Bekijk de tekstversie van dit leesfragment.Levenswijsheid volgens Prediker Voorwoord u in handen hebt. Het boek Prediker neemt vanouds een bijzondere plaats in de Bijbel in. Het staat een beetje aan de rand. Het wordt dan ook niet veel gebruikt. Er bestaan vooroordelen over het t daarom reeds verder van ons af te staan dan de boeken met geschiedenissen of liederen. Het motto – alles is vluchtig en leeg – zou ‘pessimistisch’ zijn; Lezend en studerend in dit merkwaardige geschrift, werd ik erdoor ge boeid. De vooroordelen doen het boek geen recht. Het geloof van Prediker is een geloof voorbij de grote verhalen, voorbij de (godsdienstige) idealen, voorbij de (vrome) overmoed. Het geloof van Prediker is een nuchter, bescheiden geloof dat er weet van heeft hoeveel we (ook onze ‘postmoderne’ tijd kan aanspreken. is in, tegenwoordig. Nu de grote idealen om de wereld te verbeteren bijbelboekje Prediker, dat zo stevig het refrein ‘alles is ijdelheid’ npretje, lezing van Prediker zal helpen bij het vinden van een gelovige levensDeze bijbelstudies werden jaren geleden geschreven voor gebruik in de wijkgemeente Jacobikerk te Utrecht. Later werden ze door de IZB uitgegeDe studies schreef ik samen met mijn vrouw Joanne Dekker-van Asselt en rediker waar mogen zijn: drie is beter dan één (Prediker 4:12). Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 7 02-07-2013 08:34:58 Levenswijsheid volgens Prediker (De heruitgave van) dit boekje draag ik op aan de mannen- en vrouwenvereniging van de hervormde gemeente Mastenbroek, die ik mag dienen. Dr. Willem Maarten DekkerMastenbroek Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 8 02-07-2013 08:34:58 Levenswijsheid volgens Prediker Prediker: wanneer, waar en door wie geschreven? ‘Prediker, de zoon van David, koning in Jeruzalem’. We zouden daarom aan Salomo kunnen denken als schrijver, die het geschrift dan in de tiende eeuw voor Christus in Jeruzalem geschreven zou hebben. De taal en de inhoud van het boek geven echter aanleiding om de hellenistische (Griekse) tijd. In die tijd breidde de invloed van het Griekse denken zich uit over het Romeinse Rijk en het Midden-Oosten. Er vonden daardoor ook belangrijke veranderingen plaats in de leefomstandigheden in Palestina. De Joden leerden de hellenistische wereld met haar losofen kennen. De interesse van deze losofen betrof in hoofdzaak het juiste morele gedrag. zich vereenzelvigt met koning Salomo berust op een in die tijd geliefde literaire ctie. Zoals in 12:9 gezegd leraar, behorend tot die groep van intellectuelen die sinds koning Salomo naast de profeet en de priester een eigen plaats innam in het leven van Israël. Toch heeft de identicatie met koning Salomo wel een betekenis. Doordat Prediker zich met Salomo identiceert, degene die wijzer en rijker was dan allen voor en na hem, krijgt zijn betoog dat alles ijdel is, extra kracht. Wanneer Prediker een arme, weinig inopgelopen, dan hadden we de boodschap van Prediker nog af kunnen doen met: ‘Nou ja, Prediker heeft gewoon een aantal negatieve ervaringen opgelopen. Dan ga je alles van de donkere kant bekijken, dat kennen we allemaal. ’ Maar nu juist iemand die rijker heid alle terreinen van danken aan zijn grote wijsheid en niet te wijten aan een aantal negatieve ervaringen. Hoewel Prediker zijn boek schreef in de hellenistische tijd, blijft hij natuurlijk een m van spreuken). Vandaar dat Palestina waarschijnlijk wel de plaats is waar Prediker leefde en zijn boek schreef. Men merkt echter wel de invloed van de nieuwe leefomstandigheden: hij relativeert de groeiende welvaart en het technisch kunnen, en hij heeft aandacht voor het hele wereld. Dit kan ook verklaren waarom hij nooit de naam van JHWH, de God van Israël, gebruikt. Hij stelt Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 9 02-07-2013 08:34:58 Levenswijsheid volgens Prediker Thema van Prediker: ijdelheid der ijdelheden Het boek Prediker is geen doortimmerd en helder gestructureerd betoog over de nie spreuken, aforismen, die vanwege de gemeenschappelijke visie die eraan ten grondslag ligt, een eenheid vort probleem niet dichterbij gekomen. Toch zijn de spreuken niet totaal ongeordend in de tekst opgenomen, maar hebben ze hun plaats gekregen door bij bepaalde steekwoorden en gedachteassociaties aan te knopen. Het boek Prediker is geen verzameling van losse spreuken zoals het boek Spreuken, maar de spreuken vormen op zichzelf staande hoofdstukken die steeds Prediker soms ook is, alles wordt bijeengehouden door de fundamentele gedachte dat alles ijdel is. Op grond van deze tegenstrijdigheden (we zullen ze verderop nog tegenkomen) meenden sommigen dat het oorspronkelijke geschrift later een orthodoxe beom Prediker een rechtzinnig slot te geven en het zo meer aanvaardbaar te maken. )eenheid. Prediker zoekt een antwoord op de problematische vraag‘Wat heeft de mens aan al zijn zwoegen en tobben onder de zon? ’ Het is volgens Prediker: genieten. Dit komt ook steeds weer als wijze raad naar voren (2:24-Zoals gezegd staat Prediker daarmee sceptisch ten opzichte van de traditionele wijst de wijsheidsliteratuur, wijsheid vinden we vooral in het boek Spreuken en gaat uit van een vrij harmonisch wereldbeeld. Er is een scherpe tegenstelling tussen ‘rechtvaardigen’ en ‘goddelozen’. eerste dienen God en daarom gaat het hen goed, de tweede dienen God niet en daarom gaat het hen slecht. Er bestaat anders gezegd harmonie tussen het religieuze morele handelen van een mens en wat hem in de fysisch-materiële wereld overkomt. En van deze ‘causaliteit’ is God de bewaker. In het kader van deze idee is de kan Gods werk rationeel begrijpen en is in staat tot een theoretische en praktische bePrediker wil nu echter bewijzen hoe misleidend deze heersende schoolwijsheid is. Hij citeert vaak de traditionele wijsheid in de vorm van spreuken waar hij dan andere spreuken of eigen tegenwerpingen tegenover plaatst. Op die manier toont hij aan dat elke waarheid die door wijsheid verworven is, relatief is. Er is altijd wel een pro en contra, en dit illustreert dan weer dat het leven absurd is. Er is geen plan en geen orde. Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 10 02-07-2013 08:34:58 Levenswijsheid volgens Prediker De prediker voelt zich door de traditionele wijsheid in de hoek gedreven. Hij komt er niet mee uit als hij de werkelijkheid en haar problemen beziet. Hij komt tot de pessi harmonisch wereldbeeld: er is geen gerechtigheid in het leven te erkennen en bovendien is met de dood alles dit bij Prediker tot verbittering te leiden, anderzijds weerhoudt het hem niet het goede in het leven te ervaren als een gave van God waarvan hij genieten mag. Prediker is dus geen atheïst, hij twijfelt niet aan het bestaan van God. Maar omdat God niet meer (zoals voor de Spreukendichter) de garant is van een rechtvaardige en inzichtelijke wereldorde, is Hij ook niet de persoonlijke, te vertrouwen God met wie een mens een persoonlijke relatie kan hebben. Nee, God is in de hemel en jij bent op de aarde (5:1). Het centrale dilemma bij Prediker is, dat hij enerzijds weet dat de mens de menselijke wijsheid vertrouwen kan. En God geeft ook het antwoord niet. De vrij negatieve kijk op het leven die we in het boek aantreffen, verklaart waarom van het Oude Testament gevoegd mocht worden (en dus of er wel goddelijk gezag aan hierbij een rol gespeeld. Het waarschijnlijk redactionele slot (12:13: Vrees God en onder) heeft bijgedragen tot een herwaardering van Prediker. Bovendien zal het beroep op Salomo de autoriteit van het boek hebben versterkt, zodat het jodendom het Loofhuttenfeest (zie daarover Leviticus 23:39-44). Tijdens het Loofhuttenfeest woont Israël zeven dagen in loofhutten, om zo de woestijnreis die volgde op de uittocht te gedenken. Tijdens die woestijnreis woonden de Israëlieten in hutten. De loofhut symboliervaren hebben in de kwetsbare periode tussen Uittocht en Intocht. Prediker past bij dit De kerk heeft deze opname in de canon niet tenietgedaan. Wel is het opvallend dat Prediker nergens in het Nieuwe Testament geciteerd wordt (hoewel er wel teksten zijn die aan Prediker doen denken). De bakens voor de traditionele christelijke interpretatie werden reeds in de derde eeuw na Christus uitgezet in een van de oudste, volledig bewaard gebleven commentaren: ‘Het doel van de Prediker is aan te tonen dat alle Indirect verkondigt Prediker zo de noodzakelijkheid van het evangelie. Gregorius de Thaumaturg (ca. 213-270) in zijn commentaar op Prediker. Geciteerd in het (Kok/Averbode 2011, band 1, 1022). Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 11 02-07-2013 08:34:58 Levenswijsheid volgens Prediker Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 12 02-07-2013 08:34:59 Levenswijsheid volgens Prediker Prediker 1:1-11VerkenningHet levensgevoel van de Prediker zien we vandaag de dag nog veel terug in de spreekt, (weleens) bij zichzelf herkent. Zo ja, door welke ervaringen wordt dit besef dan gewekt? Spreek hier met elkaar over. De eerste elf verzen van Prediker vormen de proloog van het boek, waarin puntig de Prediker de inleiding. Prediker voor. Letterlijk betekent het: adem, bries, damp. Overdrachtelijk betekent het van het woord. Dit absurde is voor Prediker niet enkel ongerijmd of ironisch, het is benauwend en onrechtvaardig. zwoegen, omdat er niets blijvends is. De retorische vraag van dit vers verwacht een negatief antwoord, dat in de volgende verzen geïllustreerd wordt. Al het gebeuren op aarde levert geen resultaat op, geen voordeel voor de mens, omdat het de herhaling Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 13 02-07-2013 08:34:59 Levenswijsheid volgens Prediker geschiedenis, in het groot (de generaties, vers 4) en in het klein (spreken, zien en horen komen nooit tot hun zou bestaan, is inbeelding (10), die erop gebaseerd is dat de mens nu eenmaal zeer kort van geheugen is (11). Er kan nooit iets blijvends bereikt worden. Het woord ‘voordeel’ (het Hebreeuwse Jitrón) is typisch voor Prediker. Het komt in de rest van het Oude Testament niet voor. Het betekent rest, gewin, voordeel, resultaat. Voor Prediker hangt de waarde van het menselijk leven daarvan af, of het de mens iets oplevert. Zijn vraagstelling is dus antropocentrisch. Ook de uitdrukking ‘onder de zon’ is typisch voor Prediker en vinden we niet in de rest van het Oude Testament. Het geeft de ruimte aan, waarbinnen het menselijk leven denken van Prediker is op het hier en nu georiënteerd. Na de dood is alles afgelopen Alle dingen zijn onuitsprekelijk vermoeiend. Prediker zegt niet: zo is het nu een de volken rond Israël, die juist in de kringloop iets van de goden zagen en daarom de kringloop vereerden. ) Nee, Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 14 02-07-2013 08:34:59 Levenswijsheid volgens Prediker VerwerkingIn de ‘Verkenning’ zijn de ervaringen genoemd die in de groep (eventueel) leiden tot een besef van de ijdelheid van alles. Vergelijk deze ervaringen met de waarnemingen die bij Prediker leidden tot de conclusie: ‘Alles is ijdelheid. ’Herkennen we de waarnemingen van Prediker, en zou Prediker de onze b) Waarom maakt de opstanding het zwoegen hier op aarde zinvol? Vergelijk Prediker 1:5 met Psalm 19:5-7. a) Brengt de schepping u tot verheerlijking van de Schepper, of is zij juist aanwereld in elkaar zit. Dat duidt toch op een liefdevolle Schepper en Vader? ’Alle dingen zijn onuitsprekelijk vermoeiend. a) Herkent u die moeheid van het leven bij uzelf of bij anderen? b) Wat weerhoudt u ervan aan die moeheid toe te geven? Of vindt u het juist c) Zou onze tijd een grotere moeheid kennen dan andere tijden? Waaraan ziet De theoloog K. H. Miskotte schreef: ‘De goede verwachting kan beschaamd worden. Het leed, waarvan Prediker beeft, is het leed van de beschaming. Was er geen belofte gegeven, was er geen verwachting gewekt, was er geen vertrouwen geboren in de ziel, dan zou de mismoedigheid van Prediker niet De suggestie is dat Prediker zo ontzettend sceptisch is juist omdat hij de beloften van God kent, daarop vertrouwt, maar tegelijk daarin beschaamd is. leven, omdat u er als gelovige zo veel van verwacht (hebt)? Terwijl misschien Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 15 02-07-2013 08:34:59 Levenswijsheid volgens Prediker PaginaVoorwoord Prediker 1:1-11 Prediker 3:1-15Prediker 4:7-16 Binnenwerk-Levenswijsheid. indd 5 02-07-2013 08:34:58