5 inhoud inhoud Voorwoord Inleiding 1. Duurzaam op je bord 2. Moestuin 3. Je tuin als verwonderplek 4. Duurzaam wonen 5. Hoe krijg je schone kleren? 6. Groene badkamer 7. Natuurlijke medicijnkast 8. Kinderen 9. Groen op stap 10. Surprise! Cadeaus geven en vragen Achtergrond: Verborgen milieu-impact Nawoord: Hoe verder? Samen goed en recht doen Eindnoten Over de auteurs 6 8 13 35 47 57 67 81 91 103 115 125 131 135 141 142
6 voorwoord voorwoord Behoorlijk groen vond ik mezelf. Ik gebruikte wasbare lui- ers, scheidde mijn afval in zeven afvalstromen, kocht veel tweedehands, gebruikte de droger alleen bij uitzondering, at veel biologisch en zeker twee keer in de week vegetarisch. Zeker drie stappen groener dan veel mensen om me heen. Die drie stappen wilde ik graag in een boek verwerken: veel mensen willen best wat duurzamer, maar weten niet zo goed hoe. Aangezien ik wel enig zelfinzicht had, leek het me een goed idee om meerdere auteurs te betrekken bij dit project. Ik had immers niet alle wijsheid in pacht. Naar gelang het pro- ces vorderde en ik de kennis en ervaring van anderen onder ogen kreeg, ontstond bij mij toch een wat rode blos. Want er was toch best veel informatie nieuw en ik was lang zo groen niet als ik dacht . . . Vol goede moed probeerde ik de auto vaker te laten staan. Alleen duurzame kleding te kopen. Geen impulsaankopen meer te doen. Geen avocado’s op het menu. Eerlijk gezegd voelde het alsof ik op een zwaar dieet werd gezet. Ik baalde als ik weer iets ‘onduurzaams’ had gedaan. Ik bekeek de minder groene mensen om me heen met argusogen: je koopt toch niet elke maand nieuwe kleren / stapt in de auto voor twee kilometer / koopt plastic prulletjes / et cetera? Ik werd er op den duur wel een beetje moe van. Sprong toch in de auto als het regende. Kocht weer paprika’s in plastic. Een aantal maanden later – een boek schrijven met een heel team en ondertussen ook een bab-- krijgen, kost wat tijd – ben ik meer in balans. Ik weet wat ik echt belangrijk vind, namelijk fairtrade en gezond, en leg daar mijn hoogste prioriteit. Ik bedenk dat ik heel wat documentaires over de ellende rondom katoen en fast fashion moest kijken, voor ik alleen nog maar verantwoorde kleding kocht – en zelfs nu vergeet ik het wel eens als ik nieuwe sokken koop. Dus ik mag wat milder zijn naar anderen. En naar mezelf.
7 voorwoord Een zwaar dieet houdt bijna niemand vol, maar een nieuwe gezonde lifest--O-H- kun je jezelf wel aanleren. Na een poosje voelen je nieuwe richtlijnen als normaal en niet meer als beperkend. Het draait daarbij om balans en af en toe iets ongezonds is dan niet zo’n probleem. Zo ervaar ik het ook met duurzaam leven. Veel dingen die ik al lang doe, kosten me geen moeite. Nieuwe aanpas- singen slijten langzaam in. Het een bijna geruisloos, zoals een blok zeep in plaats van een fles shampoo, andere met wat meer moeite: de tweede auto staat nog steeds voor de deur terwijl ik hem niet écht nodig heb. En af en toe een iets minder duurzame keuze is niet zo’n probleem als je in de basis duurzaam leeft. Afvallen doe je vaak vooral voor jezelf: je wordt gezonder en komt meer in balans. Duurzamer leven doe je ook voor jezelf, maar zeker ook voor de ander: de hele wereld wordt daarvan gezonder en komt meer in evenwicht. En omdat jij deel uitmaakt van die wereld, jij ook. Op sommige vlakken heel direct, op andere vlakken wat indirecter. Laten we er geen wedstrijd van maken wie het duurzaamst bezig is, maar vooral elkaar inspireren om de wereld groener en eerlijker te maken. Uit liefde voor wie en wat God gemaakt heeft. Als je snel wilt gaan, ga je alleen. Als je ver wilt komen, ga je samen. Daarom vanaf deze plek veel dank voor alle mensen die hebben meegeholpen om dit boek tot stand te brengen. Marjoke Knoop, januari 2019 Als je snel wilt gaan, ga je alleen. Als je ver wilt komen, ga je samen.
12 duurzaam op je bord
13 1 duurzaam op je bord Je wilt groener gaan leven, maar je weet niet waar je moet beginnen? Dan is je bord de perfecte plek om te starten. Je maakt bij elke maaltijd de keuze wat erop komt te liggen. Zo krijg je drie keer per dag de kans om een verschil te maken. Zelfs als we allemaal één maaltijd per week bewuster inkopen en klaarmaken maakt dit al een verschil. Dat is fijn om te weten voordat je van start gaat. De keuze voor een duurzame maaltijd begint al in de win- kel. Waar doe jij jouw boodschappen? Ga je naar een gro- te supermarkt of ga je naar een lokale ondernemer? Kies je die paprika in plastic, of zonder verpakking? Biologisch of niet? Waar komt die paprika vandaan, en hoeveel water en energie was er nodig om de paprika te laten groeien? Ik weet niet hoe het met jullie is, maar ik krijg hier keuzestress van. En dan heb ik de rest van mijn salade nog niet eens uit- gezocht! Gelukkig hoeft het allemaal niet perfect. Elke keer dat je nadenkt voordat je iets in je mandje legt is al een stap vooruit. Het leuke is dat je anders naar producten gaat kijken, misschien wel nieuwe smaken ontdekt en het hoeft helemaal geen extra tijd te kosten. Duurzaam boodschappen doen heeft naast de zorg voor het milieu nog een voordeel. Je kiest voor voedsel dat met liefde gekweekt is, en dat proef je. Het kan zelfs gezonder zijn, omdat je hiermee bewerkte producten gaat vervangen door pure ingrediënten. Dat is toch mooi meegenomen! En omdat je extra je best doet bij het inkopen wil je er ook iets lekkers van maken. Zo beland je uiteindelijk aan tafel met een pan vol lekkers. Nodig gezellig vrienden uit en geniet samen van echt voedsel. De restjes bewaar je natuurlijk voor de volgende dag, want het is zonde om weg te gooien. Lekker duurzaam. en Sharon Numan door Amélie Taal duurzaam op je bord
20 Eten met de seizoenen Groenten en fruit zijn goed voor je gezondheid. Voor het milieu is lokaal inkopen een goede keu- ze. Dat betekent groente en fruit uit je eigen regio. De groenten en fruit van Nederlandse grond zijn al hier, en beschikbaar wanneer ze geoogst worden. Dit betekent dat verschillende soorten in verschillende seizoenen beschikbaar zijn, en buiten het seizoen niet. Groente en fruit dat wordt ingevlogen, verbouwd wordt in een kas, of van buiten Europa komt, is een grotere belasting voor het klimaat. Groenten De groenten uit Nederland of Europa zijn een goede keuze. In de supermarkt staat bij elke soort meestal vermeld waar ze vandaan komen. Groenten uit het seizoen komen van dichtbij en zijn goedkoper. In elke regio vind je boerenmarkten, plattelandswinkels en kleine verkooppunten bij de boerderij- en in de buurt. Zeker als ze op fietsafstand bij je vandaan zijn, is het een duurzame keuze om daar je groenten en fruit te halen. Groenten in de lente Asperge, Chinese kool, komkom- mer, lamsoren, paksoi, pompoen, postelein, prei, raapjes, raapstelen, rabarber, radijs, rettich, rode biet, rode kool, romatomaat, schorsene- ren, tomaat, trostomaat, tuinboon, ui, veldsla, vleestomaat, winter - peen, winterpostelein, witlof, witte kool, wortelen, zeekraal 0015002300060011000500240011000500030010000A0011000300B300040024000A0019001000030036000500030010000800080023002800B3001B00110003001A001100080028001100030028000A0019000500530003 Bleekselderij, bloemkool, broccoli, ijsbergsla, koolrabi, prei, raapjes, radijs, rode biet, rode kool, spitskool, spruiten, tomaat, ui, wortelen, witlof en witte kool. Groenten in de zomer Andijvie, bleekselderij, bloemkool, bospeen, bosui, broccoli, Chinese kool, courgette, doperwt (vers), ijsbergsla, komkommer, koolrabi, kropsla e. a. , lamsoor, paksoi, peul- tjes, postelein, prei, raapjes, rabar - ber, radicchio, radijs, rettich, rode biet, rode kool, romatomaat, rucola, savooie-/groene kool, sperzieboon, spinazie, spitskool, suikermaïs, tomaat, trostomaat, tuinboon, ui, veldsla, venkelknol, vleestomaat, winterpeen, witlof, witte kool, wortelen (niet in juni beschikbaar), zeekraal duurzaam op je bord
21 Duurzame fruitkeuzes In Nederland groeien handperen, stoofperen, appels, aard- beien en kersen volop. Daarnaast zijn er nog meer duurzame keuzes, de soorten die met vrachtwagens uit Zuid-Europa komen en de soorten die verscheept worden over zee. In dit geval is er sprake van een lage klimaatbelasting. De milieuscore weten? Op groentefruit. milieucentraal. nl kun je precies terugzien hoe duurzaam bepaalde groente en fruit is in welke maan- den. Dit is een hele handige manier om direct terug te kun- nen vinden wat voor impact je keuzes hebben op het klimaat. Er wordt uitgelegd hoe men tot de score komt. Er is ook een gratis app beschikbaar. Groenten in de herfst Aardpeer, andijvie, bosui, bloem- kool, boerenkool, broccoli, Chinese kool, ijsbergsla, knolselderij, kool- raap, kropsla, paksoi, pastinaak, peultjes, pompoen, postelein, prei, raapjes, raapstelen, rabarber, ra- dicchio, radijs, rammenas, rettich, rode biet, rode kool, romatomaat, rucola, savooie-/groene kool, schorseneren, snijboon, spitskool, spruitjes, tomaat, trostomaat. ui, veldsla, venkelknol, vleestomaat, winterpeen, witlof, witte kool, wortelen Groenten in de winter Aardpeer, boerenkool, Chinese kool, knolselderij, koolraap, pastinaak, pompoen, postelein, prei, rabarber, radijs, rammenas, rettich, rode biet, rode kool, savooie-/groene kool, schorseneren, spitskool, spruitjes, ui, veldsla, winterpeen, winterpostelein, witlof, witte kool 001400230008000A0024000700060006002300240011000500030010000A0011000300B300040024000A0019001000030036000500030010000800080023002800B3001B00110003001A001100080028001100030028000A0019000500530003 Abrikoos, ananas, appel, banaan, citroen, druif, granaatappel, grapefruit, kiwi, kokosnoot, limoen, mandarijn, meloen, nectarine, peer (hand), peer (stoof), perzik, pruim, sinaasappel. duurzaam op je bord
23 Groene en duurzame recepten Superfoods? Gezonde, groene, duurzame recepten zijn recepten met ingrediënten uit je eigen omgeving, of die op een duurzame manier hiernaartoe gehaald worden. De superfood- en gezondheidstrend met speciale poeders, producten en olie uit bijzondere landen ver weg, zijn meestal niet erg groen. Zo’n modetrend kan zelfs erg schadelijk zijn, voor bevolkingsstammen en onze planeet. Dit is ook gebleken bij palmolie, avocado en quinoa. Blijf lekker dicht bij huis. Het is beter voor de aarde én beter voor je portemonnee. Op de volgende pagina’s vind je een aantal recepten. Bewust genieten van suiker duurzaam op je bord duurzaam op je bord
24 24 Ontbijt en lunch Havermoutpap met vers fruit INGREDIËNTEN 40 gram havermout 100 ml melk 140 ml water 1 geraspte appel 1 eetlepel zoetmiddel snufje kaneel BEREIDING Doe havermout, melk en water in een pannetje. Breng het aan de kook en laat het een paar minuten koken (volgens instructies op de verpakking). Voeg appel, zoetmid- del en kaneel toe en serveer. Lekker me---M-M-V--S-W-X--hee of koffie – zonder suiker natuurlijk ;) Yoghurt met 00B4000A002400230008000700090023000800B400180024001100050003001100050003000900B30005000A00A60011 INGREDIËNTEN 1 schaaltje yoghurt (250 gram) 1 mandarijn 1 kiwi, in stukjes 1/2 tl vanille BEREIDING Meng de ingrediënten door elkaar en serveer. Overnight oats met banaan INGREDIËNTEN 40 gram havermout 150 ml melk 1 banaan, in plakjes 2 el magere kwark BEREIDING Meng de avond van tevoren de ha- vermout met de melk en de plakjes banaan. Dek het af en laat staan. Roer de volgende ochtend de kwark erdoorheen. duurzaam op je bord