De 21

Inhoud Overzicht van de eenentwintig koptische martelaren van 15 februari 2015. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Voorwoord door Jos Strengholt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1Het hoofd van de heilige Kiryollos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2Waar ik wel en niet over schrijf. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3De video. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 4Een gesprek over het martelaarschap. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 5De bisschop van de martelaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 6De pelgrimskerk van de martelaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 7Het dorp van de martelaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 8De huizen van de martelaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 9Bij de families van de martelaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 10De olie van Sint-Menas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 11Matthew, de kopt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 12Abuna Bolla en Abuna Timotheus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 13De liturgie van de martelaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 14De vlucht naar Egypte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 15De stijl van de hiërarchie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 5

16Een bedevaart naar de kloosters. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 17Oude en nieuwe wonderen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 18Bij de Zabbalin van Mokattam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 19Een koptische fantasie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 20Het nieuwe Cairo – een fata morgana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 21De minderheid en de meerderheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Het onzichtbare leger van de martelaren. Epiloog. . . . . . . . . . . . . . . . . . 277 Dankwoord. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 6

Voorwoord M et dit boek over ‘de 21’ heeft Martin Mosebach ons een grote dienst bewezen. Hij geeft op een fijnzinnige en intense manier inzicht in wie die mannen zijn die op zo’n gruwelijke manier op het strand in Libië werden onthoofd door strijders van isis. Mosebach is een geweldige verteller. Via zijn focus op de kleine details van het leven van de vermoorde kopten geeft hij ons inzicht in het leven van de kopten in Egypte. Wat mij is bijgebleven na het zien van de video van deze moord, en na het lezen van dit boek, is de vraag: Wat is echte kracht? Dat je de macht hebt iemand het hoofd af te snijden, of je te laten onthoofden omdat je christen bent? Wie is sterker? De islam en het christendom geven hierop een verschillend antwoord. Wat me vooral boeit in dit boek is het beeld dat Mosebach schetst van de 21 martelaren. Ze zijn zaligverklaard, maar het waren beslist geen supergelovigen. Het waren heel gewone jongeren, keuter- boertjes uit Zuid-Egypte, ongeletterd soms, vaak niet zo braaf bovendien: beslist geen voorbeeldige christenen. Ons leven is vol fouten. C’est la vie, ook voor een christen. Maar elk moment dat we voor een nieuwe keuze worden gesteld, is een beslis- send moment dat de pijn en invloed van eerdere keuzes, verkeerde 10 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 10

acties, onjuiste woorden, kan toedekken, of verzachten. Mosebach noemt dit: ‘… de mogelijkheid om in één ondeelbaar ogenblik een leven vol fouten, vernedering, halfslachtigheid en oneerlijkheid te veran- deren in een waardevol leven – en dat alleen door een getuigenis, een getuigenis dat daarvoor ook al ontelbare keren was afgelegd en dat, als het leven verder zou zijn gegaan, ook nog veel vaker zou zijn ver- woord, maar dat door de dood die er meteen op volgde, de laatste, doorslaggevende en unieke daad van deze mannen werd. Alles wat deze mannen waren geweest, smolt in dit laatste punt samen. En die ene daad was de enige die nog telde. ’ Naast een ontroerend inzicht in de situatie van deze martelaren en alle kopten, neem ik van dit boek mee dat mijn keuzes, vandaag en morgen, van belang zijn. Dit boek houdt mij, Nederlandse wel- vaartschristen, in elk geval een pijnlijke spiegel voor. De spiegel van de beslissende keuze. Wie ben ik, wie wil ik zijn, hoe wil ik herin- nerd worden, wat is het mij waard dat ik christen ben? Jos Strengholt Jos Strengholt heeft bijna drie decennia in Egypte gewoond en is nauw betrokken bij een aantal koptische projecten in Egypte 11 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 11

1 Het hoofd van de heilige Kiryollos D e foto op het omslag van een tijdschrift trok mijn aandacht: het hoofd van een jongeman, duidelijk een zuiderling, omge- ven door een beetje oranje stof. Een magere jongen met een bruini- ge huidskleur, diepe inhammen in het haar en een vlassig snorretje, de ogen halfgesloten. De smalle lippen zijn een beetje geopend en laten een stukje van zijn tanden zien. Het is geen glimlach, meer een teken van volledige ontspanning, waarin een mond zich onwille- keurig opent om in te ademen of te zuchten. Maar deze foto-uitsnede, zo ontdekte ik vervolgens, had me op een dwaalspoor gezet. Ik had niet meteen begrepen dat dit hoofd van het lichaam gescheiden was. Aan de gelaatstrekken kun je name- lijk niet aflezen dat deze man een gewelddadige dood is gestorven – als het gezicht al verkrampt is geweest tijdens de onthoofding, als er al angst en pijn op zichtbaar is geweest, zijn die meteen na de dood weer verdwenen. Het beeld toont het ogenblik kort na de misdaad. Het is afkom- stig uit een video waarop de moordenaars hun daad zelf hebben vastgelegd, om daarmee overal op de wereld angst te zaaien. Maar het beeld op zichzelf is, los van de context, niet meteen angstaanja- gend. Dit is nog niet het hoofd van een dode. Net na de onthoofding leek er nog even een beetje bewustzijn en warmte in hem aanwezig 15 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 15

te zijn geweest, een eeuwigheidsmoment van dromen en slapen waarin het onherroepelijke van wat er zojuist was gebeurd niet lan- ger belangrijk leek. Doordat zijn leven zo wreed en zo plotseling was afgesneden, was er ondertussen een nieuwe toestand ingetreden waarin al het voorafgaande op de achtergrond was geraakt. Het hele bestaan van de jongeman was nu samengekomen in zijn hoofd, wel- dra zou het daaruit ontsnapt zijn, maar in dit op beeld vastgelegde ogenblik leek dit afgesloten leven nog even grijpbaar. Intussen ken ik zijn naam. Hij heette Kiryollos Boushra Fawzy, geboren op 11 november 1991 in het Boven-Egyptische dorp el-Our, in het diocees Samalout. Zijn patroonheilige was Cyrillus van Alexandrië, die in de vijfde eeuw op het Concilie van Efeze een gewichtige rol speelde in het besluit om de moeder van Jezus het predicaat Theotokos, moeder van God, toe te kennen. Maar anders dan Cyrillus van Alexandrië heeft Kiryollos tijdens zijn leven geen noemenswaardige rol gespeeld in het openbare leven van Egypte. Hij was een van de onnoemelijk velen die in hun eigen land geen werk kunnen vinden. Desondanks wordt hij nu, net als zijn voor- name patroon, tot de heiligen van de Koptisch-Orthodoxe Kerk ge- rekend. Slechts twee weken na het bloedbad heeft Tawadros II, de paus van Alexandrië, zijn naam opgenomen in het Synaxarium, het liturgische boek van de koptische martelaren, en wordt zijn beelte- nis op iconen vereerd. Op de video van 15 februari 2015, die toont hoe hij en zijn twintig metgezellen worden geëxecuteerd, heb ik hem gezien toen hij nog in leven was. Met een rechte rug knielt hij neer voor zijn beul. Hij wekt een gelaten indruk; zijn blik lijkt haast onbewogen gericht op het strand dat voor hem ligt, alsof hij nog één keer alle details ervan 16 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 16

in zich wil opnemen. En intussen bezit ik ook een pasfoto van hem, al stamt die uit 2009. Kiryollos was op dat moment soldaat. Op zijn zwarte vilten baret prijkt de blikken adelaar met de zwart-wit-rode vlag van de Egyptische republiek. Op de foto kun je zien dat zijn lin- ker ooglid verlamd was en het oog half bedekte; maar dat was blijk- baar geen probleem geweest bij de militaire keuring. Ook is er een randje van zijn tanden zichtbaar, hoewel hij zijn lippen op elkaar houdt. In de geschiedenis van het christendom kom je veel onthoofdin- gen tegen. Het afgehakte hoofd van Johannes de Doper, de voorbo- de van Jezus, verschijnt op veel oude schilderijen en mozaïeken, die studieobjecten voor kunstbeschouwing zijn geworden. Johannes de Doper werd nog vóór de kruisiging van Jezus onthoofd; hij verloor zijn hoofd door de grillen van een boze koningin. Na hem kwam de apostel Paulus, die als Romeins staatsburger kon eisen dat hij zou worden onthoofd. Zo bleef hem de marteldood bespaard – een straf die was voorbehouden aan slaven. Daarna zijn nog veel meer hoof- den afgehakt omwille van het geloof in Jezus Christus, ook in chris- telijke landen. Denk maar aan Thomas Morus uit Engeland, die onder koning Hendrik VIII werd onthoofd, of aan Alexander Schmorell, die tijdens de Tweede Wereldoorlog lid was van de We i ß e Roseen door de Russisch-Orthodoxe Kerk werd heiligverklaard. En toch staan al deze mensen heel ver van ons af; – ze horen bij een andere tijd waar wij nog maar amper iets van begrijpen. Hoezeer hun wrede dood en de vastberadenheid – of zelfs koppigheid – waar- mee ze hun geloof beleden ook met elkaar verbonden lijken te zijn, hun lot jaagt ons angst aan. Heeft de westerse wereld met haar bereidheid tot discussie en dialoog zulke elkaar vijandig gezinde 17 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 17

meningsverschillen niet al lang overwonnen? We leven in een tijd waarin de religie strikt binnen het privédomein behoort en zouden het liefst nog zien dat de godsdienst wordt onderworpen aan de seculiere wetgeving. In de samenleving heerst een consensus over de afwijzing van bekeringsdrang en geloofsijver. Heeft dat alles niet een einde gemaakt aan de meedogenloze keuze tussen geloof en dood, [of ] geloofsverraad en leven? Maar de foto van het afgesneden hoofd van Kiryollos en de video die ook de afgesneden hoofden van zijn metgezellen toont, zijn nog maar een paar jaar oud. Wat betekent dit duidelijke anachronisme? Moeten we het zien als een teken dat ons idee van historische voor- uitgang een vergissing was? Dat martelaarschap en christendom in elk tijdperk van de geschiedenis bij elkaar horen en dat er zolang er christenen zijn, altijd ook martelaren zullen zijn? Het hoofd op het omslag van het tijdschrift liet me niet meer los. Toen ik ernaar informeerde, vertelde een verontruste redacteur me dat veel lezers woedend waren geweest dat die foto zo was gepubli- ceerd. Maar ik wilde de foto juist bij me hebben – ik knipte hem uit en heb er regelmatig en lang naar gekeken. Kiryollos was de eerste van de gedode mannen die voor mij uit de anonimiteit trad. De eenentwintig mannen die op het strand dicht bij de Libische havenstad Sirte werden onthoofd, worden altijd vooral als een groep gezien, net als in het vroege christendom de martelaren van het Thebaanse Legioen, die ook uit Egypte afkom- stig waren. Slechts een van de eenentwintig was geen kopt. Hij kwam, zoals we intussen weten, uit West-Afrika, uit Ghana. Maar omdat de kopten hem sinds zijn dood als een van hen beschouwen, zal ik in dit boek steeds over ‘de eenentwintig’ spreken. 18 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 18

De koptische gemeenschap en haar christelijke traditie, die sinds de vroege apostolische tijd trouw bewaard zijn gebleven, zijn niet zo bekend in het westen. De Rooms-Katholieke Kerk heeft van oudsher een bepaalde arrogantie gekoesterd ten opzichte van oos- terse christenen die zich niet aan Rome onderwierpen. Dat is ook de reden waarom vooral katholieken tot op de dag van vandaag hun blik niet naar het oosten richten. Kort na de onthoofding van de eenentwintig ontmoette ik een Duitse kardinaal. Ik vroeg hem waarom de Rooms-Katholieke Kerk het geloofsgetuigenis van deze mannen niet officieel erkende en naar buiten bracht, zoals de vroege kerk dat altijd had gedaan als het ging om martelaarschap. ‘Maar het zijn toch kopten!’ antwoordde hij. Ik noem de naam van deze kerkvorst niet, omdat ik zijn hulpe- loze woorden niet als een persoonlijke uitspraak beschouw. Ver- woordde hij daarmee niet het gevoelen van veel van zijn collega’s? Maar op dit moment besloot ik wel dat ik meer te weten wilde komen over de kopten in het algemeen en over de eenentwintig in het bijzonder. Hoe kon ik dichter bij hen komen en meer over hun leven, hun afkomst en de omstandigheden waaronder ze waren opgegroeid te weten komen? Het enige wat we over de meeste martelaren uit het verleden weten, zijn een paar onnauwkeurige details over hun dood; het droge overzicht van namen in het Martyrologium Romanum, de officiële lijst van de martelaren en heiligen die door de Rooms- Katholieke Kerk zijn erkend, is pas een beetje tot leven gekomen door de christelijke kunst die de namen omvormde tot een zicht- en tastbare aanwezigheid. Dat is anders bij de eenentwintig: van hun lijdensweg bestaat niet alleen een video; deze video heeft qua 19 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 19

intentie en uitwerking het karakter van een kunstwerk, hoe afschu- welijk ook − het is een tijdsdocument en een esthetisch maaksel ineen. Het kan pijnlijk lijken om het begrip ‘kunst’ zo ver op te rek- ken, maar we kunnen toch niet anders dan toegeven dat de video effectief en zorgvuldig geregisseerd is, en de makers op een welover- wogen manier hebben gebruikgemaakt van kleur? Zijn er ook geen andere gebieden waarop de grens tussen kunst en werkelijkheid gevaarlijk vervaagt? Dat de wereld steeds onrealistischer wordt, heeft bij velen een honger naar authenticiteit opgewekt – is het dan geen welkome verbetering als het bloed dat tijdens het schouwspel vloeit, echt is? Zo hadden de eenentwintig met de apostel Paulus kunnen zeg- gen: ‘ We zijn voor heel de wereld, zowel voor engelen als mensen, een schouwspel geworden. ’ Maar voordat ze zo’n schouwspel voor God en de wereld werden, leidden ze het onopgemerkte leven van arme boeren. Achteraf bezien kunnen we dit beschouwen als een voorbereiding op hun martelaarschap. Was daarvan nog iets terug te vinden in hun dorpen? Om die vraag te beantwoorden ben ik in februari en maart 2017, twee jaar na het bloedbad, naar Boven- Egypte afgereisd, naar de plaats vanwaaruit zij naar Libië waren ver- trokken op zoek naar werk. 20 Binnenwerk De 21_Opmaak 1 09-12-19 15:30 Pagina 20