Inhoud 1 Inleiding 2 Levenswijsheid in het Oude Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Apocriefe wijsheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Wijsheid in de Grieks-Romeinse wereld . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Luisteren naar het Nieuwe Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Levenswijsheid voor en in de Reformatie . . . . . . . . . . . . . . 7 De weg naar het heden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 De markt der mogelijkheden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Vragen rond wijsheid en deugd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Wijsheid en deugd in de levenspraktijk . . . . . . . . . . . . . . . Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 5 Inleiding at is wijsheid? , een verzuchting die nog wel klinkt. Allerleiomstandigheden geven er aanleiding toe. Ouders weten nietwat ze met hun puber aan moeten. Moeten ze het maar latengaan dat hij of zij half in de nacht thuiskomt of moeten ze er-tegen optreden, maar hoe dan? Een kerkenraad moet besluitennemen waarmee hij het risico loopt een flink deel van de ge-meente van zich te vervreemden. De leiding van een bedrijfmoet beslissen over een onzeker zelfstandig voortbestaan, ofeen overname waarbij een deel van het personeel ontslagen zalmoeten worden. Soms steekt de zucht om wijsheid dieper. Dan gaat het nietmeer om allerlei praktische gevallen, maar om heel je leven. Wat is wijsheid om te leven, levenswijsheid? Hoe leef ik wijs engoed? En zou ik dan ook echt gelukkig kunnen worden? Het is dan ook geen wonder dat in allerlei spreekwoorden engezegdes wijsheid een rol speelt. Zoals: ? De wijsheid komt metde jaren? , of: ? De leerling in zijn waan beslist, de meester in zijnwijsheid gist? , en: ? Als de wijn is in de man, is de wijsheid in de Talrijke bekende en minder bekende schrijvers hebben zich overwijsheid uitgelaten. Op de site citaten. net vond ik er bijna Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 7 driehonderd citaten over. Bijvoorbeeld van de Romeinse wijs-geer Seneca: ? Alleen wijsheid is de ware vrijheid? , of van de Franse wiskundige Descartes: ? Twijfel is het begin van de wijs-heid? . Van ene Hendrix: ? Kennis spreekt, maar wijsheid luistert? , en daarbij aansluitend van de Duitse filosoof Schopenhauer:? Kennis is nog geen wijsheid? . Gandhi zei: ? Het is onwijs zekerte zijn van je eigen wijsheid? , en om ook nog een regel van debekende negentiende-eeuwse dichter Staring te noemen: ? Het isnaarstigheid [ijver], die vroege kennis gaart, ervaring is ? t, diespade [late] wijsheid baart. ? Uit mijn jeugdjaren herinner ik mij dat, als wij aan tafel als jon-geren allerlei nogal eens ongenuanceerde meningen lanceerdenover het gedrag van anderen, onze vader, die stil had geluisterd, de discussie sloot met het citeren van het volgende versje: Ach, waren alle mensen wijs en deden daarbij wel, de wereld was een paradijs, nu is zij vaak een hel. Het zijn regels van de dichter Dirk Camphuijsen, 1586- 1627, eenzachtmoedig mens, die door anderen niet altijd even zachtmoe-dig behandeld is, vandaar ook die laatste verzuchting. Wijsheid en levensgeluk Uit dit alles blijkt wel dat beschikken over veel verstandelijkekennis nog geen wijsheid hoeft te zijn en dat wijsheid ook alleste maken heeft met levenservaring en niet losgemaakt kan wor-den van een goed en deugdzaam leven. Bovendien wordt wijs-heid ook in verband gebracht met geluk. Vandaag de dag is er veel aandacht voor. Ongetwijfeld is die eraltijd geweest. Bovengenoemde citaten laten dat wel zien. Maarin het moderne leven met zijn jacht, zijn drukte, zijn begerigzoeken naar telkens nieuwe superervaringen, zijn dolgedraaidematerialisme lijkt de wal het schip te keren. Er bloeit een nieuwverlangen op naar inzicht in wat echt de moeite waard is. Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 8 Boeken, artikelen, cursussen, trainingen die daarover gaankunnen rekenen op ruime belangstelling. Men verlangt naarverdieping, naar inzicht waar het werkelijk om gaat en wat echtgelukkig maakt. Met name dat laatste staat in het centrum vande belangstelling. In de maand van de geschiedenis in 2017 bood Historisch Nieuwsbladeen magazine aan over het themageluk. Met onder andere een artikel over de jaren vijftig van devorige eeuw onder de nostalgische titel: ? Toen was geluk heelgewoon? . Alom vraagt men zich af of dat geluk hervonden zoukunnen worden in de rust van stilte en bezinning. En zouden deklassieke deugden ons kunnen helpen om werkelijk tevreden engelukkig te leven? Ook in de kring van de wetenschappelijke bezinning op eengoede en wijze manier van leven, van de ethiek dus, is er her-nieuwde aandacht voor de deugdenethiek. Al in 1958 pleitte deethicus dr. G. Brillenburg Wurth voor eerherstel van de deugd. Maar het lijkt wel alsof deze en dergelijke stemmen nu pas goedbeginnen door te dringen. De ? vrijheid-blijheid? sfeer van dejaren zestig van de vorige eeuw, die gestimuleerd werd door hetexistentialisme, en waarin vooral taboes doorbroken moestenworden, bevredigt kennelijk ook weer niet. Ze kan toch alleenmaar tot chaos en verwarring leiden. De filosofie, die letterlijk genomen liefde tot de wijsheid is, maar zich weleens verloren heeft in een steeds fijner gesponnenweb van theoretische bespiegelingen, wil vandaag de dag voor-al toegepaste filosofie zijn. De vraag is niet zozeer hoe de dingenin elkaar zitten, maar wat de inzichten zijn die leiden tot eengoed leven. Bijzonder populair is het instituut ? School of life? (School van het leven). Het is opgericht door de Engelse filosoof Alain de Botton en heeft nu wereldwijd vestigingen, met namein grote steden. De Botton schreef een boek onder de titel troost van de filosofie. Het beleefde in 2017 al een 38 Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 9 In dit boekje willen we op zoek gaan naar hoe een en ander onszou kunnen helpen om goed en zinvol te leven. Kunnen we daar-bij gebruikmaken van klassieke deugden als wijsheid, dapper-heid en gematigdheid en rechtvaardigheid? En hoe geven debijbelse deugden van geloof, hoop en liefde daar vorm en rich-ting aan? Die laatste krijgen hier prioriteit, omdat ik mij willaten leiden door de bijbelse openbaring. Daar vinden we hetfundament van alles wat dient tot een zinvol leven. Als kern-thema en tegelijk als samenvatting van het hier gebodene geldtdan ook: ? Het beginsel van wijsheid is de vreze des (Spr. 9:10). Eerst zoeken we naar wat het Oude Testament ons biedt overwijsheid en deugd. Aansluitend komen enkele apocriefe boekenaan de orde. Omdat daarbij blijkt dat deze onder de druk en tendele ook onder de invloed van de Grieks-Romeinse cultuur zijnontstaan, wil ik in hoofdstuk 4 daar in een wat grove schetsnader op ingaan. Vervolgens is het Nieuwe Testament aan de beurt. Het is boei-end om te merken hoe het Evangelie van Christus bij alle over-eenkomst met de Grieks-Romeinse wereld toch een eigen stijlaan ons leven geeft. Ja, en hoe is dat dan verwerkt in de geschie-denis van het christelijk geloven en leven? Hoofdstuk 6 gaatdaarbij tot aan de Reformatie en via hoofdstuk 7 belanden wij in de tegenwoordige tijd. Het 8hoofdstuk verkent wat in dewereld van vandaag geldt voor wijsheid, deugd en geluk. Inhoofdstuk 9 komen enkele vragen rond ons thema aan de ordeen 10 sluit af met wat pennenstreken over de toepassing van eenen ander op verschillende levensterreinen. Mijn verlangen en hoop zijn dat ook dit boekje een bijdrage magleveren aan een blijmoedig christelijk leven tot eer van God. Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 10 het Oude Testament Omschrijving e luisteren nu eerst naar wat het Oude Testament ons aan-reikt over wijsheid. Het Hebreeuwse woord ervoor is Het woord goochem, dat wij kennen van onze Joodse medebur-gers, is daarvan afgeleid. Goochem is slim, het kan zelfs een watnegatieve bijklank hebben, dan is het sluw. In het Oude Testament heeft wijsheid een brede betekenis. Inhet algemeen geeft het aan dat je bekwaam bent in wat je doet. Vakkundig, zeg maar. Het kan ook slaan op heel gewone dage-lijkse dingen. In het boek Prediker worden we aangespoord om alles wat onzehand vindt om te doen, te doen naar ons vermogen en met wijs-heid, want als we gestorven zijn, is er geen wijsheid meer nodig(Pred. 9:10). Het volgende hoofdstuk van Prediker geeft er eenpraktisch voorbeeld van: als je bijl bot is, moet je bij het hout-hakken veel meer kracht zetten. Het is dus wijsheid om je bijl teslijpen. Van Hiram uit Tyrus, die door Salomo ingezet werd bijde tempelbouw, wordt gezegd dat hij vol van wijsheid was omallerlei koperwerk te maken. Een vakbekwame kopersmid dus. (1 Kon. 7:14). Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 11 Maar die vakbekwaamheid beperkt zich niet tot allerlei hand-werk. Bestuurders die allerlei situaties goed kunnen inschattenen de juiste beslissingen nemen zijn ook wijs. Salomo vroeg aanhet begin van zijn regeringsperiode wijsheid om het grote volkIsra? l te regeren. Van de verhoring van dat gebed hebben we hetsprekende voorbeeld van zijn oordeel over de vrouwen die alle-bei hetzelfde kind claimden (1 Kon. 3). In Ezechi? l 28:4, 5 wordtde koning van Tyrus wijs genoemd vanwege zijn kundigheid inhet zakendoen. Toch is wijsheid in het Oude Testament meerdan alleen berekend zijn voor je specifieke taak. Het is ookzoiets als levenskunst: de wijsheid om een goed en zinvol levente leiden. Het gaat daarbij bepaald niet om een algemeen idee. Voor een abstracte beschrijving of definitie van wijsheid moe-ten we in het Oude Testament niet zijn. Wijsheid is verbondenmet concrete personen en concrete gevallen in ons leven. Verschillende personen worden wijzen genoemd: we noemden Salomo al, maar we kunnen ook denken aan Jozef, Dani? l of aan de anonieme wijze vrouwen, over wie we lezen kunnen in 2 Samu? l 14:2-20 en 20:15-22. Wijsheid vinden we heel het Oude Testament door. Alleen al hetzelfstandig naamwoord, afgezien van allerlei afleidingen, komter 151 keer voor. Toch zijn er bepaalde stukken die speciaal aan-dacht aan de wijsheid besteden. Ze staan bekend onder de naam? wijsheidsliteratuur? . Het gaat om de boeken Job, Spreuken en Prediker; ook Psalmen als 1, 19, 34, 49, 73, 112, 119, 128 en 133, dra-karakter. In de profetische boeken kunnenwe eveneens dergelijke gedeelten aantreffen. Een mooi voor-beeld daarvan is Jesaja 28:23-29. Een akkerbouwer weet precieswat hij wel en niet moet doen met bepaalde gewassen. Dat ispraktische wijsheid, die aansluit bij wat de in de schep-ping heeft gelegd. Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 12 Vreze des HEEREN als begin Fundamenteel bij dit alles is de krachtige betuiging dat de vrezehet begin is van alle wijsheid (Spr. 9:10; Job 28:28; Ps. 111:10; Spr. 1:7). Deze teksten laten zien dat wijsheid, kennisen inzicht verwante begrippen zijn. Maar ook dat kan geenreden zijn om wijsheid theoretisch op te vatten. Het bijbelsekennen is veel meer dan iets alleen maar uit je hoofd kennen. Het gaat om een relatie, waarbij emoties bepaald niet uitgeslo-ten zijn. Het Hebreeuwse woord voor kennen kan zelfs gebruiktworden voor de huwelijksgemeenschap. De klassieke Staten-vertaling vertaalde dan ook met ? bekennen? . Inzicht betekentdat je de dingen doorhebt. Dat je de situaties goed kunt inschat-ten en weet hoe je er zo goed mogelijk mee om moet gaan. Wijsheid wortelt niet allereerst in ons hoofd, maar in ons hart. Mozes bidt in Psalm 90 om eerlijkheid ten aanzien van onzebeperkte levensduur, opdat we zo een wijs hart zullen hebben(Ps. 90:12). De vreze des HEEREN? is een karakteristieke uitdrukking voorhet Oude Testament. Ze verbindt twee zaken, die wij nog wel-eens tegenover elkaar willen stellen. Aan de ene kant ligt er in dezeker iets van vrees. Als God Adam na de zon-deval opzoekt, dan vreest Adam. De ontmoeting met de hoge, heilige God maakt hem angstig (Gen. 3:10). Hetzelfde zien we bijhet volk, als God Zich aan hen openbaart bij de Sina? (Ex. 20:18). Ook Jesaja vreest bij de hoogheerlijke verschijning van God ( Jes. 6:5). En toch mag die angst niet overheersen. Heel de Bijbel dooren zeker ook in het Oude Testament klinkt van Godswege: ? Vreestniet. ? Vreze des wordt dan ook gebruikt voor het toege-wijd en met liefde dienen van de . In Deuteronomium10:12 komt dat heel helder naar voren: ? Nu dan, Isra? l, wat vraagt, uw God, van u dan de , uw God, te vrezen, in Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 13 al Zijn wegen te gaan, Hem lief te hebben en de te dienen, met heel uw hart, en met heel uw ziel. ? Dergelijke woorden geven aanleiding om hier eerder van ontzagen eerbied dan van angst te spreken. Liefde is daarbij onmis-baar. Belangrijk is dat van de Messias in Jesaja 11 wordt voorzegddat op Hem de Geest van de kennis en de vreze des zijn. Ja, dat ? Zijn ruiken zal zijn in de vreze des ? . Metandere woorden: Hij zal de geur van de vreze des ver-spreiden. Het is als het ware de olie waarmee Hij gezalfd is enwaar Hij naar ruikt. kent begin gewoon waar het mee begint. Dat is het eerste, datgaat aan al het andere vooraf. In Job 28:28 worden wijsheid enzelfs gelijkgesteld. Job bezingt daar de hogewaarde van de wijsheid. Toch kun je haar uiteindelijk niet vin-den in het doorgronden van de dingen van het leven. Kopen kunje haar al helemaal niet. Ze is van God. En God zegt tegen demens: vrees Mij, dat is wijsheid. In Spreuken 1:7 en Psalm 111:10 staat begin voor uitgangspunt, principe, mogelijk ook voor het beste deel. De uitdrukkingassocieert met de eerstelingsgave, zoals die bijvoorbeeld methet oogstfeest aan de werd aangeboden. Het kan danook nog uitgelegd worden als deel voor het geheel. Een nogander verband vinden we in Spreuken 15:33. Daar is de vreze desde vermaning tot wijsheid. De goede relatie met God isdan de impuls tot wijsheid. Het stimuleert je om niet in allerleidwaze wegen te vervallen, maar die van Zijn geboden te gaan. Opmerkelijk is dat in Spreuken 2:3-6 de rollen lijken omge-keerd. Daar krijgen we de indruk dat het zoeken naar wijsheidtot de vreze des leidt, omdat je gaat beseffen dat het deis, Die wijsheid geeft. Er is dus ook een wisselwerkingtussen vroomheid en wijsheid. Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 14 Als onze conclusie moet hier dan ook luiden dat de rechte rela-onmisbaar is voor een wijs en goed leven. Vaneen scheiding tussen het godsdienstige en het gewone levenkan daarbij geen sprake zijn. De niet dienen en geenacht slaan op Zijn geboden wordt als onwijs en dwaas aange-merkt, vergelijk bijvoorbeeld Deuteronomium 32:5, 6. Zonder de vreze des heeft wijsheid geen enkele waardevoor God. Ze verwordt tot hoogmoed. Zo horen wij in het boek Job Elihu zeggen: de mensen vrezen de , maar de wijzenvan hart ziet Hij niet aan ( Job 37:24). Terecht verduidelijkt de Herziene Statenvertaling dat door aan te vullen: de wijzen. De HEERE Zelf is wijsheid Deze onlosmakelijke band tussen wijsheid en vroomheid heeftook alles te maken met het feit dat, zoals we in Spreuken 2:6 allazen, de wijsheid uiteindelijk gave van God is. Hij is Zelfimmers wijs en goed. In Jesaja 31:1, 2 worden zij die het van desteun van Egypte verwachten, vermaand om zich in plaats daar-van te richten tot de . Hij is immers wijs. Hetzelfde vin-den we als eindconclusie van de boven al vermelde beschrijvingvan het boerenwerk. Dat de wereld zo in elkaar zit, is te dankenaan de wijsheid van God Zelf ( Jes. 28:29). Gods wijsheid komt dus bepaald uit in de schepping, zoals Hijdie tot stand heeft gebracht en nog onderhoudt (vgl. bijv. Ps. 104:24; Spr. 3:19; Job 38:36, 37 en Jer. 51:15). Niet minder blijkt Zijn wijsheid in het rechtvaardig handelen met mensen ( Job11:6). In Zijn wijsheid kent en bepaalt Hij ook het verloop van degeschiedenis en maakt dat soms aan mensen als bijvoorbeeldDani? l bekend (Dan. 2:19-23). Mensen worden dan ook wel gestimuleerd om wijsheid te zoe-ken, maar moeten zich niet verbeelden de laatste geheimen van het bestaan te kunnen doorgronden. God alleen beschikt Binnenwerk Goed en zinvol leven_Binnenwerk Hulde aan de. . . 25-01-19 17:14 Pagina 15