Leesfragment
Bistrita Pilsen Parijs Bronnen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork / NIOD Instituut voor Oorlogs- Holocaust- en Genocidestudies; Foto’s: © Spaarnestad Photo Den Haag (Koningin Wilhelmina); © Beeldbank W O2/NIOD (razzia); © Stadsarchief Amsterdam (gebouw); © Privé-collectie Kattenburg/ Van den Berg (Hans Kattenburg); © Privé-collectie Carolien van den Berg, Amsterdam (Bob Wolf van den Berg) De schrijver behoudt tot de laatste brief optimisme en eindigt met goedbedoelde adviezen, niet wetende dat de meeste passagiers kort daarop worden vergast. Geen van de vrouwen en kinderen heeft Auschwitz overleefd. Slechts negen mannen keren terug. Dessau Scweidnitz Gleiwitz Cosel Bunzlau Königszelt Hooghalen Scheveningen Hyers-weda Lienitz Nieue-schans Oldenbug Bemen Soltau Stendal Uelen Magdebug schans e- w ieu Mei 1936: bezoek koningin Wilhelmina Kamp Westerbork Het wegvoeren van van Hollandia-Kattenburg. Mei 1936: bezoek koningin Wilhelmina Kattenburgtransport Het wegvoeren van van Hollandia-Kattenburg. 15 juli 1942 - 13 september 1944 Zoon Hans Kattenburg (l) ontkomt aan de razzia. Medewerker Bob Wolf van den Berg (r) springt bij Nunspeet uit de trein. Ze overleven samen de oorlog ‘in het hol van de leeuw’ door zich met valse identiteitspapieren als niet- Joden te melden bij de Auschwitz Theresienstadt Bergen-Belsen Buchenwald Ravensbrückotaal60. 33034. 3134. 8703. 7515541103. 360transporten Zoon Hans Kattenburg (l) ontkomt aan de razzia. Medewerker Bob Wolf van den Berg (r) springt bij Nunspeet uit de trein. Ze overleven samen de oorlog ‘in het hol van de leeuw’ door zich met valse identiteitspapieren als niet- Joden te melden bij de Transporten en gn vanuit Westerbork Hollandia-Kattenburg Deze moderne regenkledingfabriek in Amsterdam is opgericht door Jacques Kattenburg. De helft van het Wehrmacht levert, gaan deze mensen aanvankelijk op transport. Dat is het S S-hoofd in Nederland een doorn in het oog. Als een opgepakte vrouw werknemers van Kattenburg beticht van ‘communistische sabotage’, slaat hij toe. In de middag van 11 november 1942 sluit de Grüne Polizei de fabriek af en worden circa 350 Joodse werknemers meegenomen. Gezinsleden gaan via de Hollandsche Schouwburg naar Westerbork. De andere 130 ‘saboteurs’ worden twee weken in Scheveningen mishandeld. Van hen gaan 120 alsnog naar Westerbork. Acht gaan later naar concentratiekampen en twee worden doodgeschoten. Theresienstadt Auschwitz Bergen- Buchenwald Ravensbrück ‘½ uur oponthoud. We schrijven een kaart naar huis die de politie zal opsturen (hopelijk). ’ 14:45 ‘Wij passeren Frankenstein’ ‘½ uur oponthoud. We schrijven een kaart naar huis die de politie zal opsturen (hopelijk). ’ ‘Wij stoppen in Königszelt. Water op het perron kunnen halen. Men zegt dat we om 16:00 op plaats van bestemming komen? ’14:45 ‘Wij passeren Frankenstein’ ’s Morgens 8 uur. ‘Trein stopt in Kohlfurt, De wagenleiders stappen uit en halen brood en jam. Ons eerste eten, ¾ brood per persoon. ’ ‘Wij stoppen in Königszelt. Water op het perron kunnen halen. Men zegt dat we om 16:00 op plaats van bestemming komen? ’ ’s Morgens 8 uur. ‘Trein stopt in Kohlfurt, De wagenleiders stappen uit en halen brood en jam. Ons eerste eten, ¾ brood per persoon. ’ ‘Veel vliegtuig-geronk. Donker, coupé niet warm. Nog geen eten. ’ ‘ Aankomst Bremen. De coupés worden aan beide zijden gesloten. Nog geen eten of drinken gehad. ’‘Veel vliegtuig-geronk. Donker, coupé niet warm. Nog geen eten. ’ ‘ Aankomst Soltau. Coupés zijn niet verlicht. ’‘ Aankomst Bremen. De coupés worden aan beide zijden gesloten. Nog geen eten of drinken gehad. ’ ‘30 november 1942, 11:50 Vertrek uit Hooghalen. ’‘ Aankomst Soltau. Coupés zijn niet verlicht. ’ ‘30 november 1942, 11:50 Vertrek uit Hooghalen. ’ In Cosel worden 170 mannen van 15-50 jaar uit de trein gehaald voor zwarearbeid in de omgeving. De brieven zijn verstopt in een geheime brievenbus, die door een andere gevangene is aangebracht achter een luchtrooster. De brieven zijn verstopt in een geheime brievenbus, die door een andere gevangene is aangebracht achter een luchtrooster. Kattenburgtransport vertrekt 30 november 1942 en komt 2 december aan in Auschwitz. In de trein zitten 367 Joodse medewerkers van de firma Kattenburg en hun gezinnen. In totaal Tijdens het transport schrijft een onbekende brieven over de route en de omstandigheden. Zo hoopt de schrijver mensen in Westerbork te informeren over de eindbestemming. Ongeveer 60% van alle transporten ging met personentreinen, 40% met vee- en goederentreinen. Ongeveer 60% van alle transporten ging met personentreinen, 40% met vee- en goederentreinen. Het Kattenburgtransport Reisverslag Westerbork- Auschwitz septemberoktobernovemberdecemberfebruarimaartseptember februarimaart 1943 1944 septemberoktobernovemberdecember1942 ns huidige gre Marijampole Zalau RUSLANDhuidige grens Breslau Krakau(Kraków) Warschau Lviv Hrodna Brest Rzeszów Kaunas Olsztyn Bialystok Lublin Debrecen Kaliningrad Suwalki Chelm Lomza Siedlce Radom Tarnów Alytus Groningen Kattowitz (Katowice) Arnhem Szekesfehervar Schwerin Zwolle Nunspeet Amersfoort Utrecht Middelburg Erfurt Szolnok Vaduz Leeuwarden Waldenburg Reims Rotterdam Haarlem Charleroi Elblag Slupsk Plock Koszalin Pila Gent Dortmund Charleville- Mézières Frankfurt Luik Leipzig Antwerpen Metz Neurenberg Besançon Mannheim Keulen Duisburg Essen Jihlava Ostrau(Ostrava) Königgrätz Ceske Budejovice Aussig(Ústí nad Labem) Brno Sankt Pölten Reichenberg Gyor Salzburg Oppeln Zilina Innsbruck Bydgoszcz Linz Dresden Grünberg Straatsburg Landsbergan der Warthe Den Haag Banska Bystrica Stuttgart Poznan Hannover Düsseldorf Szczecin München Bratislava Dantzig Lodz Torun Brussel Wenen Luxemburg Praag Amsterdam Budapest © Noordhoff Uitgevers bv Massa-executies en deportatie van Puttenaren in 1944-1945 Van proces naar terreur De eerste die wegens verzetsdaden wordt geëxecuteerd, is een Duitser: Ernst Cahn, lid van een Joodse knokploeg in Amsterdam. Hij wordt gearresteerd, gefolterd, berecht en op 3 maart 1941 gefusilleerd. Daarna verschijnen meer verzetsmensen voor Duitse civiele en militaire rechtbanken. Bij deze processen worden veel doodstraffen uitgesproken, zoals bij het Geuzenproces (1941, 15 executies) of het ‘ Eerste O D-proces’ (1942, 72 executies). Bij het politiestandrecht dat in 1943 wordt ingevoerd, is geen sprake van verdediging of rechters en vallen bijna alleen doodvonnissen. Volkomen los van ieder recht staan het Niedermachungsbefehl, waarmee direct op verdachten wordt geschoten, en de massa-executies van onberechte gevangenen als wraak op aanslagen op Duitsers. Bij een geplande overval op een Duitse vrachtauto wordt bij vergissing Rauter neergeschoten. Er worden 274 mensen gefusilleerd. Meer dan 3000 Nederlanders sterven door Duitse kogels. onbekend september 1944oktober-december 1944januari-april 1945mei 1945 100 - 199 Deportatie Deportatieroute300 of meer Massa-executies Represailles ten tijde van de bevrijding: massa-executies en deportaties 20 - 49september 1944 Grootste aantal slachtoffers inoktober 1944november 1944december 1944januari 1945februari 1945maart 1945april 1945 Aantal slachtoffers* aantal gespecificeerdindien 20 of meer Terneuzen5 september Klein Valkenisse11 september Renesse10 december Breda10 september Kamp Vughtjuli-september Heinenoord18 februari11 oktober Rotterdam (Pleinweg)12 maart Rotterdam (Hofplein)12 maart Waalsdorpervlakte Den Haag (Parallelweg)15 december, 31 maart Fort De Bilt27 september, 8 en 31 maart, 16 april Renswoude14 november20 november2 december Putten1 oktober450 Kamp Amersfoort8 maart Amersfoort(Appelweg)20 maart Hattem Zwolle3 oktober, 31 maartvia Kamp Neuengammenaar Kamp Ladelund Diever Dronrijp11 april11 april Overveen17 november Texel9 februari26 oktober, 12 februari, 7 maart Amsterdam (Theehuis Rozenoorden andere locaties)januari-april Doniaga17 maart Bakkeveen8 december Dongjum8 maart Kamp Westerborkseptember-oktober Anloo (Evertsbos) Norg (Bonhagen) Wierden (Almelosestraat)29 maart Wierden (Rijssensestraat)29 maart Norg ( Oosterduinen)19 september Wapserveld8 september20 september Oxe Deventer Woeste Hoeve8 maart31 maart Varsseveld2 maart12 september26 december117170589 (49 levend teruggekeerd) Bronnen: Jack Kooistra, Represailles in Nederland 1940-1945; 4en5mei. nl/oorlogsmonumenten / Tracesofwar. nl (3) 67 Aktion Silbertanne Represailles na de April- en Meistakingen Het in 1940 geldende internationale oorlogsrecht doet geen uitspraak over maatregelen tegen burgers die verzet plegen tegen een bezettende macht. Wel wordt verwezen naar de gebruiken van ‘beschaafde volken’, de menselijkheid en het rechtsbewustzijn. Voor de nazi’s gelden zulke overwegingen echter niet. Nederlanders die verzet plegen, staan bloot aan fanatieke vervolging en zeer strenge straffen, waaronder de doodstraf. Aanvankelijk verschijnen verdachten nog voor een Duitse rechtbank, waar ze worden bijgestaan door een verdediger. Later verdwijnt iedere schijn van recht: als vergelding en intimidatie worden gijzelaars en groepen gevangenen geëxecuteerd, stakers doodgeschoten en onschuldigen vermoord - alles in strijd met het oorlogsrecht. Standrechtstraffen bij stakingen In april 1943 kondigen de Duitsers aan dat militairen van het Nederlandse leger in krijgsgevangenschap zullen worden afgevoerd. Uit protestbreken overal in het land stakingen uit. Om diesnel te breken, wordt op aandringen van Rauterhet politiestandrecht afgekondigd. De Duitse politie kan zelfstandig doodvonnissen uitspreken en uitvoeren, zonder tussenkomst van een rechter. Bovendien krijgt ze opdracht om op samenscho-lingen te vuren - ‘het gaat er niet om of de juiste man wordt geraakt, als er maar doden vallen’, is Rauters instructie. Zeker 170 mannen en vrouwen worden willekeurig op straat doodgeschoten, anderen gearresteerd of geëxecuteerd. Weer anderen worden gedeporteerd en sterven door ontberingen in kampen, of zijn dusdanig verzwakt als gevolg van hun gevangenschap dat ze bij aankomst alsnog bezwijken. Tot op de dag van vandaag zijn 52 slachtoffers nog vermist. Sluipmoordenaars van de S S In februari 1943 pleegt een verzetsgroep moord-aanslagen op een aantal prominente collaborateurs, onder wie de Nederlandse generaal Hendrik Seyffardt, commandant van het Vrijwilligers-legioen Nederland. S S-chef Hanns Rauter geeft instructie voor represailles: voor iedere gedode collaborateur moeten drie Nederlanders met een anti- Duitse reputatie worden vermoord. Neder-landse S S’ers onder leiding van hun ‘voorman’ Henk Feldmeijer voeren de aanslagen uit. Tot september 1944 worden 46 mannen slachtoffervan deze ‘ Silbertanne’-moorden. Slachtoffers van nazi-terreur Mislukt Geslaagd Moordaanslagen per provincie 20 1 juli - 3 september 1944 1 januari - 30 juni 1944 29 september - 31 december 1943 Slachtoffers geslaagde moordaanslagen Lichaam nog vermist Later omgekomen (alsnogbezweken aan verwondingenof elders geëxecuteerd) Onmiddellijk omgebracht, lichaam geïdentificeerd 40 20 Omgebrachte burgers(stand van de wetenschap 1-1-2020) Geïdentificeerd Vermist Groningen Friesland Drenthe Overijssel Noord-Brabant Noord-Holland(De Broeierd)(De Waterberg) Eindhoven Wellsche Heide Noordbergum Hengelo Munnekeburen Leeuwarden Trimunt Roden Groningen Hoogezand Woudbloem Onstwedde Mussel Buiten- Groningen Friesland Drenthe Overijssel Utrecht Noord-Brabant Noord-Holland Kessel Someren Gemert Breda Wageningen Voorschoten Wassenaar Beemster Purmerend Westwoud Beverwijk Meppel Oldekerk Grootegast Rottum Groningen Haren Ravenswoud Oosterwolde Rotterdam Bronnen: Truus de Witte, Op een onbekende plaats begraven. De april-meistakingen van 1943. Een onderzoek naar oorlogsvermissing (1); Inger Schaap, Sluipmoordenaars. De Silbertanne-moorden in Nederland, 1943-1944 (2) Bezetting: einde rechtsstaat © Noordhoff Uitgevers bv Grebbelinie Grebbelinie: 11 mei (avond) - 13 mei (ochtend) 1940’s- Gravenhage Op 10 mei 1940 landen Duitse parachutisten op de militaire vliegvelden Ypenburg, Valkenburg en Ockenburg. Het doel is het regerings- en militaire centrum ’s- Gravenhage te overvallen. Per vliegtuig worden aanvullende troepen aange-voerd. De landingen lijken aanvankelijk te slagen, maar Nederlandse eenheden heroveren de vliegvelden nog dezelfde dag. Rotterdam Rondom Rotterdam hebben Duitse luchtlandingstroepen meer succes. Op 10 mei veroveren ze vliegveld Waalhaven, Rotterdam- Zuid, bruggen bij Dordrecht en de Moerdijkbruggen. Ze weten die in handen te houden, zodat op 13 mei een tankdivisie vanuit Noord- Brabant kan doorstoten naar Rotterdam. Nederlandse troepen houden echter de noordelijke Maasoever bezet. Rotterdam gebombardeerd Op 14 mei stelt generaal Rudolf Schmidt, de commandant van de Duitse troepen in Rotterdam- Zuid, een ultimatum aan zijn Nederlandse tegenspeler, kolonel Pieter Scharroo: die moet capituleren, anders zal de stad worden verwoest. Er wordt een afdeling bommenwerpers naar Rotterdam gestuurd. Als hij ze ziet naderen, wil de Duitse commandant ze door lichtkogels laten weten dat er nog wordt onderhandeld, maar niet alle piloten zien die lichtkogels. Een deel zwenkt af, maar tientallen vliegtuigen laten omstreeks 13. 30 uur hun bommen op de binnenstad neerkomen, bijna 100. 000 kilo in totaal. Er vallen 800 à 900 doden en er breken immense branden uit. In totaal worden zo’n 30. 000 gebouwen verwoest, waardoor ongeveer 80. 000 Rotterdammers huis en haard verliezen. Wel staat, als door een wonder, te midden van de puinhopen de 16e-eeuwse toren van de Sint- Laurenskerk nog overeind. Na overleg met zijn ofcieren en burgemeester Pieter Oud geeft commandant Scharroo omstreeks 16. 00 uur de stad over. De volgende dag, als Duitsland dreigt ook Utrecht te vernietigen, legt het Nederlandse leger overal de wapens neer. Het is 15 mei en Nederland capituleert. Strijd op de Grebbeberg Een van de zwaarste gevechten van de meidagen van 1940 wordt geleverd op de Grebbeberg, de zuidpunt van de Grebbelinie. De linie wordt overal gedekt door inundaties, behalve bij de Grebbeberg. Daarom vallen de Duitsers daar aan. Op 11 mei veroveren ze de voorpostenstrook ten westen van Wageningen. De volgende dag zetten ze hun aanval op de Grebbeberg in. Daar verdedigen twee Nederlandse bataljons zich tegen fanatieke soldaten van de Waffen- S S. Sommigen dringen door de Nederlandse linies, tot vlakbij Rhenen. De beslissing valt op 13 mei. Een Nederlandse tegenaanval vanuit het noorden wordt een asco. De gedemoraliseerde troepen trekken weg uit hun stellingen. Hoewel de rest van de Grebbe-linie nog intact is, moet ze worden ontruimd. Het Veldleger trekt zich terug op de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Daar wordt tot de capitulatie op 15 mei niet meer gevochten. Bij de Slag om de Grebbeberg komen 425 Nederlandse militairen om het leven. 30 m 15e eg Regiment Nederlandse inanerie tier veldle 30 m tier veldle Verdedigingslinies Nederlandse troepen 13 mei 12 mei Voorse lijn an Duitse toepen Geïnundeed ebied 11 mei Neder- Rijn tangacht Seenabriek Seenabriek Seenabriek Veen-kampen Hooge Slag Voor-burg Dijkgraafse Landen Wageningen Klaver- en Wolfswaard Hooi-landen of Gebbe Grit 12 mei Seenabriek Gebbeberg Rhenen Seenabriek 11 mei 13 mei 12 mei Voorpostenlijn Frontlijn Stoplijn Ruglijn Gebbeberg 1 : 275. 000 Grebbelinie10 mei 1940 Cartografie: Louis KaulartzNIMH 024 km 44e 24e 15e eg22e eg10e eg19e eg8e eg erdam-B Maasan Maas en Gelderse allei21e Leuenum Ede Luneen Ermelo Bussum Spaenburg Bunschten Nijerk Barneeld Huien Opheusden Keseen Elst Wijk bij Duursede Culemborg Tiel Maas-bommel Megen Horssen Ochen Druen Affeden Puilijk Leeuen Zeist Doorn Maarn Bilthven Soeserberg Amersoot Soest Soesdijk Baarn Hilersum Laen Blaricum enkum Waeninen Rhenen Veenendaal Benneom R 18e eg 7e Divisie 8e Divisie 2e Divisie 4e Divisie Briade B Briade A 2e Leerorps Veldleer 4e Leerorps Bron: Nederlands Instituut voor Militaire Historie NIMH, L. Kaulartz (4, 5) 39 Strijd om ’s- Gravenhage Aanval op Rotterdam (10 mei 1940) Bombardement op Rotterdam (14 mei 1940) De provincies Noord- en Zuid- Holland vormen in strategisch opzicht het belangrijkste gebied van Nederland. Daar zijn de grote havens, de vliegvelden, het regeringscentrum en het legercommando. Van daaruit kan Nederland ook contact houden met een Britse of Franse bondgenoot in het geval van oorlog met Duitsland. Om die reden moet de Vesting Holland tot het uiterste worden verdedigd. Daarom ook is het Duitse aanvalsplan erop gericht zo snel mogelijk naar de kust door te stoten en zo Nederland uit te schakelen als mogelijke basis voor geallieerde operaties. De Duitsers proberen met een luchtlanding bij ’s- Gravenhage een snelle overgave af te dwingen, maar dat mislukt. Verder voeren ze een frontale aanval uit op de belangrijkste stelling van het Nederlandse leger, de Grebbelinie in de Gelderse Vallei. Belangrijker is echter de opmars van een Duitse tankdivisie door Noord- Brabant naar Rotterdam. Strijd om Vesting Holland mei 2 5 4 1 3 Kustbaterij Energiebedrijf Parlement Paleis an de oningin Geplande oue naar: Aanomsdatum Verplaatsingsoue ‘Gruppe Sponeck’ naar Oerschie Locatie Nederlandse eenhedenbij de vliegelden Vliegeld Luchtlanding an Duitse Fallschirmjägeregiment Nederlandse o)selling Radizender Locatie Duitse eenheden Duitse o)selling Het Scheur 2 5 4 1 3 mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei mei Hoek van Vliegeld Ocenburg Scheeninen Vliegeld alenburg Oegstgeest Rijnsburg Lierhand Pootershaenbrug Zwet- Katwijk aan Zee Katwijk a. d. Rijn Nederlandse patouille Spooweg Tram Belangrijk objet Duits aevlietuig Duitse positie Duitse opmars Nederlandse positie Nationale Leensezeering-Bank N. L. B. Oude Haven10 mei 1940 Rotterdam-centrum Nederlandse posities Duitse posities Duitse opmars Nederlandse patouilles Spooweg Tram Belangrije objeten Duits aevlietuig Maas Nieu Bol- werk Station Beurs Maasstation Koningsbrug Htel Weimar Wite Huis Maas-htel Nederlandse Leensezeering- Bank Sin Lauenserk g. Hoffmanterkadealiteitskadezeedijk Nieuweven Leuvehvenvenmakershventr. NOORDE R- EI L ANDvoetveervoetveervoetveer kaat 2 Door eigen vuur Verwoesting of zware beschadiging‘Brandgrens’ Sint Laurenskerk Nieuwe Maas Ziekenhuis Postkantoor Bronnen: Nederlands Instituut voor Militaire Historie NIMH, L. Kaulartz (1, 2); Gemeente Rotterdam (3) Oorlog op wereldschaal © Noordhoff Uitgevers bv Anti- Joodse maatregelen in Duitsland Organisatiestructuur van de nationaalsocialistische staat Novemberpogrom ( Kristallnacht) Emslandlager Führer In 1933 wordt in het Berlijnse Rijksdaggebouw de Nederlandse communist Marinus van der Lubbe opgepakt: hij zou er brand hebben gesticht. Hitler benut deze ‘communistische aanslag’ direct: hij laat de vrijheid van meningsuiting en de democratie opschorten. Als in 1934 rijkspresident Von Hindenburg overlijdt, neemt Hitler ook diens functie over. In de regering, zijn partij én het leger is Hitler nu de hoogste baas ( Führer). Tegen de internationale afspraken in bouwt Hitler een grote legermacht op. Hierdoor bloeit de economie op. Voor veel Duitsers rechtvaardigt deze hausse dat er een autoritaire leider aan het roer staat. Tegenstanders Het regime duldt geen tegenspraak. De Emslandkampen aan de Nederlandse grens behoren tot de eerste strafkampen in Duitsland. Alleen al in 1933 verrichten ongeveer 4000 politieke gevangenen er dwangarbeid. Jodenhaat Meteen in 1933 neemt Hitler maatregelen tegen Joden. Hij beschouwt hen als een apart ‘ras’, waarvan Duitsland moet worden ‘gezuiverd’. Die denkwijze leidt in 1935 tot de rassenwetten van Neurenberg: huwelijken tussen Duitsers en Joden worden verboden. Het continue hameren op vermeende ongelijkheid leidt bij velen tot een ongekende Jodenhaat. Als in 1938 een Joodse jongen een Duitse diplo-maat in Parijs vermoordt, komt die haat tot uitbarsting. In de nacht van 9 op 10 november (ook bekend als Kristallnacht) keren opgehitste burgers zich tegen hun Joodse buren en hun bezittingen. Synagogen, maar ook huizen en winkels van Joden zijn het doelwit van plundering en brandstichting. Veel Joodse Duitsers proberen het land te ontvluchten. Maar veel landen weigeren immigranten toe te laten; ook Nederland doet dat maar mondjesmaat. Emslandlager:verschillende functies afwisselend in de tijd;concentratiekamp, strafkamp en/of krijgsgevangenenkamp Ca. 30. 000 Joden worden afgevoerd naar concentratie- in brand gestoken Synagogeverwoestin brand gestokenverkochtniet in gebruik Rijkspresident ineen NSD AP: partijleider NSD AP onderverdeeld in Gauleiterverder opgesplitst in Kreise, Ortsgruppen, Blöcke Verwant aan de NSD AP: Deutsche Arbeitsfront = vakbondsorganisatie Nationalsozialistische Volkswohlfahrt = hulpverleningsorganisatie Opperbevelhebber Wehrmacht Luftwaffe Tientallen Rijksministers die verantwoording aan Hitler afleggen, o. a. : Minister van Buitenlandse Zaken ( Joachim von Ribbentrop) Minister van Binnenlandse Zaken (Heinrich Himmler) Minister van Openbare Voorlichting en Propaganda ( Joseph Goebbels) Minister van Luchtvaart (Hermann Göring) Sturmabteilung (S A) = ordedienst, met knokploegen (Ernst Röhm) Schutzstaffel (S S) = elitekorps Waffen-S S = militaire tak Führer 19301940 Juden-Boykott oproep niet bij Joodse winkeliers te kopen Ontslag Joodse ambtenaren Joodse kunstenaars en journalisten mogen hun beroep niet meer uitoefenen Afkondiging Neurenberger rassenwetten: Joden verliezen hun staatsburgerschap;verbod op gemengde huwelijken Zwembaden voor Joden verboden Joodse artsen en advocaten mogen Joodse ondernemingen worden ‘geariseerd’: vermogen van Duitse Joden wordt geblokkeerd In Duitsland worden Joodse kinderen uitgesloten van ‘gewone’ scholen. In bezet Polen terreur tegen Joodse bevolking: gedwongen massale evacuaties, vorming van getto’s Eerste Joodse Raad (in Pools bezet gebied) Eerste getto (Piotrków Trybunalski) R I JK DUITSE Börgermoorchendorfermoor Walchum Esterwegen Wesuwe Versen Fullen Groß-Hesepe Wiet- Alexisdorf Commandopost Papenburg Sögel Haren Meppen Lingen Nordhorn NEDERL AND Norderney Norden Varel Jever Cuxhavenhaven Bremer-haven Weener Papenburg Neustadt-gödens Ovelgönne Sögel Haren Meppen Lingen Nordhorn Fürstenau Quakenbrück Lemförde Vechta Weser Bremen Twistringen Harpstedt Hoya Verden Osterholz- NEDERL AND Stolzenau Bronnen: Nsdapemsland. home. blog (6); Nwzonline. de (7) 27 © Noordhoff Uitgevers bv Molotov- Ribbentroppact 1939 Annexaties 1935-1938 Blauwdruk voor een Groot- Duits Rijk In 1933 wordt Hitler rijkskanselier. Vrijwel direct zet hij de democratie buitenspel. Zijn Nationaalsocialistische Duitse Arbeiderspartij ( N S D A P) is voortaan de enige toegestane partij. Politieke tegenstanders laat hij opsluiten in kampen. De nazi’s oefenen openlijke terreur uit tegen iedereen die volgens hen ‘on- Duits’ is: Joden, homoseksuelen, gehandicapten, Sinti en Roma. Hitler bouwt een grote legermacht op en begint met het annexeren van aanvankelijk nog vooral Duitstalige gebieden. Het buitenland kijkt angstig toe, zeker als Duitsland in 1939 een niet-aanvalspact sluit met de Sovjet- Unie. Hitler heeft nu zijn handen vrij om ook Polen in te nemen. Duitse gebiedsuitbreiding Saarland kiest in 1935 zelf voor aansluiting bij Duitsland. In 1936 annexeren Duitse troepen de gedemilitariseerde zone van het Rijnland. Omringende landen houden zich stil, ook als Duitsland in 1938 Oostenrijk bezet Anschluss Het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Italië onderhandelen met Hitler over Tsjechoslowakije. Zij geven hem Sudetenland en hopen zo een oorlog te voorkomen. Afspraak met de Sovjet- Unie Als Hitler tegen de afspraken in heel Tsjechoslowakije binnenvalt, is de maat vol. De Britten en Fransen waarschuwen Hitler: als hij Polen invalt, zullen ze hem de oorlog verklaren. Om een strijd op twee fronten te voorkomen, sluit Duitsland in 1939 een onverwachte deal met de Sovjets. Het Molotov- Ribbentroppact bepaalt dat de Sovjet- Unie bij een inval in Polen geen actie onderneemt. In ruil daarvoor mag Stalin van Hitler oostelijke delen van Polen en Roemenië, een deel van de Baltische landen en Finland innemen. ‘ Groot- Duitsland’ Voor Hitler is het pact met de Sovjet- Unie hoe dan ook tijdelijk. Zijn ambitie is een ‘ Groot- Duitsland’. Generalplan Ost voorziet in de etnische zuivering van Polen en delen van de Sovjet- Unie. Slavische boeren moeten plaatsmaken voor Duitse kolonisten. Duitsland onder Hitler 1933-1939 Toekomstig Groot-Duitse Rijk Sovjet-Unie Nieuwe grens Sovjet-Unie Sovjet-Unie Uitbreidingen als gevolg van het pact op 23 augustus 1939 Duitse Rijk Duitse Rijk januari1935 Bezetting in voorjaar Tijdstip van aansluiting/bezetting Aansluiting voor 1939 Duitse Rijk Gedemilitariseerde zonetot 1936 (Rijnland) maart 1938 maart 1939 maart 1939 TSJE CHO- SL O W AK LIT OUWEN september Memellanden Moravië Oostenrijk DUITSE R JK Polen regio SO V JET-UNIE Bessarabië Litouwen Wit- Oekraïne Moskou Warschau Sovjet-Unie Zweden Noorwegen Denemarken Oostenrijken Moravië Berlijn Litouwen Polen Moskou Bronnen: L’ Atlas d’Histoire (1); Isgeschiedenis. nl (2); Holocaustatlas. com (3) Botsing van ideologieën deel iv Vrijheid anno nu Herdenken en vieren Vrijheid wereldwijd? Registers Monumenten en herdenkingen De Holocaust herdacht Oorlogsgraven wereldwijd Literatuur en kunst over de oorlog Oorlogsmusea en herinneringscentra5 mei vieren Herdenkingen en vrijheidsfeesten Vrede en veiligheid Economische vrijheid en ontwikkeling Politieke vrijheid Vrijheid van denken Voorvechters van vrijheid Plaatsnamenregister Thematisch register Personenregister Adviseurs en adviserende instanties / Colofon deel iii Na de Tweede Wereldoorlog 7 6 Herschikking van de wereldkaart Internationale samenwerking Nederland na 1945 Europa na de Tweede Wereldoorlog Nieuwe grenzen in Europa Nederlandse annexatieplannen Dekolonisatie wereldwijd na 1945 Israël en Palestina Koude Oorlog Koude Oorlog in Nederland Koude Oorlog: grote conicten Einde van de Koude Oorlog Actuele spanningen in de wereld Conicten na 1945 Wereldwijde samenwerking Europese samenwerking Genocides en massamoorden20e-eeuwse genocides en massa-moorden Naoorlogs rechtsherstel Nederlandse vredesoperaties Het drama van Srebrenica Steun bij economische ontwikkeling Humanitaire hulp Berechting daders en collaborateurs Dekolonisatie van Nederlands-Indië Dekolonisatieoorlogen Wederopbouw en economisch herstel Bevolkingstrends Protest en terreur Politiek landschap na 1945 Leven in een vrij land 5 4 3 Bezet Nederland Bezet Nederlands-Indië Nederland als economisch wingewest Leven onder de bezetter Collaboratie Verzet: organisatie en activiteiten Slachtoffers van nazi-terreur Verzet Hongerwinter Dagelijks leven Leven in oorlogstijd Vooroorlogs Joods Nederland Joden in Amsterdam Vervolging in Europa Vervolging in Nederland Het Kattenburgtransport Concentratie- en vernietigingskampen Uitsluiting en deportatie Genocide op Joden, Roma en Sinti Keerpunt in de oorlog Bevrijding van Europa Bevrijding van Nederland Lokale oorlogshandelingen Einde van de Japanse bezetting Slachtoffers en verwoestingen Op weg naar vrijheid Einde van de bezetting Bezetting: einde rechtsstaat Uitsluiting, terreur en genocide Einde van de Tweede Wereldoorlog deel ii De Tweede Wereldoorlogdeel i Voor de Tweede Wereldoorlog 1 Voorwoord 6