen zijn nog bij de schoenmaker…’ Ze zei niets meer. De kolonel wierp een veelbetekenende blik op de laarzen die ze aanhad. De Hausfrau keek geschrokken. ‘Alsje- blieft niet, neef.’