Heilige Geest, leid mij
De zegen van een leven onder zijn leiding Heilige Geest, leid mij STORMIE OMARTIANSTORMIE OMARTIANSTORMIE OMARTIAN GD_titelpagina Heilige Geest_DEF.indd 1 13-05-15 09:50
Heilige Geest, leid mij Copyright © 2012 by Stormie Omartian Originally Published under the title: Lead me, Holy Spirit Published by Harvest House Publishers Eugene, Oregon, 97402, U.S.A. www.harvesthousepublishers.com Copyright © 2015 Nederlandse uitgave: Uitgeverij Gideon Auteur: Stormie Omartian Vertaling: Tineke Tuinder-Krause Redactie: Monica van Bezooijen, Zoveel zinnen Omslagontwerp: Studio Vrolijk Typografie: Iddo Hoekstra Jaar van uitgave: september 2015 www.gideonboeken.nl Uitgave: Uitgeverij Gideon, Hoornaar, Nederland ISBN: 978-90 -5999- 036 -4 N U R: 707 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een databank, of doorgegeven in welke vorm of op welke wijze dan ook – elektronisch, mechanisch, gekopieerd, gescand of op enige andere wijze – behalve voor korte citaten in recensies of artikelen, zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No portion of this book may be reproduced, stored in a retrieval system, or trans- mitted in any form or by any means – electronic, mechanical,photocopy, recording, scanning, or other – except for brief quotations in critical reviews or articles, without the prior written permission of the publisher.
Met een dankbaar hart draag ik dit boek op aan mijn Vader God, omdat Hij mij lief heeft; aan Jezus, zijn Zoon, omdat Hij mij heeft gered, geheeld en bevrijd; aan de Heilige Geest, omdat Hij mij nu al ruim veertig jaar veilig leidt en mijn leven doel en richting geeft. Ik bid dat U, Heilige Geest, mij zult leiden bij het schrijven van dit boek zodat ook anderen U mogen leren kennen en lief hebben.
Broeders en zusters, we hoeven ons niet langer te laten leiden door onze eigen wil. Als u dat wel doet, zult u zeker sterven. Als u echter uw zondige wil doodt door de Geest, zult u leven. Al- len die door de Geest van God worden geleid, zijn kinderen van God. Romeinen 8:12-14
Inhoudsopgave Wat betekent het om geleid te worden door de Heilige Geest? 11 Hoofdstuk 1: Geleid om te ontvangen 21 De relatie met God die je nodig hebt 24 De belofte van Gods Geest in jou 28 De vrijheid en heelheid die God jou wil geven 34 De erfenis die voor jou als Gods kind klaarligt 38 Hoofdstuk 2: Geleid om ver vuld te worden 43 Met zijn kracht en macht 46 Met zijn waarheid en inzicht 52 Met zijn wijsheid en openbaring 56 Met zijn liefde en hoop 61 Hoofdstuk 3: Geleid om te luisteren 65 Naar Gods Woord in je gedachten 67 Naar Gods stem in je hart 72 Naar Gods aansporingen 78 Naar Gods wil voor je leven 82
8 Heilige Geest, leid mij Hoofdstuk 4: Geleid om Hem te aanbidden 87 Met je hele hart 89 Met de hulp van de Heilige Geest 96 Met kennis van de waarheid 99 Hoofdstuk 5: Geleid om je af te wenden 105 Van alle zonde 107 Van de wereld 111 Van de vijand 115 Van alle verleidingen 119 Van het verleden 124 Van alle hoogmoed 127 Van alles wat je af houdt van God 131 Hoofdstuk 6: Geleid om veranderd te worden 137 In je denken 139 In je emoties 145 In je karakter 148 Hoofdstuk 7: Geleid om te weten 153 Waarom je elke dag opstaat 154 Waarom God jou bepaalde talenten heeft gegeven 157 Wat Gods roeping voor jouw leven is 165 Hoofdstuk 8: Geleid om goede vruchten te dragen 171 In je leven 173 In je werk 178 In je relaties 183 Hoofdstuk 9: Geleid om te zien 187 Dat God je leidt 189 Dat God je zegent 196 Dat God je beschermt 202
Inhoud 9 Hoofdstuk 10: Geleid om te bidden 207 Voor wat je hart bezwaart 210 Voor je land 212 Voor anderen 215 Voor wonderen 219 Voor genezing 222 Voor zolang het nodig is 227 Hoofdstuk 11: Geleid om God te volgen 231 In een vertrouwelijke, dagelijkse omgang met Hem 233 In zuiverheid van tong 235 Naar een geloof dat bergen kan verzetten 239 Naar het gezelschap van godvrezende mensen 242 In de zorg voor je lichaam 246 Om de aanvallen van de vijand te weerstaan 249 Op de juiste tijd naar de juiste plaats 252 Hoofdstuk 12: Geleid om anderen aan te sporen 257 Hun hoop te vestigen op de Heer 262 De waarheid te leren kennen 264 Krachtig te bidden 267 Tot hun doel te komen 270
Wat betekent het om geleid te worden door de Heilige Geest I k herinner me mijn eerste ontmoeting met de Heilige Geest. Dat was tijdens de Jesus Movement ( Jezusbeweging), die eind jaren zestig van de vorige eeuw begon en enkele jaren aan - hield. In die tijd wist ik niet wat de Jesus Movement inhield – ik had er zelfs nog nooit van gehoord. Later kwam ik erachter dat ik er deel van uitmaakte. Het was oktober 1970. Ik woonde in Los Angeles en werkte in Hollywood als zangeres op televisie, maar ik leed aan een ernstige mate van bezorgdheid, angst, depressiviteit en zo on - geveer elke andere negatieve emotie. Ik had een gewelddadige jeugd met mijn geesteszieke moeder overleefd, en ik was ervan overtuigd dat een glansrijke carrière een einde zou maken aan de demonen in mij, die mijn kracht, mijn levensvreugde en elke mogelijke vorm van vrede ondermijnden. Maar ik had het mis. Nog geen vijf jaar later was het leven voor mij volkomen on - draaglijk geworden. De verlammende angst, bezorgdheid en depressiviteit die ik dagelijks met mij meedroeg, hadden hun tol geëist. Ik wilde niet meer leven met die pijn. Ik wilde dood.
12 Heilige Geest, leid mij Mijn vriendin Terry nam me mee naar haar predikant, Jack Hay - ford, die mij over God vertelde. Hij legde uit dat de weg naar een beter leven, zowel nu als in de eeuwigheid, een hechte relatie met God is. Zo’n relatie is alleen mogelijk door zijn Zoon, Jezus. Als ik Hem aanvaardde als mijn Redder zou Hij me redden van de vrije val waarin ik me bevond. Hij zou mij al mijn zonden en fouten vergeven en mij voorgoed bevrijden van de gevolgen daarvan. Ik mocht met een schone lei beginnen. Jezus zou mij de Heilige Geest van God geven om in mij te wonen en mij van binnenuit te veranderen. Het echte werk vond diep vanbinnen plaats, maar de veranderingen zouden ook aan de buitenkant zichtbaar zijn. Dominee Jack vertelde me ook dat God een doel had met mijn leven. De Heer zou al mijn angst en verdriet wegnemen en die vervangen door zijn liefde, vrede en blijdschap, en Hij zou mij in staat stellen om aan dat doel te beantwoorden. Ik had nog nooit zoiets geweldigs gehoord. Ook al kwam het op dat moment al - lemaal nogal vreemd op mij over, diep vanbinnen was ik ervan overtuigd dat de predikant de waarheid sprak. Dus nam ik een sprong in geloof – en daar heb ik nooit spijt van gekregen. Dat was vele jaren geleden, en tot op de dag van vandaag her - inner ik me hoe ik me voelde voordat ik de Heer aannam. Niets in mij was sterk genoeg om de strijd aan te gaan met de eindeloze leegte en de onvoorstelbare pijn waar ik dagelijks mee worstelde. Ik had niet het gevoel thuis te horen bij iets of iemand. De tijd van de flower power liep ten einde, en hoewel ik net deed alsof ik daar deel van uitmaakte, had ik nooit het gevoel er echt bij te horen. Ten diepste hoorde ik helemaal nergens bij. Nadat ik in de werkkamer van dominee Jack Jezus had aan - vaard als mijn Heer, met Terry als mijn gebedssteun, ging ik regelmatig naar hun kerk. Voor het eerst voelde ik een enorme verbondenheid. Ik had wel een paar keer wat kerken bezocht, maar die leken altijd zo doods, en ik wilde niet worden meege - zogen in hun levenloosheid. Ze bezorgden me een slecht gevoel
Wat betekent het om geleid te worden door de Heilige Geest 13 over mezelf, en dat had ik toch al. Dus ging ik nooit terug. Maar in deze kerk voelde ik vanaf het moment dat ik de kerkzaal bin- nenliep iets opmerkelijks. Ik wist aanvankelijk niet wat het was. Maar al snel begreep ik dat het de aanwezigheid van de Heilige Geest van God was. En die was tastbaar. Iedereen die deze kerk bezocht ervoer precies hetzelfde. Je kon er onmogelijk omheen. Het was dynamisch en levensverande - rend. Het was de kracht van Gods liefde, blijdschap en vrede die ons allen omarmde, en ons raakte, heelde, troostte, aanmoedig - de en veranderde. Niemand die zich oprecht openstelde voor de Heer verliet een bijeenkomst hetzelfde als hij was binnenge - komen. Met welke zonde, misvatting, slechte houding, pijn of ontmoediging je ook kwam, je ging steevast weg als een beter mens. Hoe je geestelijke staat bij aankomst ook was, tegen de tijd dat je vertrok was die doelgerichter, gezonder en hoopvoller. Het was de aanwezigheid van God die je overspoelde – en die je reinigde, verfriste, versterkte, verhelderde, verzachtte, smolt, kneedde, verruimde en je vervulde. Het was krachtig en onver - getelijk. Niemand die deze kerk een tijdlang heeft bezocht is dat ooit vergeten. Er gebeurde nooit iets vreemds in de kerk. Je vroeg je nooit af: ‘Wat doet die persoon in vredesnaam?’, omdat mensen zichzelf nooit in het middelpunt zetten. De Heilige Geest was onmis - kenbaar het middelpunt van dit alles, en de mensen zogen zijn aanwezigheid op als een spons. We werden er niet vreemd van; we werden juist normaler. We deden geen gekke dingen; we ge - droegen ons juist gewoner. We trokken er geen aandacht mee; nee, we vergaten onszelf juist en richtten ons volledig op de Heer in lofprijzing en aanbidding. Ik wil geen kritiek leveren op wat andere mensen in hun eigen kerk ervaren. Ik wil alleen aangeven dat de geweldigste ontmoetingen die ik ooit met de Heilige Geest heb gehad kostbaar en levensveranderend waren, niet vreemd of beangstigend.
14 Heilige Geest, leid mij Ik kan me niet herinneren dat ik de kerkzaal ooit ben binnenge - gaan zonder te huilen. En ik was niet de enige. Bijna iedereen die een dienst bijwoonde, huilde op een gegeven moment vanwege het overweldigende gevoel van Gods aanwezigheid en liefde. Dat doet me denken aan wat er in de Bijbel staat over het moment dat we eindelijk bij de Heer zullen zijn en Hij alle tranen zal drogen (Openbaring 21:4). In zijn aanwezigheid vergieten we tranen van blijdschap, geluk, dankbaarheid, berouw, vrijheid en opluchting. Dat doet zijn liefde met ons. Het was onmiskenbaar het werk van God. Als God op die manier aan het werk gaat, doet Hij dat voor een bepaalde tijd. Het was al bezig toen ik tot geloof kwam, en ik werd er in de beste betekenis van het woord in meegesleept. Diegenen van ons die jaren later door de Geest van God werden aangespoord om naar andere steden, dorpen, staten en landen te gaan om daar nieuwe kerken, bedieningen of een nieuw leven te beginnen, herinneren het zich nog goed. En we blijven altijd uitzien naar diezelfde uitstorting van zijn aanwezigheid. Telkens als we elkaar waar dan ook ter wereld ontmoeten, hebben we het over die wonderlijke dagen in de kerk tijdens de Jesus Movement . En waar we ook zijn, we blijven ons uitstrekken naar diezelfde manifestatie van de Heilige Geest. Als je zijn machtige aanwe - zigheid eenmaal hebt ervaren, blijf je ernaar verlangen. Zoiets vergeet je nooit meer. Voor de Jesus Movement hadden velen van ons het gevoel dat we een bepaald type mens moesten zijn om naar de kerk te gaan. We moesten goed zijn, er goed uitzien en ons goed gedragen. Dus vielen de meesten van ons meteen af. Daarom ging bijna niemand meer naar de kerk. We hoorden er niet thuis. En dat wilden we ook niet. Maar tijdens de Jesus Movement hadden we het gevoel dat we welkom waren in de kerk zoals we waren, ook al was God niet van plan ons lang zo te laten. De Jesus Movement was uniek in vergelijking met wat ik sindsdien heb meegemaakt. De lucht leek te knetteren als van
Wat betekent het om geleid te worden door de Heilige Geest 15 elektriciteit door de levendige aanwezigheid van de Geest. Het was onmiskenbaar. God ontstak een levensveranderende vonk in ieder van ons. We voelden het. We wisten het. En het heeft ons nooit meer losgelaten. Ik had mijn man, Michael, een paar jaar voordat ik tot geloof kwam tijdens een platenopname leren kennen, maar in die tijd was er niets tussen ons. Nadat ik de Heer had leren kennen, ont - moetten we elkaar weer in die kerk en zijn ongeveer een jaar later getrouwd. We hebben 23 jaar deel uitgemaakt van die kerk voordat God ons en onze tienerkinderen naar een andere staat leidde. Vanaf dat moment bleven we ernaar verlangen om dat nog eens mee te maken – een kerk binnenlopen en de aanwezig - heid van de Heilige Geest voelen. Het is mogelijk om waar dan ook ter wereld een kerk binnen te lopen en te voelen of de Heilige Geest daar leeft en aan het werk is, of dat zijn aanwezigheid wordt ontkend en een krachti - ge uiting van zijn bestaan wordt afgewezen. Sommige mensen dienen een Redder die redt, maar ze beperken het geschenk van zijn Heilige Geest – een geschenk dat Hij expliciet heeft gegeven om in ons te wonen. Mensen komen graag naar een plaats waar de Heilige Geest voelbaar de kans krijgt te stromen; ze verwer - pen de kerk, en zelfs Gods Woord, als ze de aanwezigheid van de Geest niet heel duidelijk ervaren. Dat komt omdat de kerk en de Bijbel alleen echt tot leven komen als de Heilige Geest ze leven inblaast. Als de Heilige Geest aan banden wordt gelegd door on - geloof, twijfel, apathie of een gebrek aan ontvankelijkheid, zal zijn aanwezigheid zich niet krachtig kunnen manifesteren. Een kerk kan hoogmoedig worden, enerzijds door de Heilige Geest te verwerpen en anderzijds door een overdreven manifes - tatie van Hem. Maar als de Heilige Geest wordt uitgenodigd om in mensen te werken – wat betekent dat Hij niet wordt beperkt door angst, twijfel, gezag of trots – dan worden ze niet dwaas; nee, dan vult Hij hen met vrede. Ze worden dwaas als ze wor -
16 Heilige Geest, leid mij den geleid door de trots van het menselijke vlees in plaats van de nederigheid van een berouwvol hart. In aanwezigheid van de Heilige Geest worden je ogen met verwondering en eerbied ge - trokken naar God en naar Jezus, zijn Zoon, in plaats van naar jezelf en andere mensen. Ik heb kerken bezocht die de Heilige Geest negeren, of Hem behandelen als een sieraad dat ze naar believen kunnen omdoen en afleggen. En ik heb kerken bezocht die Hem met veel vertoon dragen als een eremedaille. Voor beide extremen zie ik geen ar - gumenten in de Bijbel. Wij beslissen niet wat de Geest van God doet in ons leven of hoe Hij zichzelf manifesteert. We nodigen Hem uit om te doen wat Hij wil . Het kan niet zo zijn dat we uit angst de Heilige Geest helemaal buitensluiten, omdat Hij niet doet wat wij willen. We mogen Hem ook niet in een zelfgemaak - te mal persen waardoor Hij eerder op ons gaat lijken in plaats van dat we Hem de kans geven ons te vormen naar zijn beeld. Dit boek gaat niet over wat er in de kerk gebeurt – al is het wel zo dat de kerk die je bezoekt jouw idee over de leiding van de Heilige Geest kan beïnvloeden. Toch is het mogelijk om naar een kerk te gaan die de Heilige Geest amper erkent en evengoed een dynamisch gevoel van zijn leiding in je leven te ervaren zodra je Hem uitnodigt om jou te vervullen. Ik ken daar vele voorbeelden van. Helaas menen te veel kinderen van God dat ze kunnen leven zonder de invloed van de Heilige Geest in hun leven. We heb - ben de neiging om te denken dat wij het beter weten. We zeggen: ‘Wat wil ik vandaag doen?’ in plaats van: ‘Wat wil God dat ik van- daag doe?’ Adam en Eva hebben die trend ingezet, en wij zijn hun voorbeeld gevolgd. We denken dat we onze eigen gang kunnen gaan en kunnen leven zonder de leiding van de Geest van God, terwijl we in feite niets kunnen zonder zijn openbaring, leiding en kracht. We kunnen misschien wel het een en ander op eigen kracht bereiken zonder Hem te erkennen, maar niets groots en blijvends. En zeker niets buiten onze eigen beperkingen om.
Wat betekent het om geleid te worden door de Heilige Geest 17 Ons leven zal altijd beperkt blijven zonder zijn aanwezigheid en werking in ons. Er zou geen verschil mogen bestaan tussen de Heilige Geest van de Bij - bel – die zijn macht in alle opzichten toont – en zijn aanwezigheid in ons leven vandaag. Toen ik ervoer dat de Heilige Geest mij aanspoorde dit boek te schrijven, werd ik daarin bevestigd door twee andere christelijke leiders die een goddelijke invloed in mijn leven hebben. Zij had - den mij in feite al eerder daarover aangesproken, nog voor ik de kans had iets over mijn ideeën met hen te delen. Dat was genoeg bevestiging voor mij. Aanvankelijk leek het idee om een boek over de Heilige Geest te schrijven overweldigend, omdat ik wist dat een encyclopedie van vijftig delen niet zou kunnen bevatten wat er te zeggen is over de Heilige Geest; het zou niet eens in de buurt komen van een volledig verslag over zijn Persoon en zijn werk. Maar toen ik begon te schrijven, werd ik niet langer overweldigd door de taak. De Bijbel leert mij dat bij God niets onmogelijk is, dus heb ik vu - rig gebeden of God mij in staat wilde stellen dit boek te schrijven zoals Hij het wilde. Gedurende het hele proces heb ik voortdu - rend de leiding van de Heilige Geest gezocht. Omdat ik meteen wist wat de titel van het boek moest worden, wist ik ook dat ik het moest schrijven vanuit dit ene perspectief – de leiding van de Heilige Geest in ons leven. Er zijn talloze aspecten van de Heilige Geest die ik niet beschrijf, omdat ik me wil rich - ten op hoe Hij ons – jou en mij – persoonlijk leidt. Mijn grootste verlangen is dat jij, als lezer, Hem beter leert kennen en lief heb - ben en dat jouw kennis en liefde elke dag toenemen. Het is een lang gekoesterd verlangen van mij dat als we de leiding van de Heilige Geest in ons leven volgen, er goede dingen gebeuren. En het omgekeerde is ook waar. Er gebeuren onnodig veel slechte dingen in ons leven, omdat we de leiding van de Heer niet hebben gevolgd.
18 Heilige Geest, leid mij Als we luisteren naar de leiding van de Heilige Geest, brengt Hij ons naar plaatsen van veiligheid en zegen. Als we zijn leiding in de wind slaan – of er niet eens naar op zoek zijn – brengen we onszelf in een kwetsbare en gevaarlijke positie. Dan lopen we het gevaar te worden afgetrokken van het pad dat God voor ons heeft bereid, ver onder de paraplu van zijn bescherming vandaan. Hoeveel slechte dingen zijn ons overkomen omdat we de leiding van de Heer niet hebben gevolgd, omdat we die niet zochten of omdat we geen acht sloegen op wat Hij ons diep van - binnen toefluisterde? Dat wil niet zeggen dat het leven volmaakt is als we de lei - ding van de Heilige Geest volgen. We leven in een onvolmaakte wereld, met onvolmaakte, vaak misleide en soms zelfs kwaad - willende mensen die niet alleen de Heilige Geest niet volgen, maar die God bespotten, kwaadspreken van Hem of zijn bestaan ontkennen en zijn kinderen vervolgen. We hebben een geeste - lijke vijand die ons leven wil verwoesten, en hij vindt maar al te gemakkelijk mensen die naar zijn pijpen dansen. Het leven is niet volmaakt als je wordt geleid door de Heilige Geest, maar het goede nieuws is dat je uiteindelijk altijd de overwinning behaalt. Als we Jezus aannemen, hebben we ieder moment de Geest van de Schepper van het heelal bij ons, die ons leidt door alles wat onvolmaakt is in ons leven, dwars er doorheen en er ver bo - venuit. Die wetenschap schept enorm veel vertrouwen. Geen vertrouwen in onszelf – want we zijn de realiteit niet uit het oog verloren en zijn ons heel goed bewust van onze beperkingen – maar vertrouwen in God, die bij ons is door de kracht van zijn Heilige Geest in ons. Dan kunnen we uiteindelijk toch niet an - ders dan zegevieren? Sta niet toe dat andere mensen of dode tradities je omgang met de Geest van God bepalen. Vergeet alle vreemde, verwarrende, ontmoedigende en verdachte zaken die je hebt gehoord over be - paalde mensen en hun ervaringen met de Heilige Geest, en lees simpelweg wat de Bijbel over Hem te zeggen heeft. Laat alle ang -
Wat betekent het om geleid te worden door de Heilige Geest 19 sten en vooroordelen varen die gebaseerd zijn op wat een paar van zijn kinderen hebben gezegd of gedaan. Je vooropgezette ideeën over wie de Heilige Geest is en hoe Hij zich manifesteert in je leven, zullen je ontvankelijkheid naar Hem toe kleuren. Laat God vanuit zijn Woord tot je spreken. Luister naar wat Hij te zeggen heeft. Ik heb heel sterk het gevoel – en ik ben ervan overtuigd dat jij en de meeste oprechte gelovigen dat ook hebben – dat een grote beweging van de Heilige Geest, zoals we die niet eerder hebben gezien in ons leven, op het punt staat door te breken. En als dat gebeurt, willen we klaarstaan om God te dienen, hoe en waar dan ook. Om zover te komen, moeten we acht slaan op Gods stem die elke dag spreekt tot ons hart, onze ziel en onze geest door zijn Woord, in gebed en in onze lofprijzing en aanbidding. We moeten ons laten leiden door zijn Heilige Geest en niet pro - beren om zonder Hem onze weg te gaan. God wil je leiden naar plaatsen waar je zonder Hem niet kunt komen, en dat doet Hij door de kracht van zijn Geest. Hij kan je leiden naar de wereld van wonderen – niet als een show, maar als een manifestatie van zijn liefde en bewogenheid voor hen die verloren, gekwetst of noodlijdend zijn – en wie wil dat nou niet? Wie heeft daar nu geen behoefte aan? Hij kan je brengen naar de wereld van het onzichtbare, die veel groter en reëler is dan het zichtbare. Dat alles doet Hij als je leert vertrouwen op Hem, je laat leiden door Hem en je door Hem laat toerusten. Als je zijn stem leert verstaan, verandert je leven voorgoed. En dan wil je nooit meer anders.
1. Geleid om te ontvangen G od heeft meer voor jou in petto dan jij je kunt voorstel- len. Maar als je niet weet wie God is, als je niet bekend bent met elk aspect van Gods wezen, kun je niet ontvan - gen wat Hij allemaal voor jou bestemd heeft. Ten eerste moet je weten dat God één God is, maar dat die ene Godheid uit drie verschillende, eeuwige, naast elkaar bestaande personen bestaat: God, de Schepper van alle dingen Jezus, Gods Zoon – en tevens God De Heilige Geest, Gods Geest – en tevens God. God, zijn Zoon en zijn Geest zijn onafscheidelijk. Ze zijn altijd samen, en toch afzonderlijk ( Johannes 14:10 -11). Drie afzonder - lijke personen, en toch één God. God heeft altijd bestaan en zal altijd blijven bestaan. Vader, Zoon en Heilige Geest waren samen bij de schepping. Toen Hij de mens schiep, zei God: ‘Laten Wij mensen maken die Ons evenbeeld zijn, die op Ons lijken’ (Genesis 1:26, cursivering toe - gevoegd). De mens is geschapen naar het evenbeeld van God.