Exodus

? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? | ? ? ? ? ? ? | ? &$ Een laatste opmerking is op zijn plaats1 Hoewel de Griekse litera2tuur het idee van burgerlijke ongehoorzaamheid niet kent/ bevat het een beroemd voorbeeld van een enkeling die de koning trotseert ? Sopho2cles0 Antigone/ die haar broer begraaft ondanks het nadrukkelijk verbod van koning Yreon om hem te begraven omdat hij een verrader was1 Het contrast tussen Sophocles en de Bijbel is fascinerend1 Antigone is een tragedie: de heldin aan wie de tragedie haar naam ontleent/ betaalt haar ongehoorzaamheid met haar leven1 Maar het verhaal van Sifra en Pua is geen tragedie1 Het eindigt met een merkwaardige uitdrukking: God `schonk hun huizen01 Wat betekent dat? De Italiaanse commentator Samuel David Luz2zatto heeft een aannemelijke interpretatie gegeven1 Vrouwen werden soms vroedvrouw omdat ze zelf geen kinderen konden krijgen1 Dat was/ zo suggereert hij/ ook het geval bij Sifra en Pua1 Omdat deze vrouwen kinderlevens hadden gered/ beloonde God hen ? mida keneged mida 4`maat voor maat05? met eigen kinderen 4`huizen0/ dat wil zeggen: huis2gezinnen51 In het jodendom is het morele leven niet onvermijdelijk tra2gisch/ omdat noch het universum/ noch het lot blind is1 `Dankzij de ver2diensten van de rechtvaardige vrouwen van die generatie werden onze voorouders verlost uit Egypte10 Sifra en Pua waren twee van die vrouwen/ heldinnen van de geest/ reuzinnen in het verhaal van de mensheid1 + Zie het essay ` Tijd en sociale verandering0/ p1 %-+ e1v1/ voor een uiteenzetting over de vraag waarom de slavernij niet helemaal werd uitgebannen door de Tora1 Kidoesjien ()b1 &+#$](%#? ? t? ? gentiende eeuw duren voordat het in Groot2Brittanni7 en Amerika werd verboden/ en zelfs toen niet zonder een burgeroorlog 4in Amerika5 ? / maar door slavernij op allerlei manieren aan voorwaarden te verbinden 4sabbat/ loslating van slaven na zeven jaar/ enzovoorts5/ bereidde de Tora de weg voor haar uiteindelijke afscha^ng1 Als God Mozes opdracht geeft om Farao te zeggen: `Isra7l is mijn zoon/ mijn eerstgeboren zoon0 4(:))5/ verklaart Hij tegenover de mach2tigste heerser van de oude wereld: deze mensen mogen dan jouw slaven zijn/ maar het zijn mijn kinderen1 De uittocht is net zo goed een poli2tiek als een theologisch verhaal1 =eologisch laten de plagen zien dat de Schepper de hoogste macht bezit over de krachten van de natuur1 Politiek onderstreept het dat de soevereiniteit van God/ de verdediger en garant van de rechten van de mens/ alle menselijke machthebbers overstijgt1 Bij een dergelijke kijk op de wereld is het idee van burgerlijke on2gehoorzaamheid niet ondenkbaar/ maar vanzelfsprekend1 Het begrip autoriteit wordt hier aan banden gelegd door recht dat boven gezag staat/ door moraal die macht overstijgt1 In een van de momenten die de wereldgeschiedenis zouden veranderen/ ontstond in Isra7l de soci2ale kritiek/ tegelijk met de institutionalisering van de macht1 Zodra er koningen in Isra7l waren/ stonden er ook profeten op die in opdracht van God kritiek uitoefenden als de koningen hun macht misbruikten1 Zoals de Talmoed zegt: ` Als de woorden van de meester en de woor2den van de leerling elkaar tegenspreken/ wiens woord moet men dan gehoorzamen? 0 Er is geen menselijk bevel dat de geboden van God te boven gaat1 Hoe ontroerend is het dan ook dat het eerst opgetekende voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid ? meer dan drieduizend jaar v}}r =oreau ? het verhaal is van Sifra en Pua/ twee gewone vrouwen die Fa2rao trotseerden uit naam van eenvoudige medemenselijkheid1 Alles wat we over hen weten/ is dat ze `ontzag hadden voor God en niet deden wat de koning van Egypte hun had opgedragen10 In die woorden werd een precedent geschapen dat uiteindelijk de basis zou worden van de Verkla2ring van de Uechten van de Mens van de Verenigde Naties1 Sifra en Pua gaven een nieuw gezicht aan de morele verbeelding van de wereld door te weigeren om een immoreel bevel te gehoorzamen1 ) Dit principe was al eerder vastgelegd in het Handvest van de Internationale Militaire Uechtbank 4gewoonlijk aangeduid als het Handvest van Neurenberg5/ dat op , augustus %*(+ in Londen werd ondertekend1 & Over burgerlijke ongehoorzaamheid/ zie Henry David =oreau/ Walden * Civil Disobedience [oorspronkelijk %, +( resp1 %, (*]/ New _ork 4Signet Ylassics5 %*, - [Ned1 vertaling: Walden: Burgerlijke ongehoorzaamheid/ Amsterdam 4Athenaeum2 Polak q Van Gennep5 )--+]Q Hugo Bedau/ Civil Disobedience: +eory and Practice/ Indianapolis 4Pegasus5 %*$*Q Uonald Dworkin/ Taking Rights Seriously/ Londen 4Duckworth5 %*''/ p1 )-$2)))1 ( Deze politieke en religieuze doctrine ontstond in de middeleeuwen en bepaalde dat de monarch aan geen enkel aards gezag was onderworpen1 Zijn recht om te heersen was namelijk direct afkomstig van de wil van God1 De koning was om die reden niet onderworpen aan de wil van het volk/ de aristocratie of een andere sociale klasse/ inclusief de kerk1 Deze leer impliceerde dat elke poging om de koning af te zetten of zijn macht te beperken inging tegen de wil van God en kon worden beschouwd als ketterij1 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? | ? ? ? ? ? ? | ? &(een regering ook mogen zijn1 Er zijn instructies waarbij men moreel verplicht is om ze niet uit te voerenQ er zijn tijden waarin burgerlijke ongehoorzaamheid de noodzakelijke reactie is1 Dit principe/ dat stamt uit %, (, en wordt toegeschreven aan de Amerikaanse schrijver Henri David =oreau/ inspireerde velen die vochten voor de afscha^ng van de slavernij in de Verenigde Staten/ maar ook wijlen Martin Luther King in zijn strijd voor zwarte burgerrechten in de jaren zestig1 Wat er op het spel staat in het principe van burgerlijke ongehoorzaamheid is een theorie van de morele grenzen van de staat1 Tot de moderne tijd beschikten heersers over absoluut gezag dat al2leen getemperd werd door de concessies die ze moesten doen aan an2dere machtige groepen1 Het was pas in de zeventiende eeuw dat ? guren zoals John Locke theorie7n ontwikkelden over vrijheid/ het sociaal con2tract en de mensenrechten1 Het religieuze denken was tot dan toe vooral gericht op de rechtvaardiging van bestaande machtsstructuren1 Dat was de functie van de mythe en later ook van het concept van het `goddelijk recht van koningen01 In dergelijke samenlevingen was de gedachte dat er morele grenzen zijn aan macht ondenkbaar1 De koning trotseren was het tarten van de werkelijkheid zelf1 Bijbels monothe. sme was een revolutie die zijn tijd duizenden jaren vooruit was1 De uittocht was meer dan een bevrijding van slaven1 Het was een nieuw ontwerp van het morele landschap1 Als het beeld van God niet alleen te vinden is in koningen/ maar in de mens als zodanig/ dan is elke vorm van macht die ontmenselijkt per de? nitie machtsmis2bruik1 Bij de slavernij/ die door vrijwel alle denkers van de oudheid werd gezien als deel van de natuurlijke orde/ werden voor het eerst vraagte2kens geplaatst1 Zeker/ de Tora staat slavernij toe ? en het zou tot de ne2 &&#$](%#? ? t? ? Burgerlijke ongehoorzaamheid Het openingshoofdstuk van Exodus bevat een verhaal dat goed be2schouwd een ereplaats verdient in de geschiedenis van de moraal1 Farao heeft een plan ontwikkeld voor een geleidelijke genocide1 Hij zegt tegen de vroedvrouwen/ Sifra en Pua: ` Als jullie de Hebreeuwse vrouwen bij de bevalling helpen/ let dan goed op als ze op de baarstoel zitten1 Als het een jongen is/ moet je hem dodenQ als het een meisje is/ mag ze blijven leven0 4%:%$51 Daarna lezen we het volgende: Maar de vroedvrouwen hadden ontzag voor God en deden niet wat de koning van Egypte hun had opgedragen1 Ze lieten de jongetjes in leven1 Daarom ontbood de koning de vroedvrouwen en zei tot hen: ` Wat heeft dit te betekenen? Waarom laten jullie de jongens in leven? 0 De vroedvrou2wen antwoordden de farao: `De Hebreeuwse vrouwen zijn anders dan de Egyptische1 Ze zijn zo sterk dat ze hun kind al hebben gebaard voordat de vroedvrouw er is10 God zegende het werk van de vroedvrouwen/ zodat het volk talrijk werd1 En omdat de vroedvrouwen ontzag hadden voor God/ schonk Hij hun huizen1 4%:%'2)%5 Wie waren Sifra en Pua? De traditie van de midrasj vereenzelvigt hen met Jochebed en Mirjam1 Maar de Tora gebruikt in zijn beschrijving de dubbel2zinnige uitdrukking hamejaldot ha)vriejot/ wat zowel `de Hebreeuwse vroed2vrouwen0 als `de vroedvrouwen bij de Hebree7rs0 kan betekenen1 Als we de tweede interpretatie volgen/ waren het waarschijnlijk geen Hebreeuwse/ maar Egyptische vrouwen1 Dat is de visie van Abrabanel en Samuel David Luzzatto1 Luzzatto0s redenering is eenvoudig: Kon Farao werkelijk verwach2ten dat Hebreeuwse vrouwen kinderen uit hun eigen volk zouden doden? De Tora is op dit punt met opzet dubbelzinnig1 We weten niet tot welk volk Sifra en Pua behoorden/ omdat de bijzondere vorm van morele moed die ze toonden nationaliteit en ras overstijgt1 In feite werd hun ge2vraagd om een `misdaad tegen de menselijkheid0 te begaan en weigerden ze dat te doen1 Het verhaal van deze vrouwen verdient het om in zijn volle historische perspectief te worden geplaatst1 Een van de mijlpalen van het moderne internationale recht was het vonnis tegen nazi2oorlogsmisdadigers in de Neurenbergprocessen van %*($1 Daarin werd vastgesteld dat er misdrijven zijn waarbij de bewering `Ik volgde een bevel op0 geen geldig verweer is1 Er zijn morele wetten die boven de wetten van de staat uitgaan1 `Misdrijven tegen de mense2lijkheid0 blijven misdaden/ wat de wetten van het land of de orders van % Noot van de vertaler: De auteur gaat in zijn uitleg van het boek Exodus uit van vastgestelde weeklezingen in de synagoge/ waar men jaarlijks de gehele Tora leest in +( parasjot 4enkelvoud parasja51 Op het feest van Simchat Tora 4` Vreugde der Wet05 worden het laatste deel van Devariem 4Deuteronomium5 en het eerste van Beresjiet4Genesis5 gelezen1 De namen van de parasja0s zijn identiek aan de eerste woorden van het betre6ende tekstgedeelte1 &%(%#? ? t? ? ? | Sjemot et de parasja die de naam Sjemot draagt/ begint het dra2ma dat het joodse volk zal maken tot wie ze zijn1 In hun ballingschap in Egypte vermenigvuldigen ze zich/ totdat ze niet langer een familie zijn/ maar een volk1 Farao/ die bang is dat ze een bedreiging worden voor Egypte/ besluit het volk tot slaaf te maken en geeft het bevel om alle kinderen van het mannelijk geslacht te doden1 Mozes/ een Isra7litisch kind dat geadopteerd is door de dochter van Farao/ wordt door God uitgekozen om de confrontatie met Farao aan te gaan en het volk naar de vrijheid te leiden1 Na veel aar2zelingen stemt Mozes toe/ maar zijn eerste interventie maakt de situatie alleen maar erger1 Bij dat spannende moment eindigt deze parasja De vier essays die in dit hoofdstuk staan/ gaan over de vraag wat mo2rele moed betekent in tijden van crisis1 Het eerste essay gaat over de vroedvrouwen/ Sifra en Pua/ die weigeren om Farao0s verordening uit te voeren1 Het tweede gaat over Farao0s dochter die Mozes opvoedt als haar eigen kind1 Het derde essay gaat over Mozes0 aarzelingen om de leidersrol te aanvaarden1 Welke van zijn twijfels waren legitiem en welke niet? Het vierde essay biedt een radicale interpretatie van de vraag waarom Mozes `niet durfde om naar God te kijken01 Aan de oppervlakte gaat Sjemot over vrijheid/ slavernij en het lot van volken/ maar het gaat ook over de kracht van individuele mensen/ die gedreven door gerechtigheid of mededogen/ tirannen trotseren en de loop van de geschiedenis veranderen1 %'? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? Een ballingschap voorzien Ondanks de diepgaande verschillen tussen Genesis en Exodus is het dui2delijk dat beide boeken een geheel vormen1 Exodus is een bevestiging van wat al in Genesis werd voorzegd/ en dan met name in de onheilspel2lende verbondssc\ne van Genesis %+1 Abraham/ aan wie beloofd was dat God hem zou `maken tot een groot volk0/ heeft nog steeds geen kinderen1 In wanhoop roept hij tot God: `!? ? ? / mijn God/ wat voor zin heeft het mij te belonen? Ik zal kinderloos sterven10 Dan herhaalt God zijn belofte1 Abraham zal net zoveel nakomelingen krijgen als er sterren zijn aan de hemel1 En op een dag zal hij ook een land be7rven1 Maar eerst zal er iets anders gebeuren: Toen de zon op het punt stond onder te gaan/ viel Abram in een diepe slaap1 Opeens werd hij overweldigd door angst en diepe duisternis1 Toen zei de !? ? ? : ` Wees ervan doordrongen dat je nakomelingen als vreemde2ling zullen wonen in een land dat niet van hen is en dat ze daar slaaf zul2len zijn en onderdrukt zullen worden/ vierhonderd jaar lang1 Maar Ik zal hun onderdrukkers ter verantwoording roepen/ en dan zullen ze wegtrek2ken/ met grote rijkdommen10 4Genesis %+:%)2%(5 Zodra we beginnen te lezen in het boek Exodus bese6en we wat er te ge2beuren staat1 Hier wordt Abrahams nachtelijk visioen werkelijkheid ? de `angst en diepe duisternis01 De gebeurtenissen die leiden tot de balling2schap en slavernij van Abrahams nakomelingen zijn geen toeval1 Ze zijn niet onvoorzien1 Het maakt deel uit van een scenario dat bedacht is door God1 Het is de initiatie van een volk dat een natie wordt en een identiteit krijgt1 De Isra7lieten zullen een volk zijn dat geboren is in en voor altijd gevormd zal zijn door de ervaring van ontheemding en onderdrukking ? dat is hun bestemming1 Genesis %+ is een nadrukkelijke voorafschaduwing van de gebeur2tenissen in het tweede boek van de Tora1 Ja/ als we Genesis herlezen in het licht van het boek Exodus/ zien we er overal de sporen van1 En nergens zo duidelijk als in Genesis %)/ helemaal aan het begin van het verhaal van Abraham1 Abraham kreeg daar/ zo herinneren we ons/ van God de opdracht om zijn land/ zijn geboorteplaats en het huis van zijn vader te verlaten en te gaan naar `het land dat Ik je zal wijzen01 Maar zodra hij er aankomt/ wordt hij door een hongersnood gedwongen om naar Egypte te gaan 4 Genesis %):%-2)-51 Daar wordt hij geconfron2teerd met alles wat ook zijn nakomelingen later zullen meemaken: de + Lord Acton schreef dit in een brief aan bisschop Mandell Yreighton in %, , '1 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? | ? ? ? ? ? ? %$ Ze breidden zich zo sterk uit dat de Egyptenaren een afkeer van hen kregen0 4%:%)51 Exodus gaat over de geboorte van een natie/ afwisselend beschreven als am 4volk5/ goj 4natie5/ kahal 4vergadering5 of eda 4gemeenschap51 Zo2dra we dat zien/ begrijpen we wat vanaf het begin de bedoeling is ge2weest van het joodse project1 Het gaat over politiek/ samenleven en de principes op grond waarvan een volk een eenheid wordt in verschillende verbanden1 Het gaat over rechtvaardigheid/ vrijheid en de toepassing van het recht1 Het gaat over de heiligheid van het leven en over mense2lijke waardigheid1 In de kern gaat het over het gebruik en misbruik van macht1 Exodus laat ons heel eerlijk de risico0s zien die aan macht kleven1 Het kan worden gebruikt om mensen te onderdrukken/ tot slaaf te ma2ken en in het ergste geval te vermoorden1 Want dat is het voorstel van Farao aan het begin van het boek Exodus1 Het is belangrijk om precies te begrijpen wat er wordt gezegd op deze eerste bladzijden1 Farao wordt niet getekend als de belichaming van het kwaad1 Hij is geen Haman1 Zijn volk is niet dat van de Amalekieten1 Later in de Tora zal Mozes zijn volk opdragen om geen wrok te blij2ven koesteren tegen hun voormalige onderdrukkers: ` Ook Egyptenaren moet u respectvol behandelen/ want u hebt als vreemdeling in hun land gewoond0 4Deuteronomium )&:, 51 Farao wordt gedreven door politieke motieven/ niet door haat: `Laten we verstandig handelen en voorkomen dat dit volk nog groter wordt1 Want stel dat er oorlog uitbreekt en zij zich aansluiten bij onze vijanden/ de strijd tegen ons aanbinden en uit het land wegtrekk-en0 4Exodus %:%-51 Het verhaal van Exodus is geen simpel verhaal over de strijd van goed tegen kwaad1 Het is een kritiek op de machtspolitiek van wereldrijken en hi7rarchische samenlevingen waarin de bevolking wordt opgedeeld in vrije mensen en slaven1 Lord Acton heeft dat tre6end samengevat in zijn beroemde uitspraak: ` Alle macht heeft de neiging om te corrumperen en absolute macht corrumpeert absoluut10 De Tora stelt in plaats daarvan een ander soort politiek voor1 Een politiek die niet is gebaseerd op macht/ maar op verbond ? op de vrijwillige overeenstemming van vrije mensen die al2leen absolute macht toekennen aan God1 Het idee kon nauwelijks radicaler zijn1 Het heeft de geschiedenis van de westerse wereld vorm gegeven1 In een tijdperk waarin macht triomfeerde over recht werd in de Tora een van de grootste keerpunten van de menselijke geschiedenis opgetekend/ waarin de Schepper van hemel en aarde ingreep om de machtelozen te verdedigen1 ( Ook in latere boeken komen wonderen voor: het splijten van de Jordaan voor Jozua en de Isra7lieten 4 Jozua &5/ miraculeuze overwinningen bij Jericho en Gibeon 4 Jozua $ en %-5/ en de profeten Elia and Elisa die wonderen doen1 Niettemin is er in de Bijbel een ontwikkeling te bespeuren van het bovennatuurlijke naar het natuurlijke1 %+? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? eerst krijgt politiek een plaats in het verhaal/ en meteen ook een cen2trale plaats1 God mengt zich in de geschiedenis met een reeks wonderen die zonder precedent zijn en ook geen echt vervolg kennen1 Voor het eerst komen we de wet tegen in al zijn nuances ? Tora/ mitswa/ chok en misjpat ? als verwoording van Gods wil1 En voor het eerst ontmoeten we een leider die gericht is op verandering/ Mozes1 Hij treedt tevoorschijn uit de schaduw van een vreemde/ onwaarschijnlijke jeugd/ en wordt on2danks al zijn aarzelingen de man die vanaf die tijd tot nu toe zijn stempel heeft gedrukt op het joodse volk1 De reden voor al deze veranderingen is dat er al vroeg in het eerste hoofdstuk van Exodus een woord verschijnt dat we niet eerder hebben gehoord in verband met de verbondsfamilie: het woord am/ `volk0 4Exo2dus %:*51 Niet toevallig is het een buitenstaander die het als eerste ge2bruikt: Farao/ de heerser van Egypte1 Hij is het die als eerste beseft welke verandering er plaatsvindt1 Want wat aan het einde van het boek Gene2sis nog een familie was/ is nu een volk geworden/ precies zoals God het had gezegd in zijn eerste woorden tot Abraham: `Ik zal je tot een groot volk maken0 4Genesis %):)51 Daarmee zijn de voorwaarden van Isra7ls bestaan fundamenteel veranderd1 In Genesis ging het over individuele mensen en hun relaties: mannen en vrouwen/ ouders en kinderen/ broers en hun broederlijke twisten1 Een van de terugkerende thema0s was de moeite die de aartsmoeders ? Sara/ Uebekka en Uachel ? hadden om een kind te krijgen1 Ondanks de grote beloften aan de aartsvaders ? dat ze evenveel nakomelingen zouden krijgen als er sterren waren aan de hemel/ zand aan de zee of stof op de aarde ? bleek zelfs het krijgen van een enkel kind moeizaam1 Er moest een wonder aan te pas komen1 Maar als we deze bladzijden omslaan en aan het nieuwe boek beginnen/ verdwijnen die zorgen uit zicht en wordt een familie van zeventig leden een volk van zeshonderd2duizend volwassen mannen1 De Isra7lieten/ zo horen we in een waterval van woorden/ `kregen veel kinderen en zo breidden [ze] zich steeds meer uit1 Ze werden zo talrijk dat ze het hele land bevolkten0 4Exodus %:'51 Zelfs een poging van Farao om de groei van dit volk te beperken door de Isra7lieten te onderwerpen aan zware arbeid/ mislukt volledig1 `Maar hoe meer de Isra7lieten onderdrukt werden/ des te talrijker werden ze1 & Nietzsche kwam met die gedachte in Jenseits von Gut und B'se [%, , $]/ deel +/ paragraaf %*+ [ Ned1 vertaling: Voorbij goed en kwaad/ Amsterdam 4 De Arbeiderspers5 )--(]1 Hij werkte haar verder uit in Zur Genealogie der Moral [%, , '] [ Ned1 vertaling: Over de gene-alogie van de moraal/ Amsterdam 4 De Arbeiderspers5 )---] Q G'tzen- D(mmerung [%, , , ] [ Ned1 vertaling: Afgodenschemering/ Amsterdam 4 De Arbeiderspers5 )--'] en Der Anti-christ [%, , , ] [ Ned1 vertaling: De antichrist/ Amsterdam 4 De Arbeiderspers5 )--&]1 ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? | ? ? ? ? ? ? %(dagen uit het leven van Mozes/ toen de man die zijn volk naar de vrijheid voerde door God naar de top van een berg werd gebracht van waaruit hij in de verte het land kon zien dat hijzelf niet zou binnengaan1 Zo/ zei King/ voelde ook hij zich die avond1 ` Ik wil slechts Gods wil doen1 En God heeft het me vergund om op de top van de berg te staan1 Daar keek ik om me heen en heb het beloofde land gezien1 Misschien kom ik er niet samen met jullie1 Maar ik wil dat jullie weten dat we/ als volk/ het beloofde land zullen bereiken10 Die nacht was de laatste van zijn leven1 De volgende dag werd hij vermoord1 Veertig jaar later werd er/ voor het eerst in de geschiedenis/ een Afro2 Amerikaan tot president van de Verenigde Staten gekozen1 Er is geen verhaal dat zo invloedrijk is geweest bij de vorming van het innerlijk landschap van de vrijheid1 Het heeft vele generaties geleerd dat onderdrukking geen noodlot is en dat niets vastligt in het weefsel van de geschiedenis1 Er is ook een andere wereld mogelijk/ een ander soort samenleving/ een andere manier van leven1 Wat ooit is gebeurd kan op2nieuw gebeuren als mensen vertrouwen op de God die vertrouwen had in de mensheid1 De God van de vrijheid roept ons op om vrij te zijn1 Nietzsche/ de grote athe. st/ heeft dat het beste verwoord1 Hij noemde het jodendom `de slavenopstand in de moraal01 Hij zag in dat het een geloof was van de machtelozen1 Nietzsche zelf geloofde in het tegendeel: `de wil tot macht01 Aangezien we weten wat er is gebeurd in de eeuw na Nietzsches dood ? de bloedigste eeuw sinds er mensen op aarde zijn ? hebben we het recht om te beweren dat Nietzsche zich vergiste/ ja/ vre2selijk vergiste1 Macht verwoest zowel de machtelozen als de machtigen/ omdat het mensen hetzij onderdrukt/ hetzij het slechtste in hen naar boven haalt1 Als we een samenleving willen opbouwen met een mense2lijk gezicht/ moeten we altijd kiezen voor de weg van Exodus/ met zijn boodschap van hoop en menselijke waardigheid1 Van familie tot natie Bij de overgang van Genesis naar Exodus verandert het hele bijbelse landschap en krijgt de joodse onderneming vorm en karakter1 Voor het % Noot van de vertaler: Het woord `meta2narrative0 is hier vertaald als het `grote verhaal01 Metanarratief is een term uit de literatuur2 en cultuurtheorie/ die het `grote verhaal0 achter een tekst of cultuur aanduidt1 Het heeft de connotatie van het fundamentele verhaal onder de oppervlakte dat fungeert als stuwende kracht1 De auteur maakt bij zijn uitleg van het boek Exodus ook elders gebruik van termen uit de literatuurtheorie/ zoals het begrip subtekst1 Zie de paragraaf ` Tekst en subtekst0 verderop in deze inleiding1) `Daal af/ Mozes/ tot diep in Egypte1 Zeg tegen die oude farao: Laat mijn volk g-aan0 %& Exodus De geboorte van een natieet boek Exodus is voor het Westen het `grote verhaal0 van de hoop1 Het vertelt het verbazingwekkende verhaal van een groep slaven die wordt bevrijd uit het machtigste rijk van de oude wereld1 =eologisch gezien is het revolutionaire karakter van de boodschap nog groter: de allerhoogste macht mengt zich in de geschiedenis om het op te nemen voor de machtelozen1 Noch daarvoor/ noch daarna heeft de boodschap van het monothe. sme zoveel transformerende kracht gehad in de wereld1 Het uittochtverhaal heeft velen ge. nspireerd die uit naam van de vrijheid in opstand kwamen te2gen onderdrukking en zich waagden aan de lange reis door de woestijn op zoek naar het beloofde land1 In de zeventiende eeuw inspireerde het de Engelse puriteinen en par2lementarians in hun strijd tegen een heerszuchtige koning1 Het verhaal stond gegrift in de harten van de Pilgrim Fathers toen ze de Atlantische Oceaan overstaken op zoek naar een nieuwe wereld1 =omas Je6erson en Benjamin Franklin gebruikten het beeld van de uittocht toen ze in %''$ ontwerpen schetsten voor het Grootzegel van de Verenigde Staten1 En toen Afro2Amerikanen over de vrijheid zongen/ klonk het: ` Go down Moses/ way down in Egypt land1 Tell old Pharaoh: Let my pe-ople go0 Op & april %*$, sprak Martin Luther King in een kerk in Memphis/ Tennessee1 Aan het einde van zijn toespraak verwees hij naar de laatste %%? ? ? ? 8? ? ? ? ? ? ? ? : ? ? "#$#%&#teweegbracht1 De joden zijn bij uitstek het volk van het Boek1 Zij vonden God niet in de geheimen van de kosmos noch in de diepe krochten van de ziel/ maar in woorden/ Gods woorden aan ons/ die we sinds ze voor het eerst werden gesproken/ proberen te doorgronden en toe te passen op ons leven1 Waar joden ook waren/ de Tora vergezelde hen1 Zij droe2gen haar en zij droeg hen1 De Tora werd/ in de prachtige woorden van Heinrich Heine/ het `draagbare vaderland0 van de jood13 Als er ;;n gemeenschappelijk kenmerk is in deze essays/ dan is dat mijn poging de bijbeltekst in een wijder verband van idee7n te plaatsen1 Veel traditionele commentaren bekijken de Tora door een microscoop: elk detail/ elk tekstfragment afzonderlijk1 Ik heb geprobeerd ernaar te kijken door een telescoop: naar het totaalbeeld 4van de Tora5 en haar plaats binnen het geheel van3denkbeelden1 Dan blijkt het jodendom een fascinerend beeld te schetsen van het heelal en onze plaats daarin13 Ik heb deze verzameling essays Verbond en dialoog genoemd/ om2dat deze titel voor mij de essentie weergeeft van Tora2leren ? door alle eeuwen heen tot in onze dagen1 De tekst van de Tora is ons verbond met God/ de geschreven grondwet voor ons als volk onder zijn soevereiniteit1 De interpretatie van deze tekst is het thema van de voortgaande dialoog/ die drie7ndertig eeuwen geleden begon op de Sina. en tot op vandaag niet is gestopt1 Elke eeuw heeft haar commentaren toegevoegd en zo zal onze eeuw het ook doen1 Het is belangrijk voor een jood om deel te nemen aan die dialoog1 Want wij zijn het volk dat nooit moe wordt het Boek van het Leven te bestuderen/ ons meest kostbare geschenk van de God van het Leven1 %-? ? ? ? 8? ? ? ? ? ? ? ? : ? ? "#$#%&#realistische verhaal dat ooit over de geboorte van een natie is verteld1 De zomer is de tijd van Deuteronomium 4 Devariem5/ dat verheven boek met toespraken die Mozes tijdens de laatste maand van zijn leven hield1 Daarin vernemen we zijn ? nooit overtro6en ? visie op de geschiedenis en bestemming van het joodse volk/ het volk van het verbond/ met als opdracht om te leven in vertrouwen op God13 Joodse tijd is zowel cyclisch als lineair1 We maken deel uit van de natuur en haar ritme ? de kringloop van de seizoenen en van een men2senleven ? waarbij we na de geboorte via volwassenheid toegroeien naar de ouderdom met zijn wijsheid en droefenis bij het zien van de volgende generatie/ die het verhaal moet voortzetten wanneer wij er niet meer zijn13 Maar we maken ook deel uit van de geschiedenis ? tijd als een zich niet herhalende opeenvolging van gebeurtenissen/ een reis waarvan geen enkele fase gelijk is aan wat er geweest is of wat nog moet komen1 Het Joodse tijdsbegrip is als een fuga van deze twee thema0s/ het eeuwige en het vergankelijke/ het tijdloze en het tijdelijke1 Ik vermoed dat de rebbe dit bedoelde toen hij zei dat we moeten leven met het bijbelgedeelte van de week1 Deze wekelijkse ontmoeting tussen heden en verleden/ tussen tijd en eeuwigheid/ bepaalt het joodse bewustzijn en verschaft ons het unieke gevoel dat we een verhaal leven/ het bijbelse verhaal/ waarvan wij zelf het laatste hoofdstuk schrijven13 Zo heb ik in elk geval geprobeerd te leven1 In moeilijke tijden en bij zware beslissingen heb ik steeds weer ondervonden hoe de woorden van de wekelijkse parasja mij een richtsnoer verschaften ? of/ omgekeerd/ hoe de gebeurtenissen zelf mij een dieper inzicht gaven in de tekst van de Tora1 Want dat betekent Tora: onderwijzing/ instructie/ richtsnoer1 De Tora is een commentaar op het leven/ en het leven is een commentaar op de Tora1 Ze zijn met elkaar in gesprek/ ze werpen licht op elkaar1 De Tora moet niet alleen gelezen/ maar vooral geleefd worden1 Als er iets is dat ons de moed en de wijsheid schenkt om onze koers uit te zetten in de woestijn van het bestaan is het de wetenschap dat we niet alleen zijn/ dat God ons voorgaat in een wolk2 en vuurkolom die ons de weg wijst1 Hij doet dat door middel van de woorden van de Tora/ waarop ieder joods leven een commentaar is1 Ieder van ons moet zijn eigen kanttekeningen maken bij het leven13 De volgende essays/ die steeds kort en naar ik hoop ook eenvoudig zijn/ zijn afspiegelingen van hoe ik heb getracht te leven `met de tijd0 door in dialoog te zijn met de Tora1 Elk essay staat op zichzelf/ maar tezamen belichamen ze de ontmoeting van ;;n mens met de tekst die de identiteit van een heel volk vormgaf en zijn besef van bestemming Leven met de tijd: de parasja` We moeten leven met de tijd/0 zei de rebbe1 Zijn leerlingen/ die rond de tafel zaten en gretig hadden gewacht op de woorden van hun meester/ waren verbijsterd1 `Leven met de tijd? Is dat niet wat de vijanden van het geloof altijd zeggen: het verleden is dood/ leve de toekomst? Wij geloven toch juist in het tegenovergestelde/ dat Gods woord eeuwig is/ dat bepaalde dingen niet veranderen/ dat waarden en beginselen en wetten blijvend zijn? Jood zijn betekent buiten de tijd le2ven1 Wat bedoelt de rebbe dan als hij zegt ? We moeten leven met de tijd? ? 03 ` Wat ik bedoel/0 zegt de rebbe/ `is dat we moeten leven met de parasjat hasjavoea/ de wekelijkse toralezing103 Net als veel joodse verhalen/ van vroeger en nu/ kent ook dit verhaal over de zesde Lubavitcher rebbe verborgen diepten1 Over de hele we2reld lezen joden wekelijks het voor die week bestemde gedeelte uit de boeken van Mozes: de parasjat hasjavoea1 Het bepaalt het ritme van het joodse jaar1 De herfst valt samen met Genesis 4 Beresjiet5 en zijn ver2halen over het begin/ over de geboorte van de wereld/ de mensheid en het joodse volk1 De winter valt samen met Exodus 4 Sjemot5/ het verhaal van ballingschap en bevrijding/ van slavernij en vrijheid en het begin van de lange reis door de woestijn op zoek naar het beloofde land1 Bij de lente hoort Leviticus 4 Wajikra5/ met zijn o6erwetten over het o6eren/ die vreemd klinken in moderne oren maar niettemin doortrokken zijn van ethische grandeur met als hoogtepunt de twee belangrijkste morele geboden ? je naaste lief te hebben als jezelf en de veel zwaardere maar ook belangrijkere opdracht om de vreemdeling lief te hebben/ de ander/ degene die niet is als wij13 Numeri 4 Bemidbar5 luidt Sjavoeot in/ het feest van de openbaring/ met het verhaal van de Isra7lieten in de woestijn/ een beladen verhaal over terugval en rebellie/ en misschien wel het meest " Misjpatiem ? Rechtsregels | Exodus )%:%t)(:%, %++ Een vijand helpen Tekst en interpretatie: het geval van abortus %$& God is in het detail De vreemdeling liefhebben %'(" Teroema ? He!ngen | Exodus )+:%t)':%* %, % Een draagbaar huis Vrijwillige bijdragen Het huis dat we bouwen voor God %*) Het maken van een ark %**" Tetsavee ? Draag op | Exodus )':)-t&-:%- )-' Priesters en profeten In wiens voetstappen treden we als we bidden? )%( Broederschap: een drama in vijf bedrijven ))- Maken kleren de man? # Ki Tisa ? Als jeeen telling houdt | Exodus &-:%%t&(:&+ )&+ Een halsstarrig volk De sabbat en het gouden kalf: de crisis van )--, )(( Joden tellen Opwekking van boven/ opwekking van beneden )++# Wajakheel ? Riep bijeen | Exodus &+:%t&, :)- )$% De sabbat: de eerste dag of de laatste? )$& Drie soorten gemeenschap )$' Een natie opbouwen: oud antwoord/ hedendaags probleem )') De schoonheid van heiligheid of de heiligheid van schoonheid )', # Pekoedee ? Berekening | Exodus &, :)%t(-:&, ), & Boven verdenking: integriteit in het publieke leven ), + God in het centrum Kampementen en reizen &-- Exodus: de structuur van het verhaal &-' Verantwoording bij de vertaling &%$ Over de auteur Inhoudsopgave Leven met de tijd: de parasja Exodus: de geboorte van een natie %& Sjemot ? Namen | Exodus %:% t$:% &% Burgerlijke ongehoorzaamheid && Het licht in het hart van de duisternis &' Het geloof van een leider (% Waar was Mozes bang voor? ($ Wa!ra ? Ik ben verschenen | Exodus $:)t*:&+ +& De beker van hoop ++ Het verharde hart +* Een handvol stof $( De God die handelt in de geschiedenis $, Bo ? Kom | Exodus %-:%t%&:%$ '* Hart van de duisternis , % Scholing in vrijheid , + Het verbond van het lot *- Haatgevoelens loslaten *, " Besjalach ? Toenliet vertrekken | Exodus %&:%'t%':%$ %-& Tijd en sociale verandering %-+ Het splijten van de zee: natuurlijk of bovennatuurlijk? %-, Vier modellen van leiderschap %%( Het keerpunt " Jitro ? Jetro | Exodus %, :%t)-:)& %)' Gerechtigheid of vrede? %)* Een koninkrijk van priesters %&& Een heilige natie De berg Sina. en de geboorte van de vrijheid %(* Exodusboek van de bevrijding ? ? ? ? ? !? ? ? ? "#? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?