Calvijn verzameld

Herman J. Selderhuis (red.) Calvijn Verzameld deel i KokBoekencentrum Uitgevers • Utrecht kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 3 11-09-19 22:20

Omslagontwerp: Geert de Koning Vormgeving binnenwerk: Garage BNO Redactie: Madeleine Gimpel ISBN 978 90 435 3081 1 (set 2 delen) ISBN e-book 978 90 435 3082 8 NUR 700 www.kokboekencentrum.nl © 2019 KokBoekencentrum Uitgevers, Utrecht Alle rechten voorbehouden. Uitgeverij KokBoekencentrum vindt het belangrijk om op milieuvriendelij - ke en verantwoorde wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de pro - ductie van het papieren boek van deze titel is daarom gebruikgemaakt van papier waarvan het zeker is dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 4 11-09-19 22:20

Woord vooraf | V Woord vooraf Calvijn is niet de man van één boek. Die indruk kan gemakkelijk on t - staan wanneer afgegaan wordt op het aantal edities en vertalingen van zijn Institutie in vergelijking met die van zijn vele andere werken. In de af - gelopen decennia is er meer aandacht voor die andere werken gekomen en zijn teksten van Calvijn ook in het Nederlands gepubliceerd onder andere door Wulfert de Greef; Wim Moehn en Rinse Reeling Brouwer, die ik graag wil bedanken voor het beschikbaar stellen van teksten voor deze editie. Die dank geldt ook uitgeverij Den Hertog die probleemloos toestemming gaf voor het opnemen van enkele stukken uit de prachtige vertaling van de Institutie die Cornelis de Niet enkele jaren geleden bij deze uitgever liet verschijnen. Uitgeverij Van Gennep – bij wie in 2004 De handzame Calvijn verscheen – en de vertalers die daaraan meewerkten. Hannie Vermeer-Pardoen en Hein van Dolen gaven eveneens toestem - ming voor overname teksten. Vele teksten in deze bundels zijn niet eerder in het Nederlands vertaald, terwijl sommige andere opnieuw vertaald werden. Geprobeerd is een totaaloverzicht te geven van de verschillende genres en de verschillende thema’s uit Calvijns werk en daarbij teksten te kiezen die relevant z ijn voor kerk en theologie vandaag. De inleidingen zijn zo kort mogelijk ge - houden om Calvijn zelf zoveel mogelijk aan het woord te laten. Ten slotte wil ik allen die aan deze set hebben meegewerkt hartelijk dan - ken voor hun medewerking en hun doorzettingsvermogen want vertalen blijft een lastige klus en een hoge kunst. Bijzondere dank aan William d e Hek (Theologische Universiteit Apeldoorn) die veel werk verzette bij het controleren en redigeren van de teksten. Uitgeverij Kok komt lof toe voor de prettige samenwerking en de mooi verzorgde uitgave, waarbij ik met name de inzet en toewijding van Madeleine Gimpel wil noemen. Graag vermeld ik hier de bijdrage van de Theologische Universiteit Apeldoorn aan de drukkosten van dit werk. Van harte hoop ik dat deze beide boeken gebruikt gaan worden, want Calvijn is en blijft de moeite van het vertalen en van het bestuderen me er dan waard. Herman Selderhuis kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 5 11-09-19 22:20

VI | Calvijn Verzameld Toelichting op afkortingen en Bijbelverwijzingen CO = Ioannis Calvini Opera Quae Supersunt Omnia, Ediderunt Guilielmus Baum/Eduardus Cunitz/Eduardus Reuss (ed.), Vol. 1–59, Brunsvigae, Beroli - nae 1863–1900 (de uitgave van Calvijns verzameld werk). COR = Joannis Calvini Opera omnia denuo recognita et adnotatione critica in - structa notisque illustrata, Genève 1992ff (de nieuwe uitgave van Calvijns werk). CR = Corpus Reformatorum Philipp Melanchthon, Opera Quae Supersunt Om - nia, Vol. 1–28, Halle 1834ff. Herminjard = Correspondance des Réformateurs dans les pays de langue française …, 1866–1897. Inst. = Institutie, uitgave 1559. OS = Ioannis Calvini Opera selecta, Edited by P. Barth/G. Niesel, 5 vols., Mu - nich: Kaiser, 1926–36. SC = Supplementa Calviniana, Sermons inédit, Neukirchen 1936ff (de preken die niet in CO zijn opgenomen). ST = Calvin–Studienausgabe (hrsg. von Busch, E./ Heron, A./Link, Chr./Opitz, P./Saxer, E./Scholl, H., Neukirchen 1994ff. WA = Luther, M., Werke. Kritische Gesamtausgabe, Weimar 1883ff. Verwijzingen naar Bijbelteksten zijn voorzien van ronde haken als Calvijn de tekst zelf aangeeft, en van vierkante haken als het om een toevoeging va n de vertaler gaat. De NBV- of HSV-Bijbelvertaling is gebruikt als Calvijn direct uit de Bij bel citeert. In andere gevallen heeft de vertaler de tekst van Calvijn verta ald. kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 6 11-09-19 22:20

Inhoud | VII Inhoud BIJBEL Aan allen die Jezus Christus en zijn evangelie liefhebben (1535) 3 Wulfert de Greef Aan keizers, koningen, vorsten en alle volken die aan de heerschappij van Christus onderworpen zijn (1535) 19 Wulfert de Greef Woord vooraf bij de preken van Chrysostomus (1538?) 27 Jeanette Kreijkes Brief aan Simon Grynaeus, opgenomen in Calvijns commentaar op de Brief aan de Romeinen (1539) 39 Rinse Reeling Brouwer en Hein van Dolen ‘Aan de lezer’ als woord vooraf opgenomen in de Geneefse Bijbel- vertaling (1546) 46 Wulfert de Greef ‘Waarschuwing’ als woord vooraf geplaatst boven de apocriefe boeken van het Oude Testament (1546) 52 Wulfert de Greef Inleiding op de commentaar op het boek Genesis (1554) 55 Rinse Reeling Brouwer en Hein van Dolen Inleiding op de commentaar op het evangelie van Jezus Christus volgens Matteüs, Marcus en Lucas (1555) 68 Wulfert de Greef kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 7 11-09-19 22:20

VIII | Calvijn Verzameld Inleiding op de commentaar op de Psalmen (1557) 74 Wim van Vlastuin Inleiding op de commentaar op het boek Jesaja (1559) 88 Wulfert de Greef PREKEN Quatre Sermons (1552) 99 Wim Moehn De 24e preek over 2 Timoteüs (1554) 184 Arie Baars Preek over Jesaja 55:1 en 2 (1558) 199 Christa Boerke Vier preken over de rechtvaardiging (1560) 218 Wim Moehn Twee preken over psalm 48 (1560) 286 Wulfert de Greef LEER Geloofsbelijdenis betreffende de eucharistie (1537) 317 Herman Speelman Praefatio op Calvijns Latijnse editie van de Geneefse catechismus en confessie (1538) 322 Herman Speelman Kleine verhandeling over het heilig avondmaal van onze Heer Jezus Christus (1541) 334 Herman Speelman kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 8 11-09-19 22:20

Inhoud | IX De catechismus van Genève (1545) 371 Arie Baars Woord vooraf bij de Samenvatting van Melanchthon (1546) 445 Herman Selderhuis Opdracht aan het volk (1559) 450 Herman Speelman De christelijke vrijheid, in: Institutie III.19 (1559) 462 Cornelis de Niet Het gebed – de voornaamste oefening van het geloof, waardoor wij elke dag Gods weldaden verkrijgen, in: Institutie III.20 (1559) 483 Cornelis de Niet De ware kerk en de eenheid die wij met haar dienen te bewaren, omdat zij de moeder van alle vromen is, in: Institutie IV.1 (1559) 524 Cornelis de Niet Vergadering gehouden in de kerk van Genève, waarin het onderwerp van de goddelijke verkiezing behandeld is (1562) 549 Willeke van Ginkel-Van Deelen DEEL II PRAKTIJK Artikelen betreffende de organisatie van de kerk en de eredienst in Genève, door de predikanten voorgesteld aan de magistraat (1537) 579 Christa Boerke De vorm van gebeden en kerkelijke gezangen (1542) 591 Peter Hoogstrate kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 9 11-09-19 22:20

X | Calvijn Verzameld Waarschuwing tegen de astrologie, die men de voorspellende noemt, en andere rariteiten die tegenwoordig de wereld beheersen (1549) 638 Ard Jan Biemond Over struikelblokken (1550) 670 Hildert Bronkhorst Enkele zeer belangrijke hoofdstukken over de kerkelijke tucht te Genève (1553) 775 Herman Speelman Kerkelijke verordeningen (1561) 783 Herman Selderhuis POLEMIEK De academische rede van Nicolaas Cop (1533) 819 André Bas Belijdenis inzake de Drie-eenheid vanwege de lasterlijke aantijgingen van Pierre Caroli (1537) 828 Arie Baars Brief aan Sadoleto (1539) 838 Rinse Reeling Brouwer en Hein van Dolen Overwinningslied voor Christus (1541) 885 Erik de Boer Tegengif tegen de artikelen van de Parijse Faculteit (1544) 893 André Bas Over de staat van de zielen na de dood (1544) 937 Gerard Bosker kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 10 11-09-19 22:20

Inhoud | XI Waarschuwing ten aanzien van de censuur die is toegepast door het gediert e aan de Sorbonne, betreffende de boeken die zij ketters noemen (1544) 972 Eric Peels Briefwisseling met Biandrata (1558) 985 Arie Baars Reactie op een zekere Hollander (1562) 1000 Hilde Bom Vermaning aan de Poolse broeders (1563) 1051 Arie Baars Over vragen en tegenwerpingen van een Jood (1563?) 1068 Michael Mulder BRIEVEN Aanbiedingsbrief aan koning Frans I (1535) 1096 Rinse Reeling Brouwer en Hein van Dolen Brieven aan Farel over de godsdienstgesprekken in Regensburg (1541) 1122 William de Hek Brief aan Luther (1545) 1128 Herman Selderhuis Brief over het heffen van rente (1545) 1131 Machiel van den Berg Brief over Jean Vachat (1545) 1137 Machiel van den Berg Brief aan Farel over toneelspel (1546) 1140 Jasper de Kok Brief aan Viret over het overlijden van Idelette (1549) 1143 Jasper de Kok kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 11 11-09-19 22:20

XII | Calvijn Verzameld Drie brieven aan de gevangenen van Lyon (1552) 1145 Machiel van den Berg Brief aan de Franse gemeente van Antwerpen (1556) 1156 Leanie van Deelen Brief aan Caspar Olevianus (1560) 1158 Herman Selderhuis Brief aan Gaspard de Coligny naar aanleiding van de mislukte Conjuration d’Amboise (1561) 1163 Machiel van den Berg Brief aan de koningin van Navarre (1562) 1171 Machiel van den Berg Brief aan de predikanten van Lyon (1562) 1174 Machiel van den Berg Brief aan de Franse gemeente van Wesel (1563) 1177 Leanie van Deelen Brief aan de medische professoren van Montpellier (1564) 1181 Machiel van den Berg EINDE Afscheidsredes (1564) 1187 Rinse Reeling Brouwer en Hannie Vermeer-Pardoen Testament van Calvijn (1564) 1198 Machiel van den Berg Personalia 1203 kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 12 11-09-19 22:20

Bijbel kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 1 11-09-19 22:20

Bijbel | 3 Aan allen die Jezus Christus en zijn evangelie liefhebben (1535) Inleiding In de Franse Bijbelvertaling van Olivetanus uit 1535 1 staat, nog voor de tekst van het Nieuwe Testament, een brief die gericht is ‘Aan allen die Jezus Christus en zijn evangelie liefhebben’. 2 Hoewel Calvijn niet als schrijver genoemd wordt, heeft hij die brief waarschijnlijk al in me i 1535 geschreven. In de uitgaven die van de betreffende Bijbelvertaling tot 1544 verschenen zijn, wordt de brief soms wel, maar soms ook niet afgedrukt. Vanaf 1551 staat een ander opschrift boven de brief, namelijk ‘Brief aan de gelovigen die aantoont dat Jezus Christus het einde van de Wet is’. Het nieuwe opschrift is ontleend aan de titel van een boekje dat in 1543 in Genève van de pers kwam. Het was samengesteld door Pierre Viret en bevat twee brieven, een van Calvijn en een van Viret. In de titel van da t boekje wordt vermeld dat Calvijn in zijn brief aantonen wil hoe Jezus Christus het einde (in de betekenis van doel, vergelijk Rom. 10:4) van de Wet is en alles samenvat wat we in de Bijbel moeten zoeken. De brief ‘Aan allen die Jezus Christus en zijn evangelie liefhebben’ is het eerste gedrukte theologische geschrift van Calvijn. Hij schreef de brief in het Frans omdat hij een breed lezerspubliek op het oog had. Dat blijk t ook uit de inhoud van de brief waarin hij een samenvatting geeft van wat we als christenen geloven. Het valt op dat Calvijn in de brief een sterk onderscheid maakt tussen het Oude en het Nieuwe Testament. Het Oude Testament is volgens hem op zichzelf genomen onvast en onvolkomen en het wordt daarom ook af - geschaft en opgeheven. Het Nieuwe Testament is nieuw en eeuwig van - wege Jezus Christus. Het zal nooit verouderen en verdwijnen, omdat Je - zus Christus er de Middelaar van is. Het lijkt er op dat er volgens Calv ijn twee verschillende verbonden zijn: het verbond dat God met Abraham en zijn nageslacht gesloten heeft en het verbond dat God met Israël e n kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 3 11-09-19 22:20

4 | Calvijn Verzameld de volkeren heeft opgericht en waarvan Jezus Christus de Middelaar is. Maar als Calvijn in 1539, in de tweede editie van de Institutie, de relatie van het Oude en het Nieuwe Testament aan de orde stelt, accentueert hij de eenheid van het verbond: ‘Het verbond met alle vaderen verschi lt naar zijn wezen en wat de zaak zelf aangaat in geen enkel opzicht van he t verbond met ons, maar is volstrekt hetzelfde; wat de uitvoering betreft is het echter anders.’ 3 Het is belangrijk goed op de context te letten waarin Calvijns uitsprake n staan. In de brief uit 1535 wil hij alle accent laten vallen op de betek e - nis van het Nieuwe Testament. In 1539 wil hij in de Institutie aantonen dat het Oude Testament, ondanks de verschillen die er tussen het Oude en het Nieuwe Testament bestaan, in wezen een eenheid vormt met het Nieuwe Testament. Toch roept de wijze waarop Calvijn zich in 1535 uit - drukt vragen op. Wat bedoelt hij precies als hij zegt dat het Oude Testa - ment op zichzelf genomen ‘onvast en onzeker’ is? Moeten we denken aan uitspraken, waarin hij zegt dat de beloften die God in het Oude Tes - tament geeft als het ware in de lucht hangen, totdat ze echte vastheid krijgen in Jezus Christus? 4 En wat bedoelt hij als hij zegt dat het Oude Testament daarom afgeschaft en opgeheven is? Denkt hij dan aan de of - fers die niet meer gebracht hoeven te worden, omdat ze door de komst van Christus hun vervulling gekregen hebben? 5 We kunnen niet anders concluderen dan dat Calvijn in de brief niet duide - lijk zegt wat hij bedoelt vergeleken bij wat hij later in de Institutie schrijft. We gaan echter te ver als we aan de hand van de brief concluderen, dat Calvijn het daar over een radicale kloof tussen het Oude en het Nieuwe Testament heeft. Hij laat immers in deze brief meer dan eens zien hoezeer het Oude en het Nieuwe Testament met elkaar verbonden zijn. Aan het slot van de brief richt Calvijn zich eerst tot de christelijke ko - ningen, vorsten en overheden en vervolgens tot de bisschoppen. De po - litieke gezagsdragers worden opgeroepen om de christelijke leer, die hij uiteengezet heeft, overal bekend te maken. Zo maken zij de naam van God groot en prijzen zij het evangelie. Vervolgens richt Calvijn zich nog tot de kerkelijke gezagsdragers met de vraag om in de eerste plaats niet te verhinderen dat de christenen het evangelie in hun eigen taal kunnen lezen en verstaan. Tevens roept hij hen op echte plaatsvervangers en vol - gelingen van de apostelen te zijn die door God uitgezonden werden om het evangelie overal in alle talen bekend te maken. We merken nog op, dat de oproep die Calvijn aan het slot van zijn brief kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 4 11-09-19 22:20

Bijbel | 5 doet, na 1551 in veel uitgaven van deze Bijbelvertaling niet meer opgeno - men werd, wellicht om politieke redenen. ◊ ◊ ◊ ◊ ◊ Aan allen die Jezus Christus en zijn evangelie liefhebben, [onze] groet God, de geheel volmaakte Schepper en uitstekende Maker van alles, had behalve al het andere scheppingswerk waarin Hij zich meer dan bewon - derenswaardig betoond had, als meesterwerk de mens geschapen in wie men een bijzondere uitnemendheid kon aanschouwen. Want Hij had hem naar zijn beeld en gelijkenis geschapen [Gen. 1:26], zodat het licht van zijn heerlijkheid helder in hem straalde. Wat de mens in deze staat waarin hij geschapen was, bewaren kon, was dat hij zich altijd ootmoe - dig boog voor Gods majesteit, Hem met dankzegging prees en niet bij zichzelf de reden voor zijn heerlijkheid zocht, maar omdat alles van bo - ven kwam, ook altijd naar boven zag om de ene God, die de lof toekwam, te prijzen. Omdat de ongelukkige mens echter iets op zichzelf wilde zijn, begon hij aanstonds te vergeten en te loochenen waar vandaan kwam dat goed voor hem was, en met beledigende ondankbaarheid begon hij zich in aanmatigende trots te verheffen tegen zijn Schepper en Bewerker van al - les wat hij uit genade ontvangen had. Om die reden stortte hij ineen en verloor hij alle waardigheid en uitnemendheid van zijn oorspronkelijke schepping. Hij werd van al zijn heerlijkheid ontdaan en beroofd; hem werden de gaven die hij had gekregen afgenomen om hem in zijn trots te schande te maken en hem dat te leren waarnaar hij niet vrijwillig heeft willen luisteren, namelijk dat hij niets was en nooit iets anders geweest zou zijn als God hem niet met kracht had bijgestaan. Dus begon God hem ook te haten en hem terecht als zijn werk te ver - werpen, omdat zijn beeld en gelijkenis in hem uitgewist waren en de genadebewijzen van zijn goedheid bij hem verdwenen waren. En zoals kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 5 11-09-19 22:20

6 | Calvijn Verzameld Hij hem het leven gegeven had met de bedoeling zich met welgevallen over hem te verheugen, zoals een vader dat doet over zijn geliefd kind, zo verachtte en verafschuwde Hij daartegenover hem nu zo, dat alles wat Hem tevoren behaagde, Hem nu mishaagde en wat Hem met vreugde vervulde, Hem nu vertoornde, en Hij wat Hem met een welwillende en vaderlijke blik verzadigde nu begon te haten en met verdriet begon te aanschouwen. Kortom, de mens heeft met alles wat bij hem hoorde, zijn daden, zijn gedachten, zijn woorden, zijn leven, God geheel en al mis - haagd alsof Hij zijn bijzondere vijand en tegenstander geweest was, tot op de uitspraak dat het Hem berouwde hem geschapen te hebben [Gen. 6:6]. Nadat hij in zo’n verwarring gevallen was, kreeg hij een groot met vloek beladen nakomelingschap en bracht geslacht voort dat aan hem gelijk was, namelijk zondig, slecht, bedorven, leeg en beroofd van alle goed, rijk en overvloedig in het kwaad. Toch wilde de barmhartige Here, die niet alleen lief heeft, maar zelf ook liefde en mildheid is, in oneindige goedheid liefhebben wie die liefde niet waard is. Hij heeft de mensen in het geheel niet verdreven, te gron de gericht en in een afgrond gestort, zoals hun ongerechtigheid het eiste. Hij heeft hen in zachtmoedigheid en lankmoedigheid geduld en verdra - gen terwijl Hij hun tijd en gelegenheid gaf om tot Hem terug te keren en weer, wat ze nagelaten hadden, gehoorzaam te worden. En hoewel Hij zich verborg en zweeg (alsof Hij zich voor hen had willen verbergen), ter - wijl Hij hen achter de verlangens en wensen van hun begeerte liet gaan, zonder wetten, zonder leiding, zonder een of andere terechtwijzing door zijn Woord, heeft Hij hun niettemin voldoende waarschuwingen gege - ven die hen aansporen moesten om Hem te zoeken, naar Hem te tasten en Hem te vinden, om Hem te kennen en te eren zoals het behoorde. Hij heeft immers overal, op alle plaatsen en in alle dingen, Zijn tekene n en wapens opgericht, ja onder zo duidelijk te begrijpen blazoenen, dat niemand zou kunnen beweren dat hij een zo soevereine Heer, die zijn grootsheid in zo grote mate liet blijken, onmogelijk kon kennen. Want Hij heeft in alle delen van de wereld, in de hemel en op de aarde, d e grootheid van zijn macht, goedheid, wijsheid en eeuwigheid geschreven, ja als het ware gegraveerd. De heilige Paulus heeft daarom zeer terecht gezegd [Rom. 1:19vv.] dat de Here zich nooit onbetuigd heeft gelaten, zelfs niet tegenover hen aan wie Hij geen enkele kennis van zijn Woord heeft gegeven. Alles wat geschapen werd, van het hemelgewelf tot de aar - de, kon immers van zijn heerlijkheid getuigen bij alle mensen, om hen kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 6 11-09-19 22:20

Bijbel | 7 er toe te brengen Hem te zoeken, en na Hem gevonden te hebben, naar Hem te luisteren en Hem te eren in overeenstemming met de waardig - heid van een Here die zo goed, zo machtig, zo wijs en eeuwig was; zelfs elk scheppingswerk droeg op zijn plaats bij aan dat zoeken van Hem. Want de vogels bezongen God in hun lied, de wilde dieren riepen Hem aan, de elementen vreesden Hem, de bergen weergalmden voor Hem, de rivieren en bronnen knipoogden naar Hem, het gras en de bloemen lachten Hem toe. Het ging er echt niet om Hem ver weg te zoeken, omdat ieder Hem bij zichzelf kon vinden, omdat we allen door zijn kracht die i n ons woont, onderhouden en bewaard worden. Om zijn goedheid en oneindige mildheid ten opzichte van mensen nog omvangrijker te tonen, was Hij er niet tevreden mee hen allen door zulk onderwijs, zoals we verklaard hebben, te onderrichten, maar heeft Hij zijn stem speciaal aan een bepaald volk doen horen dat Hij uit goede wil en vrije genade verkoren en gekozen heeft onder alle volken op de aarde. Het zijn de kinderen Israëls aan wie Hij door zijn Woord duidelijk getoond heeft wie Hij is. En Hij heeft door bijzondere werken verklaard waartoe Hij in staat was. Want Hij heeft hen bevrijd van de onderwer - ping door de Farao, (waardoor zij gevangen waren en verdrukt werden), de koning van Egypte, om hen te verlossen en in vrijheid te brengen. Hij heeft hen dag en nacht op hun vlucht vergezeld, terwijl Hij als het ware te midden van hen mee vluchtte. Hij heeft hun in de woestijn te eten gegeven. Hij heeft hen in het bezit gesteld van het beloofde land, Hij heeft aan hen overwinningen en triomfen in handen gegeven. En alsof Hij niets geweest was onder de andere volken, heeft Hij uitdrukkelijk de God van Israël genoemd willen worden en aan Israël de naam van ‘ zijn volk’ gegeven, onder die voorwaarde dat ze nooit een andere Here zou - den erkennen en een andere God zouden aannemen. En dat verbond is bevestigd geweest en met echte bewijsstukken bekrachtigd door het tes - tament en het getuigenis dat Hij hun gegeven heeft. Toen alle mensen niettemin hun vervloekte aard bemerkten en zich ware erfgenamen van de ongerechtigheid van hun vader Adam toonden, trok - ken ze zich van dergelijke waarschuwingen niets aan en hebben ze niet geluisterd naar het onderricht waardoor God hen waarschuwde. De wer - ken van de schepping, waarin Gods glorie en luister geschreven waren, hebben de heidenen er helemaal niet toe gebracht om Hem van wie die werken getuigden groot te maken. De Wet en de profeten hebben niet het gezag gehad om de Joden op de rechte weg te leiden. Allen zijn blind kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 7 11-09-19 22:20

8 | Calvijn Verzameld geweest voor het licht, doof voor vermaningen, verhard voor geboden. Het is wel waar dat de heidenen, verbaasd en overtuigd als ze waren door zoveel goede dingen en zegeningen die zij met hun ogen zagen, gedwon - gen werden hun geheime Weldoener te erkennen van wie zoveel goeds kwam. Maar in plaats van de verschuldigde eer aan de ware God te ge - ven, bedachten ze een God naar hun genoegen, die zij zich in ijdelheid en leugen droomden in overeenstemming met hun dwaze fantasie. Ze bedachten niet slechts één God, maar zoveel goden als hun vermetel e verwaandheid heeft kunnen bedenken en maken, zodat er geen volk en geen gebied was dat geen nieuwe goden bedacht zoals hun dat goed dacht. En zo heeft de arglistige verrader, die de mensen van God afge - wend en vermaakt heeft met een menigte godenbeelden waaraan ze zelf vorm, naam en bestaan gaven, afgodische macht gekregen. Wat de Joden betreft, hoewel zij de berichten en bevelen die de Here hun door zijn dienaars zond ontvangen hadden, hebben zij toch onmiddel - lijk het geloof vervormd en zich gemakkelijk van Hem afgekeerd; ze heb - ben zijn wet, waaraan ze een hekel hadden en die ze met tegenzin volg - den, geschonden en geminacht; ze hebben zich van zijn huis vervreemd en ze hebben losbandig andere goden nagelopen, terwijl ze op heidense wijze tegen zijn wil afgoderij bedreven. Om de mensen, zowel Joden als heidenen, dichterbij God te brengen, was het nodig dat er een nieuw verbond gemaakt werd, vast, zeker en onschendbaar. Om dat op te richten en te bevestigen was een middelaar nodig, die tussenbeide kwam en zich plaatste tussen de twee partijen om hen tot overeenstemming te brengen; anders zou de mens altijd onder de toorn en boosheid van God blijven verkeren; en hij zou niets hebben om zich van de vloek, de ellende en de verwarring, waarin hij terechtgekomen was te bevrijden. Het was onze Here en Heiland Jezus Christus, de ware en enige, eeuwige Zoon van God. Hij moest in de we - reld gezonden worden en gegeven worden aan de mensen vanwege de Vader om vernieuwer van de wereld te zijn die anders bedorven, woest en verwoest was. Op Hem is van het begin van de wereld de hoop ge - richt geweest om terug te krijgen wat in Adam verloren was. Want zelfs aan Adam werd direct na zijn val, om hem te troosten en te verkwikken, de belofte gegeven dat door het nageslacht van de vrouw de kop van de slang vermorzeld zou worden [Gen. 3:15]; wat zeggen wil dat door Jezus Christus die uit een maagd geboren werd de macht van de satan zou wor - den neergehaald en gebroken. kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 8 11-09-19 22:20

Bijbel | 9 Sindsdien werd die belofte omvangrijker vernieuwd aan Abraham, toen God tegen hem zei, dat door zijn nageslacht alle volkeren van de aarde gezegend zouden worden [Gen. 12:3]. Uit zijn nageslacht naar het vlees zou namelijk Jezus Christus voortkomen door wiens zegen alle mensen, waar ook vandaan, geheiligd zouden worden. De belofte werd vervolgens opnieuw in dezelfde vorm en dezelfde woorden aan Izak gegeven [Gen. 26:24]. Daarna werd de belofte vaak afgekondigd, herhaald en bevestigd door het getuigenis van verscheidene profeten, totdat met de grootste be - trouwbaarheid zelfs klaar en duidelijk betuigd werd uit wie Hij geboren zou worden, in welke tijd, en in welke plaats, wat voor ellende en dood Hij zou moeten lijden, de heerlijkheid waarin Hij zou moeten opstaan, hoe zijn regering zou zijn en tot welk heil Hij de zijnen zou brengen. Ten eerste werd ons bij Jesaja gepredikt hoe Hij uit een maagd geboren moest worden: ‘Zie, de maagd zal zwanger worden, en ze zal een zoon b a - ren en u zult hem de naam Immanuël geven’ [Jes. 7:14]. Bij Mozes werd ons het moment beschreven waarop de goede Jakob zei: ‘De scepter zal niet weggenomen worden van het geslacht van Juda en ook niet de leider van zijn leger tot Hij komt die gezonden moet worden. En Hij zal de hoop van de volken zijn’ [Gen. 49:10]. Dat is werkelijkheid geworden in de tijd dat Jezus Christus in de wereld gekomen is. Want nadat de Romeinen de Joden beroofd hadden van alle regering en leiding hadden ze ongeveer ze - venendertig jaar tevoren Herodes als koning over hen aangesteld. Hij was een vreemdeling, met zijn vader, de Idumeeër Antipater, en zijn moeder uit Arabië. Soms gebeurde het dat de Joden geen koningen hadden, maar nooit waren ze, zoals toen, zonder raadslieden, gouverneurs en wetgevers . En een andere beschrijving wordt er bij Daniël gegeven met de bereken ing van de zeventig weken [Dan. 9:24]. De plaats van zijn geboorte is ons dui - delijk getoond door Micha die zei: ‘En u, Bethlehem, bent de kleinste stad onder duizenden in Juda, uit u zal voor mij iemand voortkomen die een heerser zal zijn in Israël en zijn oorsprong is van het begin van de dagen der eeuwigheid’ [Micha 5:1]. Wat de ellende betreft die Hij moest doorma - ken voor onze bevrijding en de dood die Hij moest ondergaan voor onze verlossing: Jesaja, Jeremia en Zacharia hebben daarover uitvoerig en vas t en zeker gesproken. De heerlijkheid van zijn opstanding en de hoedanig - heid van zijn heerschappij en de genade van het heil dat Hij aan zijn vo lk moest brengen, hebben Jesaja, Jeremia en Zacharia uitvoerig behandeld. In zulke beloften die door die heilige personen, vervuld van de Geest va n God, aangekondigd en betuigd zijn, hebben de kinderen en uitverko - kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 9 11-09-19 22:20

10 | Calvijn Verzameld renen van God rust en troost gevonden. En ze hebben daarmee hun hoop gevoed, ondersteund en bewaard in de verwachting dat het de wil van God was te laten zien wat hun beloofd was. Onder hen hebben verscheidene koningen en profeten zeer verlangd de vervulling ervan te zien. Hoewel z e intussen toch niet nalieten door het geloof in hun harten en geesten te verstaan wat ze met het oog niet konden zien. En om hen nog meer op alle manieren te bevestigen in de langdurige verwachting van die grote Mes - sias, heeft God zijn geschreven Wet gegeven. Daarin waren verscheidene ceremoniën, reinigingen en offers opgenomen, die slechts afbeeldingen en schaduwen waren van de grote goederen die door Christus zouden ko - men, waarvan Hij alleen het lichaam en de waarheid was. Want de Wet was niet in staat iemand tot volmaaktheid te brengen. Zij liet die alleen zi en en verwees en leidde als pedagoog naar Christus. Deze was van de Wet, zoals de heilige Paulus zegt, het einde en de vervulling [Gal. 3:24; Rom. 10:4]. Evenzo heeft Hij hen, verscheidene keren en op verschillende tijden, ko - ningen, vorsten en leidslieden gezonden om hen uit de macht van hun vijanden te bevrijden, hen in goede vrede te regeren, en hun terug te ge - ven wat ze verloren hadden, hun koninkrijk te laten bloeien en hen met grote beloften weer een naam te geven onder alle andere volken, om hen enige smaak te geven van de grote wonderen die zij zouden ontvangen van die grote Messias, in wie alle kracht en macht van het koninkrijk van God ontplooid zouden worden. Maar toen de tijd vervuld was en de door God bepaalde tijd gekomen was, is deze zozeer beloofde en verwachte grote Messias gekomen [Gal. 4:4]. Hij heeft alles wat nodig was met het oog op onze verlossing en ons heil voltooid en vervuld. En Hij is niet alleen aan de Israëlieten gegeven , maar aan alle mensen, alle volken en gebieden, opdat de menselijke natuur met God verzoend zou worden, zoals volledig vermeld en openlijk uiteengezet is in het boek dat hierop volgt [namelijk het Nieuwe Testament]. Dat heb - ben we zo getrouw mogelijk vertaald in overeenstemming met de beteke - nis en de eigen aard van de Griekse taal. Opdat alle christenen, mannen en vrouwen die de Franse taal verstaan, de Wet waaraan ze zich moeten houden en het geloof dat ze moeten volgen, kunnen horen en kennen. Het genoemde boek wordt het Nieuwe Testament genoemd met het oog op het Oude Testament dat, voor zover het tot het Nieuwe Testament moest leiden en daarop betrokken moest worden, in zichzelf gebrekkig en on - volkomen was en daarom afgeschaft en opgeheven is. Maar dat Nieuwe Testament is nieuw en eeuwig. Het zal nooit verouderen en verdwijnen kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 10 11-09-19 22:20

Bijbel | 11 omdat Jezus Christus er de Middelaar van geweest is. Hij heeft het Nieuwe Testament bekrachtigd en bevestigd door zijn dood, waarin Hij een volle - dige en volmaakte vergeving van alle ontrouw tot stand heeft gebracht die onder het eerste Testament zou blijven bestaan [Heb. 9]. De Schrift noemt dat verbond ook evangelie, dat wil zeggen goed en blij nieuws, omdat daarin verklaard wordt dat Christus die van nature de eni - ge en eeuwige Zoon van de levende God is, mens geworden is om ons door adoptie kinderen van God zijn Vader te maken [Rom. 8:15; Gal. 4:5]. En zo is Hij onze enige Heiland op wie enkel en alleen onze verlossing, vrede, gerechtigheid, heiliging, heil en leven rusten. Die gestorven is voor on ze zonden, opgewekt om onze rechtvaardiging, Die ten hemel gevaren is om ons er toegang toe te verlenen, er bezit van genomen heeft, voor ons en in onze naam. En om altijd aanwezig te zijn bij zijn Vader als onze Advocaat en eeuwige Priester. Hij is als Koning gezeten aan zijn rechterhand en als Here en Meester over alles gesteld om alle dingen in de hemel en op de aarde te herstellen. Wat alle engelen, aartsvaders, profeten en apostelen nooit hebben kunnen doen en nooit wisten te doen [Heb. 7 en 8]. Want dat was hun door God nooit bevolen. En zoals de Messias in het Oude Tes - tament zo vaak in verscheidene getuigenissen van de profeten beloofd was, zo is ook in betrouwbare en onbetwijfelbare getuigenissen verklaard dat het Jezus Christus was en niet een ander die komen zou en verwacht werd. Want de Here God heeft door zijn Woord en Geest, door zijn enge - len, profeten en apostelen, ja door al zijn scheppingswerk ons daarvan z o voldoende zeker gemaakt dat niemand het zou kunnen tegenspreken zon - der zich te verzetten en zich te verheffen tegen zijn macht. Ten eerste heeft de eeuwige God er door zijn eigen spreken (dat is zonde r enige twijfel onherroepelijke waarheid) van getuigd, terwijl Hij zei: ‘Zie, mijn Zoon, de zeer Geliefde in wie Ik mijn welbehagen heb, luister naar Hem’ [Mat. 3:17; 17:5]. De Heilige Geest is voor ons in onze harten diens grote Getuige, zoals Johannes zegt [1 Joh. 5:6]. De engel Gabriël werd tot Maria gezonden en heeft tegen haar gezegd: ‘Zie, u zult zwanger worden en een zoon baren en Hem Jezus noemen. Want Hij zal groot zijn en zal Zoon van de Allerhoogste genoemd worden. En de Here God zal Hem de troon van zijn vader David geven en Hij zal voor eeuwig regeren over het huis van Jakob. En zijn koninkrijk zal geen einde hebben’ [Luc. 1:31v v.]. Jozef ontving in wezen dezelfde boodschap. Later ook de herders die te horen kregen dat de Heiland geboren was, namelijk Christus, de Heer. En deze boodschap werd niet alleen door een engel gebracht, een grote kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 11 11-09-19 22:20

12 | Calvijn Verzameld menigte engelen stemde er mee in en ze gaven allen samen eer aan God en verkondigden vrede op aarde [Luc. 2:11vv.]. Simeon, de rechtvaardige, heeft het door een profetische geest openlijk beleden. Want terwijl hij het kleine kind in zijn armen hield, heeft hij gezegd: ‘Nu laat U, He re, Uw dienstknecht gaan in vrede naar Uw woord. Want mijn ogen hebben Uw heil gezien dat U bereid hebt voor het aangezicht van alle volken’ [L uc. 2:25vv.]. Johannes de Doper heeft er ook naar behoren over gesproken. Want terwijl hij Hem zag komen bij de rivier de Jordaan zei hij: ‘Zie, het Lam van God dat de zonden van de wereld wegneemt’ [Joh. 1:29]. Petrus en alle apostelen hebben beleden, getuigd en gepredikt dat alle dingen die het heil betroffen en die aangekondigd waren door de profeten, in Christus, de ware Zoon van God werkelijkheid geworden zijn. En zij, die de Here bevolen had om getuigen te zijn tot op onze tijd, hebben Hem in hun geschriften duidelijk aangewezen, zoals de lezers ruimschoots heb - ben kunnen constateren. Al die getuigenissen passen zo goed bij elkaar en vormen zo’n geheel d at door die eendracht gemakkelijk is in te zien dat het een zeer betrouw - bare waarheid betreft. Want als het een leugen betrof, zou er niet zo’n eenstemmigheid kunnen zijn. Toch geven niet alleen de Vader, de Zoon en de Heilige Geest en de engelen, profeten en apostelen getuigenis van Jezus Christus, ook de wonderbare werken die Hij gedaan heeft, getui - gen van zijn buitengewone kracht. Zieken, kreupelen, blinden, doven, stommen, verlamden, melaatsen, maanzieken, bezetenen, zelfs de door Hem opgewekte doden hebben er getuigenis van gegeven. Door Gods kracht werd Hij geboren, in Gods naam vergaf Hij zonden. Niettemin zei Hij niet zonder reden, dat de werken die zijn Vader Hem gaf om te doen, voldoende goede getuigen van Hem waren [Joh. 5:36]. Bovendien wer - den zelfs slechte mensen en vijanden van zijn heerlijkheid, zoals Kajafas [Joh. 11:49], Pilatus en diens vrouw [Mat. 27:19], door de kracht van de waarheid gedwongen er iets van te belijden en te erkennen. De getuige - nissen van de duivelen en onreine geesten wil ik niet aanvoeren, omdat Jezus Christus hen teruggedreven heeft [o.a. Mar. 1:25]. Samengevat, alle elementen en alle scheppingswerken hebben eer be - toond aan Jezus Christus. Op zijn bevel hielden de winden op, de onstui - mige zee werd rustig [Mat. 8:26], de vis bracht in zijn maag de didrachm e [Mat. 17:27]; de stenen barstten (om van hem te getuigen), het voorhang - sel in de tempel scheurde in tweeën, de zon verduisterde, de graven g in - gen open en verscheidene doden stonden op [Mat. 27:51vv.]. En er is kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 12 11-09-19 22:20

Bijbel | 13 niets geweest, niet in de hemel en niet op de aarde, dat niet getuigd heeft dat Jezus Christus God is, Heer en Meester, de grote Gezant van de Vader, naar beneden gezonden om het heil van de mensen te bewerken. Al die dingen zijn ons verkondigd, aangewezen, beschreven en bevestigd in dit Testament. Daardoor heeft Christus ons gemaakt tot zijn erfgenamen van het koninkrijk van God, zijn Vader, en het (Testament) verklaart ons zijn wil die ten uitvoer gebracht moet worden (zoals een erflater doe t ten opzichte van zijn erfgenamen). We zijn dus allen, zonder onderscheid te maken, geroepen tot deze erfenis, [Rom. 2:11], of we nu man zijn of vrouw, klein of groot, dienaar of heer, meester of discipel, geestelijke of leek, Jood of Griek [Gal. 3:28], of we nu Frans of Latijn spreken, niemand wordt afgewezen die met een vast ver - trouwen ontvangt wat hem gegeven wordt, omarmt wat hem gepresenteerd wordt, kortom, Jezus Christus erkent als een Gezondene door de Vader. Staan wij allen, mannen en vrouwen die christenen genoemd worden, echter toe dat dit Testament ons ontroofd wordt, dat het verborgen en bedorven wordt? Dit Testament is zo op wettige wijze van ons; zonder dat kunnen we geen enkel recht laten gelden op het koninkrijk van God; zonder dat kennen we niet de grote goederen en beloften die Jezus Chris - tus ons gegeven heeft, de heerlijkheid en het heil dat Hij voor ons bere id heeft. We weten niet wat God ons bevolen of verboden heeft, we kun - nen het goede niet van het kwade onderscheiden, het licht niet van de duisternis, de bevelen van God niet van wat mensen ingesteld hebben. Zonder het evangelie zijn we allen nutteloos en vruchteloos overbodig; zonder het evangelie zijn we geen christenen, zonder het evangelie is al le rijkdom armoede, (onze) wijsheid is dwaasheid voor God, onze kracht is dan zwakte, alle menselijke gerechtigheid wordt door God veroordeeld. Maar door de kennis van het evangelie zijn we kinderen van God gewor - den [Gal. 4:6], broeders van Jezus Christus, medeburgers van de heiligen [Ef. 2:9], burgers van het koninkrijk der hemelen [Fil. 3:20], erfgenamen van God tegelijk met Jezus Christus [Rom. 8:17], door wie de armen rijk zijn gemaakt, de zwakken sterk, de dwazen wijs, de zondaars gerecht - vaardigd, de verslagenen vertroost, de twijfelaars zeker, de slaven vrij. Het evangelie is het woord van leven en waarheid. Het is de kracht van God tot heil voor allen die geloven [Rom. 1:16]. En de sleutel tot de ken - nis van God die de deur tot het koninkrijk der hemelen voor de gelovigen opent, terwijl ze vrijgesproken worden van zonden, en de deur sluit voor de ongelovigen door hen in hun zonden te houden [Mat. 18:18]. Zalig kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 13 11-09-19 22:20

14 | Calvijn Verzameld zijn allen die het horen en het bewaren [Luc. 18:18]. Want daardoor to - nen ze dat ze kinderen van God zijn. Niet zalig zijn zij die het niet wi llen horen en volgen, want zij zijn kinderen van de satan. Christenmannen en -vrouwen, hoort hier en leert; want de onwetende zal zeker met zijn onwetendheid te gronde gaan; en terwijl de ene blinde de andere blinde volgt, zal hij in de kuil vallen [Luc. 6:39]. Er is maar é én weg tot het leven en het heil; dat is het geloof en de zekerheid van Gods belof - ten die men niet buiten het evangelie om kan hebben; door het evangelie te horen en te verstaan wordt het levende geloof gegeven met vaste hoop en volmaakte liefde tot God en vurige liefde voor zijn naaste. Waar is dan uw hoop als u het horen, het zien, het lezen en het bewaren van dit heil ig evangelie minacht en veracht? Wie hun zinnen op deze wereld richten, ja - gen met alle middelen na wat volgens hen tot hun geluk behoort zonder rekening te houden met zware inspanning, met hun lichaam, hun leven en hun naam. En al die dingen gebeuren om dit ongelukkige lichaam te dienen waarvan het leven zo leeg, ellendig en onzeker is. Wanneer het gaat om het eeuwige en onvergankelijke leven, om de eeuwige en onschatba - re zaligheid, om alle schatten van het paradijs, zullen we ons dan niet in - spannen om die na te jagen? Wie zich wijden aan handenarbeid (al is die nog zo gering en nietig van betekenis), geven zich veel moeite en spannen zich zeer in om die te leren en te beheersen; en wie zich een grote naam willen verwerven, kwellen hun geest dag en nacht om iets te verstaan van de menselijke wetenschappen die slechts wind en rook zijn [Pr. 1:17]. Hoezeer moeten we ons daarmee vergeleken, moeite geven en inspannen voor de bestudering van die hemelse wijsheid die heel de wereld te boven gaat en doordringt in de geheimenissen van God; het heeft Hem behaagd die door zijn heilig Woord te openbaren [Ef. 1:7]. Wat zal ons dan van dat heilig evangelie kunnen vervreemden en verwij - deren? Zullen het beledigingen zijn, vervloekingen, vernederingen, be - rovingen van wat eer in de ogen van de wereld is? We weten toch zeker dat Jezus Christus, die wij volgen moeten als wij zijn leerlingen willen zij n, zo’n weg gegaan is; en dat we niet moeten weigeren geminacht, bespot, vernederd en verworpen te worden voor de mensen, om geëerd, gepre - zen, verheerlijkt en verheven te worden in het oordeel van God. Zullen het verbanningen zijn, beperkende voorschriften, berovingen van goe - deren en rijkdom? We weten toch zeker, dat de aarde van de Here is als we uit een land verbannen worden en dat we, wanneer we uit alle landen verdreven worden, toch niet vallen buiten zijn heerschappij; en dat we, kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 14 11-09-19 22:20

Bijbel | 15 als we beroofd en arm geworden zijn een Vader hebben die rijk genoeg is om ons te onderhouden; en ook dat Jezus Christus arm is geworden, op - dat we Hem in armoede volgen. Zullen het tegenslagen, gevangenissen, folteringen, martelingen zijn? We weten toch door het voorbeeld van Je - zus Christus dat dit de weg is om de heerlijkheid te bereiken. Zal het t en slotte de dood zijn? Maar de dood neemt ons het leven niet af waar we naar verlangen [vgl. Rom. 8:35vv.]. Kortom, als we Jezus Christus bij ons hebben, zal niets zo vervloekt zijn of het is door Hem gezegend; zal niets zo verdoemelijk zijn of het is ge - heiligd; niets zo slecht of het wordt voor ons ten goede gekeerd [Rom. 8:28]. Laten we niet krachteloos zijn als we zien dat alle machten en krachten van de wereld tegen ons zijn. Want voor ons blijft de belofte van kracht dat de Here uit de hoge spotten zal met alles wat mensen, die tegen Hem samen willen spannen, aan krachten bijeengebracht hebben [Ps. 2:4]. Laten we niet verslagen zijn (alsof alle hoop verloren is) als we voor onze ogen zien dat de ware dienaars van God sterven en omkomen. Want Tertullianus 6 heeft terecht gezegd, en het is altijd zo ervaren en het zal zo zijn tot de voleinding van de tijd, dat het bloed van de martelaren het zaad van de kerk is. We hebben een nog betere en sterkere troost, namelijk dat we onze ogen van heel de wereld afwenden en van alles afzien wat we maar voor ons zien, terwijl we geduldig op het grote oordeel van God wachten, waar - door in een ogenblik alles wat de mensen ooit tegen Hem bedacht heb - ben, neergehaald, te niet gedaan en omgekeerd zal zijn. Dat zal gebeu - ren wanneer Gods heerschappij, die we nu slechts zien in onze hoop, aan het licht gekomen zal zijn en Jezus Christus in heerlijkheid zal ver - schijnen met zijn engelen. Dan zullen de goede en de slechte mensen moeten komen voor de rechterstoel van die grote Koning. Zij die stand - vastig in dat verbond bleven, en de wil van die goede Vader gevolgd en in acht genomen hebben, zullen als echte kinderen aan zijn rechterhand zijn en zij zullen zegen ontvangen, het doel van hun geloof: dat zal het eeuwige heil zijn. En omdat ze zich niet geschaamd hebben Jezus Chris - tus te erkennen en te belijden toen Hij bij de mensen geminacht en ver - acht werd, zullen zij ook delen in zijn heerlijkheid, met Hem voor eeuwig gekroond. Maar de verdorven lieden, de rebellen en verworpenen die dit heilig evangelie veracht en verworpen hebben, en eveneens zij die om hun eer, hun rijkdom en hun voorname positie in stand te houden, niet met Jezus Christus vernederd en verlaagd wilden worden, en uit vrees kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 15 11-09-19 22:20

16 | Calvijn Verzameld voor mensen de vrees voor God opgegeven hebben, als bastaarden onge - hoorzaam aan die Vader, zullen aan zijn linkerhand zijn. Ze zullen ver - worpen en vervloekt worden en als loon voor hun ontrouw de eeuwige dood ontvangen [vgl. Mat. 25:31vv]. Omdat u nu gehoord hebt dat in het evangelie Jezus Christus tot u komt in wie alle beloften en genade van God vervuld zijn en Hij u verklaart d at Hij door de Vader gezonden is, neergedaald is op de aarde, met de mensen gesproken heeft, alles wat tot ons heil is volbracht heeft, zoals het va n te voren gezegd is in de Wet en de profeten: zo moet voor u vaststaan en dui - delijk zijn dat daardoor de schatten van het paradijs voor u toegankelij k geworden zijn en dat de rijkdom van God aan het licht gebracht is en het eeuwige leven geopenbaard is. Want dit is het eeuwige leven dat we de ene, ware God kennen en Jezus Christus die Hij gezonden heeft [Joh. 17:3], in wie Hij het begin, het midden en het einde van ons heil besloten heeft. Hij is Isak, de zeer geliefde zoon van de vader, die als offer gebracht is, en toch niet gevallen is in de macht van de dood [Gen. 22]. Hij is de waakzame h er - der Jakob, die zo’n grote zorg voor de schapen heeft die hij hoeden moet [Gen. 30]. Hij is de goede en barmhartige broer Jozef, die zich in zijn hoge positie niet geschaamd heeft zijn broers te herkennen, hoe ootmoedig en nietswaardig ze ook waren [Gen. 45]. Hij is de grote priester en bisscho p Melchizedek, die eens en voor altijd een eeuwig offer gebracht heeft [Heb. 7:27]. Hij is de verheven wetgever Mozes, die zijn Wet door zijn Geest op de tafels van onze harten schrijft. Hij is de trouwe aanvoerder en gids Joz ua om ons naar het beloofde land te leiden. Hij is de edele en zegevierende koning David, die iedere opstandige macht aan zijn hand onderwerpt. Hij is de grootse en triomferende koning Salomo, die zijn rijk in vrede en v oor - spoed regeert. Hij is de sterke en krachtige Simson, die door zijn dood al zijn vijanden overweldigd heeft. En zo is alles wat men aan goeds kan bedenken of verlangen in die ene Jezus Christus te vinden. Want Hij heeft zich vernederd om ons te verhef - fen, Hij is knecht geworden om ons te bevrijden, Hij is arm geworden om ons rijk te maken [2 Kor. 8:9], Hij werd verkocht om ons vrij te kopen, Hij is gevangen genomen om ons te bevrijden, Hij is veroordeeld om ons vrij te spreken, Hij is tot een vloek geworden om ons te zegenen [Gal. 3:13 e n 14], een offer voor de zonde werd Hij tot onze rechtvaardiging, Hij werd misvormd om ons te herscheppen, Hij is gestorven ons ten leven. Zo werd door Hem wat hard is verzacht, de toorn kwam tot bedaren, de duisternis werd licht, ongerechtigheid werd gerechtvaardigd, het zwakke krachtig, kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 16 11-09-19 22:20

Bijbel | 17 het verslagene getroost, het zondige verhinderd, het verachte geminacht, vrees werd vertrouwen, schuld werd vereffend, inspanning werd opgehe - ven, treurigheid veranderde in vreugde, rampspoed in geluk, wat moeilijk was werd gemakkelijk, wanorde veranderde in orde, verdeeldheid werd eenheid, schande veranderde in eer, opstand werd onderworpen, bedrei - ging bedreigd, valstrikken ontdekt, aanslagen verijdeld, inspanning ont - kracht, strijd bestreden, oorlog bevochten, wraak gewroken, wat pijn doe t onderdrukt, veroordeling veroordeeld, de afgrond vernederd, de hel be - dwongen, de dood gedood, sterfelijkheid onvergankelijk gemaakt. Kort - om, de barmhartigheid heeft alle ellende verslonden, en de goedheid alle ongeluk. Want al die dingen die geheel en al wapens van de duivel waren om ons te bestrijden en een prikkel van de dood waren om ons te steken, zijn voor ons veranderd in een training waarmee wij ons voordeel kunnen doen. Zodat we met de apostel roemen kunnen met de woorden: ‘Hel, waar is uw overwinning? Dood, waar is uw prikkel?’ [1 Kor. 15:55]. Het komt door die Geest die Christus aan zijn uitverkorenen beloofd heeft, dat wij niet meer leven, maar dat Christus in ons leeft [Gal. 2:20], en we naar de geest gezeten zijn tussen de hemelingen, zodat de wereld voor on s geen wereld meer is, terwijl we daarin toch verkeren, maar we zijn in al les tevreden, of dat nu landen, plaatsen, omstandigheden, kleding, eten en andere, dergelijke dingen betreft. En we ontvangen kracht in tegenspoed, we zijn blij in droevige omstandigheden, we zegevieren terwijl we bestra ft worden, we hebben overvloed in armoede, we ontvangen warmte terwijl we geen kleding hebben, we zijn geduldig in ellende, we leven terwijl we sterven. Dit is alle wijsheid die de mensen kunnen begrijpen en in dit l e - ven moeten leren, waaraan geen engel, geen mens, geen dode en geen le - vende iets kan toevoegen of er vanaf kan doen. Toch is dat het doel, waar ons begripsvermogen halt moet houden en zijn grenzen heeft, zonder iets van ons er in te mengen en zonder een of andere leer die eraan toegevoeg d wordt, aan te nemen. Want wie het waagt om ook maar iets te leren wat anders is of wat uit gaat boven wat ons onderwezen is, moet voor God en zijn kerk vervloekt zijn [vgl. Gal. 1:9]. En u, christelijke koningen, vorsten en overheden, die door God bent aangesteld om de onrechtvaardigen te straffen en de goede mensen in overeenstemming met het Woord van God in vrede te ondersteunen, het past u deze heilige leer, die zo nuttig en noodzakelijk is, in al uw lan den, gebieden en contreien bekend te maken, te onderwijzen en te verstaan, opdat God door u groot gemaakt wordt en zijn evangelie geprezen wordt, kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 17 11-09-19 22:20

18 | Calvijn Verzameld zoals het terecht past dat alle koningen en koninkrijken in alle ootmoed zijn heerlijkheid gehoorzamen en dienen. U allen, die u bisschoppen en herders van het arme volk noemt, zorgt er - voor dat de schapen van Jezus Christus niet beroofd worden van hun ei - gen voedsel. En dat geen enkele christen belet of verboden wordt, dat hi j vrij in zijn eigen taal dit heilig evangelie kan lezen, erover kan sprek en en het kan verstaan, omdat God het wil, Jezus Christus het beveelt. Om dat te doen heeft Hij zijn apostelen en dienaars door heel de wijde wereld gezonden, terwijl Hij hun de genade bewees om in alle talen te spreken, opdat zij het evangelie in alle talen zouden verkondigen aan alle schep - selen. En Hij heeft hen schuldenaars gemaakt van Grieken en heidenen, van wijzen en eenvoudigen [Rom. 1:14], opdat niemand buiten hun on - derricht gesloten zou worden. Als u werkelijk plaatsvervangers, opvol - gers en volgelingen van hen bent, is het uw taak te doen zoals zij, te w a - ken over de kudde, alle mogelijke middelen te zoeken, opdat een ieder door het zuivere Woord van God onderwezen wordt in het geloof in Jezus Christus. Of anders is het oordeel, dat God hun zielen van uw handen zal vragen [Ez. 34:10], al uitgesproken en opgeschreven. De Here van alle licht wil door zijn Heilige Geest de onwetenden met dit heilige en heilbrengende evangelie onderrichten, de zwakken ver - sterken, de blinden verlichten en zijn waarheid bij alle volken en natie s doen heersen, opdat de hele wereld slechts één God kent en éé n enkele Heiland Jezus Christus, één geloof en één evangelie. Amen. Noten 1 La Bible Qui est toute la Saincte escripture. En laquelle sont contenus, le Vieil Testament et le Nouveau, translatez en Francoys . 2 CO 9, 787–822. 3 Inst. II, 10, 2. 4 In zijn commentaar op Jesaja 42:1 schrijft Calvijn dat in Christus alle beloften ‘be - krachtigd’ zijn, die anders twijfelachtig en ‘zwevend’ zijn. Zi e ook zijn commentaar op 2 Korintiërs 1:20. 5 Zie Inst. II, 7, 16. 6 Tertullianus (ca. 160–220), geboren in Carthago, daar ook overleden. kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 18 11-09-19 22:20

Bijbel | 19 Aan keizers, koningen, vorsten en alle volken die aan de heerschappij van Christus onderworpen zijn (1535) Inleiding In 1535 werd in Serrières bij Neuchâtel de Bijbelvertaling van Olivetanus gedrukt. De vertaling begint met een brief van Calvijn aan ‘Keizers, ko - ningen, vorsten en allen die Jezus Christus liefhebben’. 1 Het Latijnse op - schrift begint met de woorden: ‘Een nieuwe speciale wet’. 2 Daarmee doelt Calvijn op een pas verschenen wet waarin bepaald werd dat voor het druk - ken van nieuwe boeken goedkeuring nodig is. Die werd gegeven door een gezaghebbend persoon. Daarom heeft Calvijn het over ‘keizers, koninge n en vorsten’. Als een van hen toestemming voor de uitgave van een boek gaf, werd daardoor de drukker beschermd. Een ander kon niet zomaar hetzelfde boek publiceren. Calvijn merkt op dat goedkeuring voor de uit - gave van een boek alleen gegeven zou moeten worden als het de moeite van het verschijnen waard is. Er verschijnen immers al zoveel boeken. Calvijn betoogt vervolgens dat voor de uitgave van de Bijbelvertaling va n Olivetanus helemaal geen goedkeuring van een of andere autoriteit no - dig is. De Bijbelvertaling is geen nieuw boek, maar een nieuwe vertaling van de Bijbel. De hoogste Koning staat garant voor de goedkeuring tot publicatie. Er is geen betere aanbeveling. Daarna volgt een krachtig pleidooi voor de plaats en het gezag van de Bijbel. Bezwaren die daar door geestelijke leidslieden tegenin gebracht kunnen worden, bestrijdt hij. Zoals het bezwaar dat eenvoudige, gewone mensen niet begrijpen wat er in de Bijbel gezegd wordt. En het bezwaar dat de massa de Bijbel verkeerd verstaat en dat daardoor voedsel in gif veranderd wordt. Calvijn pleit er voor dat de Bijbel in handen van de mensen gegeven wordt. God wil immers door allen, van de geringste tot de voornaamste, gekend worden. Calvijn gaat ook in op de bewering dat de mensen door een nieuwe Bijbel - kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 19 11-09-19 22:20

20 | Calvijn Verzameld vertaling in verwarring gebracht worden. De officiële Latijnse Bijbelverta - ling, de Vulgata, dient de vertaling voor het gewone volk te zijn en niet de nieuwe Franse vertaling. Maar Calvijn wijst daartegenover op Paulus die in 1 Korintiërs 12 schrijft dat de gaven die God geeft de opbouw van de ge - meente moeten dienen. Evenals Zwingli verbindt Calvijn de gave van het vertalen van tongen met het vertalen van de Bijbel uit de oorspronkelijke talen. De nieuwe Bijbelvertaling is dus een zegen van God. Grote waardering heeft Calvijn voor Pierre Robert, wiens bijnaam Olive - tanus is, omdat hij bekendstond als iemand die ’s nachts bij het lich t van een olielampje werkte. Op sterk aandringen van Farel en Viret heeft hij de Bijbel opnieuw vertaald. Ik merk ten slotte op dat de tekst van de brief alleen voorkomt in de Bi j - belvertaling die in 1535 van de pers kwam. ◊ ◊ ◊ ◊ ◊ Aan keizers, koningen, vorsten en alle volken die aan de heerschappij van Christus onderworpen zijn Een tijd geleden werd, niet zonder reden of algemeen belang, bepaald dat voor [het drukken van] nieuwe boeken goedkeuring verkregen moest worden. Daarom zou men wensen dat er thans geen enkel boek zonder die goedkeuring zou verschijnen. Maar dan niet als gunst en ook niet door een geldsom als geschenk aan de vorst te geven, door wie het zon - der nadenken maar aanbevolen werd om de drukker winst te laten ma - ken. De goedkeuring zou een belangrijk en beknopt getuigenis moeten zijn, waarin aangekondigd wordt dat het boek echt waard is te verschij - nen en onder de ogen van de mensen te komen. Het was terecht dat door dit middel [van de verplichte goedkeuring] de dwaze hartstocht om iets te schrijven bedwongen wordt, die ons her - haaldelijk een geweldige stroom van boeken brengt, zonder enige maat, zonder vreugde, zonder bescheidenheid. Verder is een niet gering aan - tal mensen zo gegrepen door het domme verlangen naam te maken, dat men liever berucht wordt door wat voor schande ook, dan dat men een kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 20 11-09-19 22:20

22 | Calvijn Verzameld Slechts dit vraag ik dringend, dat het gelovige mensen toegestaan wordt hun God te horen spreken en van Hem die onderwijs geeft onderricht te krijgen. Daarvoor zijn verscheidene redenen: Hij wil [door mensen] ge - kend worden, van groot tot klein [Jer. 31:34]; Hij belooft dat allen ‘door God onderricht’ 4 zullen zijn [Jes. 54:13; 1 Tess. 4:9]; Hij belijdt dat Hij nog altijd onder de zijnen aan het werk is; Hij zegt dat zij, die ‘do or melk gespeend, aan de borst ontwend zijn’ kennis zullen ontvangen; en Hij zal maken dat ze verstaan wat ze horen [Jes. 28:9]; Hij geeft kinderen wijs - heid [vgl. Mat. 11:25]; Hij gebiedt dat aan armen het evangelie gepredikt wordt [vgl. Mat. 1:5]. Als we dan ook zien dat mensen uit alle standen op Gods school vorderingen maken, erkennen we dat zijn belofte om zijn Geest op alle vlees uit te storten waar is [Joël 2:28; Hand. 2:17]. Die rabbijnen gaan hiertegen te keer en zijn er verontwaardigd over. Wat is dit anders dan God zijn mildheid verwijten [vgl. Mat. 20:15]? O, als ze in die tijd geleefd hadden, toen Filippus vier dochters 5 had die profeteer - den [Hand. 21:9], wat zouden zij hen dat kwalijk genomen hebben, tenzij ze hen misschien op een eveneens smadelijke wijze behandeld hadden. Maar wanneer zij het Woord van God krachtig verachten zo vaak zij willen, waarom volgen zij dan niet op zijn minst het voorbeeld van de kerkvaders die zij zo zeer pretenderen te eerbiedigen? Hieronymus vond het niet ver - achtelijk dat vrouwen tegelijk met hem studeerden. Hebben Chrysosto - mus en Augustinus, als ze het gewone volk aanspoorden tot die studie, het niet vaak ingeprent om wat ze in de kerk hoorden thuis opnieuw te lezen? Waarom beweert Chrysostomus dat het lezen van de Heilige Schrift voor het gewone volk noodzakelijker is dan voor monniken? Waarom is het dat zij, die door afwisselende golven van zorgen en bezigheden heen en weer geslingerd werden, terstond in de schipbreuk van die tijd weggerukt zou - den zijn als ze zich niet aan dat anker vasthielden? Pamphylus de mar - telaar 6, die thuis altijd handschriften klaar had liggen om die zowel aan mannen als vrouwen uit te delen, werd door Eusebius 7 geprezen. Die vrijheid was niet slechts van kracht in die zuiverder tijd, maar ook vele jaren daarna, totdat ten slotte de massa, die bedorven en onderge - dompeld was in eigen begeerten, door eigen onachtzaamheid en traag - heid die bepaalde studie opgaf. Nu steekt daar, waar deze studie op - nieuw plaats begint te vinden, die tirannie de kop op die de mensen de toegang verhindert tot wat voor iedereen goed is. Het is net alsof ieman d aan een ander water, vuur en andere gebruikelijke elementen onthoudt, omdat het nog niet goed leek er gebruik van te maken. Wie had gedacht kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 22 11-09-19 22:20

Bijbel | 23 dat herders (want ze willen dat men hen als herders beschouwt en aan - roept) zo wreed zouden zijn, dat ze er niet voor terugschrikken om met geweld uit de kelen van de schapen het voedsel te rukken dat hen leven geeft [vgl. Ez. 34]? Maar het gevaar dreigt, zeggen ze, dat de massa in veel zaken wankelt door haar naïviteit en bederft wat niet begrepen wordt en dus vergif voor voedsel houdt. Hoe dom redeneren ze hier. Het evangelie is een doods - lucht ten dode voor hen die verloren gaan [2 Kor. 2:16], voor Joden een struikelblok, voor Grieken dwaasheid [1 Kor. 1:23]: daarom [zeggen ze] moet het niet gelezen en niet gehoord worden. Toch is het evangelie een kracht van God tot behoud voor een ieder die gelooft, zowel voor de Jood als voor de Griek [Rom. 1:16]. Christus is een steen des aanstoots waar - aan velen zich stoten en waardoor velen verpletterd worden [vgl. 1 Petr. 2:8]: dus [zeggen ze] moet Christus er niet zijn. Maar Hij is het eeuwige leven, de enige weg tot de Vader en de waarheid [Joh. 14:6]. Als ze menen dat deze dingen te weinig houvast geven, voegen ze aan de vele ketterij - en, waardoor de wereld nu heen en weer getrokken wordt, toe dat het beter is dat de mensen door gehoorzaamheid dan door onderricht in toom gehouden worden. Maar dan zou ook alles door ketterijen in grote verwarring zijn, wanneer zij die ik noemde, zowel Chrysostomus als Au - gustinus, hun volk ijverig aanspoorden tot bestudering van de hemelse leer. Niettemin maakten ze hen toch door zo’n medicijn sterk tegen ket - terijen, ze rustten hen toe met die wapens. Ten slotte jammeren zij 8 erbarmelijk dat de mensen furieus en hooghartig worden, zodra zij enige smaak krijgen van de heilige Schriften. Ze zeggen dat de mensen hooghartig zijn als zij niet aan hun lippen hangen en als ze niet alles, wat zij als rabbijnen ook maar in hun dromerijen bedacht hebben, aanbidden alsof het van een orakel komt. Daar komen die tra - nen vandaan. Zo hebben destijds de bisschop van Rome en zijn priesters hun handen nauwelijks afgehouden van C. Cornelius [Flavius] 9, die een lijst met vastendagen voor de mensen had gemaakt die daar zelf over wil - den beschikken. Zo gaat het ook met die rabbijnen die hun praatjes allee n maar in het donker aan de mensen kunnen verkopen. Het is beslist geen wonder dat ze niet kunnen verdragen dat dit licht op de kandelaar staat. Ja, dit is het ergste voor hen, dat hun mysteries zo openlijk onthuld en ver - spreid worden, terwijl in die mysteries meer obsceen is dan in welke rit e ook van de godin van de vruchtbaarheid of zelfs van de Bacchanten. Anderen, die wat gematigder willen lijken, voeren aan dat het gewone kokBWcalvijnverzameld-DEEL-1.indb 23 11-09-19 22:20

24 | Calvijn Verzameld volk geheel tevreden moet zijn met wat algemeen gebruikt wordt 10 en dat die Bijbelvertalingen, die niet alleen een nauwkeurige vertaling vereisen, maar ook een juiste manier van zeggen, meer thuishoren in bibliotheken van geleerden, dan dat ze overal in omloop zijn in handen van ongelet - terden. Onder hen zijn er, naar men zegt, zeer weinigen die daar iets va n begrijpen, terwijl de meerderheid zich juist aan het nieuwe ergert. Ik begrijp niet wat deze mensen op het oog hebben, behalve dat zij allee n wijs willen zijn. Want als ze ontkennen dat een zuiverder vertaling enig nut heeft boven wat nu beschouwd wordt als uiterst bedorven op zoveel plaatsen, zijn ze, wat duidelijk is, beledigend tegenover de Heilige Gee st, terwijl het volgens Paulus de gave van de Geest is om tongen te vertalen [1 Kor. 12:10] en hij beslist wil dat die gave gebruikt wordt voor de op - bouw van de gemeente [vgl. 1 Kor. 14:5 en 12]. Als ze die gave verachten, plegen ze heiligschennis. Als ze willen dat die gave onderdrukt wordt om te voorkomen dat ze velen dienen kan, zijn ze jaloers en goddeloos. Ik geef wel toe dat iets nieuws buitengewoon onaangenaam is. Talrijk zijn immers de magen die er tevreden mee zijn alleen door eikels gevoed te worden, ook al zijn ze te weten gekomen dat er ook [andere] vruchten te krijgen zijn. Maar dat nieuwe dient pas verfoeid te worden, als daarvan vaststaat dat het niet de moeite loont om het met opzet na te streven en over te nemen. Als men echter een begraven waarheid opgraaft en die niet met open armen ontvangt, is dat een zeer schandelijke ondankbaar - heid. Als er die barbaarsheid bij de mensen is, dat ze zelfs goede dingen op een verkeerde manier opnemen, is het beter niet op ergernis en elk soort haat te reageren dan hun gunst te verkrijgen ten koste van de waar - heid. Maar ik ben er zeker van dat een volk, dat al lang honger heeft, naar zulke feestmalen verlangt zonder enige huiver voor het nieuwe. Zij 11 zoe - ken echter dit excuus voor hun boosaardigheid. Het is hen niet genoeg te verkeren in een overvloed aan schatten. Ze misgunnen zelfs het volk een munt die uit een betere soort geslagen is, terwijl hun schatten veil ig en onaangeroerd te blijven. Over de vertaler 12 zal ik maar weinig zeggen om niet de indruk te wekken iets te doen voor de verwantschap die tussen ons bestaat of voor onze oude vriendschap. Toch wil ik zeggen (