G ELOVEN OP GEZAG
ERIC BOUTER G ELOVEN OP GEZAG Een kritische analyse van de Newmanreceptie bij Noordmans inzake de Kerk en de wending naar het subject Boekencentrum Academic Zoetermeer
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door de C.J. de Vogelstichting. www.uitgeverijboekencentrum.nl Boekencentrum Academic is een onderdeel van uitgeverij Boekencentrum Ontwerp omslag: Oblong, Jet Frenken Illustratie omslag: Guido Reni (1575-1642), I santi Pietro e Paolo (ca. 1605) ISBN 978 90 239 7084 2 NUR 700, 704 © 2016 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niet s uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, op geslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
7 P ROLOOG In 2001 kocht ik, toen nog zaterdagstudent theologie, de Parochial and Plain Ser- mons van John Henry Newman (1801-1890). Hoewel meer dan honderdvijftig jaar oud, maakten deze preken een diepe indruk op me. Persoonlijk geloof gaat bij New- man niet ten koste van het instituut Kerk. Integendeel, er ligt bij hem een diepe ze - kerheid in de Kerk als sacramentele gemeenschap buiten onszelf. En toch zijn de preken van Newman zo persoonlijk dat ze iedere vezel van je bestaan raken. Door Newman leerde ik een sterk, persoonlijk katholicisme kennen. Mijn verzameling Newmanniana breidde zich na 2001 snel uit en ik raakte zo onder invloed van de Engelse kardinaal dat een gereformeerd tegenwicht wenselijk werd. Daarvoor koos ik in 2005 dr. O. Noordmans (1871-1956). Deze ‘Nederlandse kerk- vader’ heeft zich immers met Newman bezig gehouden en diens gedachtegoed, dat vooral door de Liturgische Beweging werd verbreid, scherp bekritiseerd. In de jaren die volgden, voltrok zich de conceptie van de voorliggende studie. Door de New- manreceptie bij Noordmans te bestuderen, stelde ik het gedachtegoed van de Engel- se kardinaal in het licht van hoogstaande gereformeerde kritiek. Omgekeerd bleven Noordmans en het gereformeerd protestantisme niet buiten schot in de ontmoeting met deze rooms-katholieke bekeerling. Het viel me op dat Noordmans geruime tijd moeite heeft gehad Newman recht te doen. De Newmanreceptie bij Noordmans is een ontmoeting tussen de twee westerse kerk- tradities, de Romana en de Reformatie. Maar deze ontmoeting is niet zomaar een herhaling van een al eeuwen bestaande controverse. Beide partijen zien zich immers geplaatst voor een gezamenlijk vraagstuk: de zogenaamde wending naar het subject die al vanaf de late middeleeuwen gaande is en die zich sinds de 19 de eeuw in volle kracht heeft doorgezet. Enerzijds biedt die wending de mogelijkheid tot het verder ontvouwen van het christelijk geloof. Want in de christelijke traditie wil geloven zeggen: je persoonlijk verhouden tot God. Anderzijds doet de wending naar het sub- ject de Kerk uiteenvallen en haar leergezag verdampen. Deze wending betekent im- mers subjectivering en individualisering van het geloof. De apostel Paulus noemt de Kerk wel een zuil van waarheid, maar in de 21 ste eeuw is de Kerk niet meer een mo- noliet en wordt aan de waarheid van haar leer nog maar zelden zwaar getild. Aan deze subjectivering van de kerkelijke verkondiging heeft bijgedragen dat het kennisbegrip sinds eeuwen in toenemende mate is bepaald door maatstaven van de
8 exacte wetenschappen. Dat wil zeggen dat alleen wat gemeten kan worden als be- trouwbare kennis wordt gezien. Voor het christelijk geloof, dat op gezag moet wor - den geloofd, rest niets meer dan de status van mening; en zoveel meningen zoveel kerken. De Kerk heeft nog geen kans gezien met een adequate kenleer dit exacte kennisparadigma te doorbreken. De westerse cultuur ontwikkelt zich nog altijd alsof er geen openbaring is. Noordmans’ analyse van de situatie waarin de westerse Kerk verkeert, toont veel overeenkomst met die van Newman. Zo hebben beiden de overtuiging dat wij kennis van de dingen van God niet zelf construeren, zij wordt ons aangezegd. Geloven doen we op kerkelijk gezag. Beiden hebben gezocht naar een kenleer en een theologie die adequaat is voor de situatie die met de wending naar het subject is ingetreden. Maar uiteindelijk maakt de Nederlandse predikant met het oog op de toekomst van de Kerk een radicaal andere keuze dan de Engelse kardinaal. In deze studie onderzoek ik hoe Noordmans de theologie van Newman heeft gerecipieerd en wat de ontmoe - ting van deze twee theologen de Kerk van de 21 ste eeuw nog heeft te zeggen. Overberg het feest van Pasen, 2016
11 INHOUDSOPGAVE A FKORTINGEN 15 1 INLEIDING 19 DEEL I NOODZAAK VAN EEN NIEUWE THEOLOGIE 2 NOORDMANS ZOEKT EEN THEOLOGIE 37 2.1 Inleiding 37 2.2 Het probleem van het monisme 38 2.3 Twee richtingen voor een nieuwe theologie 45 2.3.1 Incarnatietheologie 45 2.3.2 Dialektische theologie 47 2.4 Noordmans’ gereformeerd-ethische theologie 49 2.4.1 Westerse theologie is theologie van de Geest 49 2.4.2 Gereformeerde theologie heeft de Geest nog teveel aan banden gelegd 51 2.4.3 Gereformeerd-ethische theologie 52 2.5 Conclusies 57 3 NOORDMANS ’ THEOLOGIE 59 3.1 Inleiding 59 3.2 Persoonlijke zekerheid – Noordmans’ kennisleer 60 3.2.1 Uitzuivering van natuurlijke Godskennis 62 3.2.2 Historie als medium van Godskennis 64 3.3 Vooronderstelling van de dogmatiek – Noordmans over de Kerk 67 3.3.1 De Kerk mag geen gestalte worden 68 3.3.2 Gezag 69 3.3.3 Rome 73 3.4 Woord voor het hart – Noordmans over liturgie 75 3.5 Noordmans en het probleem van de continuïteit 76 3.6 Conclusies 78
12 D EEL I NOODZAAK VAN EEN NIEUWE THEOLOGIE ( VERVOLG ) 4 NEWMAN ZOEKT EEN THEOLOGIE 81 4.1 Inleiding 81 4.2 Liberalisme in godsdienst 82 4.2.1 Liberalisme in godsdienst en zijn wortels 82 4.2.2 Noetics 85 4.2.3 Evangelicals 89 4.2.4 Liberalisme miskent het mysteriekarakter van de openbaring 91 4.2.5 Liberalisme leidt tot verlies van openbaring 93 4.3 De Reformatie en liberalisme 95 4.4 Newmans incarnatietheologie 100 4.4.1 Incarnatie voorop 100 4.4.2 Circumincessio en synkatabasis 105 4.4.3 Predestinatie 108 4.5 Conclusies 111 5 NEWMANS THEOLOGIE 113 5.1 Inleiding 113 5.2 Persoonlijke zekerheid – Newmans kennisleer 114 5.2.1 Denken is een persoonlijke activiteit 114 5.2.2 Notional assent en real assent 115 5.2.3 Geweten, real assent en incarnatie 117 5.2.4 Zekerheid en illative sense 121 5.2.5 Theologie en methode 126 5.3 Leiding aan persoonlijk geloof – Newman over de Kerk 129 5.3.1 Bestaansredenen van de Kerk 130 5.3.2 De Kerk is zichtbaar en sacramenteel 131 5.3.3 Leer 136 5.3.4 Ambt en leken 140 5.3.5 Tussen liberalisme en ultramontanisme 144 5.4 Het hart naar God – Newman over liturgie 146 5.4.1 Continuïteit tussen het Oude en Nieuwe Testament 146 5.4.2 Liturgie als gebed 148 5.4.3 Liturgie als sacrament 149 5.4.4 Ambt en preek 153 5.5 Conclusies 159 M ESOLOOG 1 161
13 DEEL II NOORDMANS EN NEWMAN 6 NEWMANRECEPTIE BIJ NOORDMANS 165 6.1 Inleiding 165 6.2 Kennisleer 166 6.2.1 Wat er in deze periode gebeurt 166 6.2.2 Receptie 166 6.3 Kerk 172 6.3.1 Wat er in deze periode gebeurt 172 6.3.2 Receptie inzake de kerkorde 174 6.3.3 Receptie inzake oecumene 181 6.4 Liturgie 186 6.4.1 Wat er in deze periode gebeurt 186 6.4.2 Receptie 186 6.5 Kanttekeningen bij de Newmanreceptie 194 6.5.1 Obstakels in Noordmans’ receptie van Newman 194 6.5.2 Evaluatie van Noordmans’ receptie op twee punten 201 6.6 Conclusies 207 7 NOORDMANS AAN NEWMANS VOORBIJ 211 7.1 Inleiding 211 7.2 Monisme en de na-oorlogse kerken 212 7.2.1 Monisme en de tweede wereldoorlog 212 7.2.2 Teleurgesteld in kerken, geen verwachting van de Wereldraad 214 7.2.3 Verwachtingen van Rome 217 7.3 Na-oorlogse geloofsgreep 221 7.3.1 Kennisleer (Belijdenis) 222 7.3.2 Kerk 230 7.3.3 Liturgie 236 7.4 Conclusies 238 M ESOLOOG 2 239
14 DEEL III DE KERK IN DE 21 STE EEUW 8 NOORDMANS , NEWMAN EN 500 JAAR REFORMATIE 253 8.1 Inleiding 253 8.2 Het aforisme ‘Paulus komt, Petrus gaat’ 254 8.2.1 Nieuwtestamentische overwegingen 255 8.2.2 Kerkhistorische overwegingen 260 8.3 Rome 264 8.4 De ‘wending naar het subject’ in de 21 ste eeuw 273 8.5 De Kerk op de drempel van 500 jaar Reformatie 276 8.6 Conclusies 281 E PILOOG 283 S AMENVATTING 285 S UMMARY 293 L ITERATUUR 295 I NDEX VAN NAMEN 309
15 A FKORTINGEN Apo. Apologia pro Vita Sua. Ari. The Arians of the Fourth Century. A.S. John Henry Newman: Anglican Sermons 1824-1843, 5 vols. Ath. Selected Treatises of St. Athanasius. A.W. John Henry Newman: Autobiographical Writings B.O.A. Birmingham Oratory Archive. Campaign My Campaign in Ireland, part i. C.F. The Church of the Fathers. CNT Commentaar Nieuwe Testament (red. J. van Bruggen) Cons. On Consulting the Faithful in Matters of Doctrine. D.A. Discussions and Arguments on Various Subjects. Dev. An Essay on the Development of Christian Doctrine (1878). Dev.(1845) An Essay on the Development of Christian Doctrine (1845). Diff. Certain Difficulties felt by Anglicans in Catholic Teaching, 2 vols. DV Dei Verbum. Dogmatische constitutie over de goddelijke openbaring. Ess. Essays Critical and Historical, 3 vols. G.A. An Essay in Aid of a Grammar of Assent. H.S. Historical Sketches, 3 vols. Idea The Idea of a University defined and illustrated. Inspir. On the Inspiration of Scripture. Jfc. Lectures on the Doctrine of Justification. L.D. The Letters and Diaries of John Henry Newman, 32 vols. Let. Letter to the Duke of Norfolk. LG Lumen Gentium. Dogmatische constitutie over de Kerk. L.G. Loss and Gain. The Story of a Convert. M.D. Meditations and Devotions of the late Cardinal Newman. Mir. Two Essays on Biblical and on Ecclesiastical Miracles. Mix. Discourses addressed to Mixed Congregations. N.S. Newman-Studien. N.S.J. Newman Studies Journal. O.S. Sermons preached on Various Occasions. Prepos. Present Position of Catholics. P.N. The Philosophical Notebook of John Henry Newman, 2 vols. P.S. Parochial and Plain Sermons, 8 vols.
16 S.C. Sources Chrétiennes. SC Sacrosanctum Concilium. Constitutie over de heilige Liturgie. S.D. Sermons bearing on Subjects of the Day. S.E. Stray Essays on Controversial Points. S.N. Sermon Notes of John Henry Cardinal Newman, 1849-1878. T.T. Tracts Theological and Ecclesiastical. U.S. Fifteen Sermons preached before the University of Oxford. V.M. The Via Media, 2 vols. V.V. Verses on Various Occasions. VW Verzameld Werk dr. O. Noordmans, 11 dln. WBC Word Biblical Commentary.