Aanbevelingen en verdieping
Interview met de auteur door Marijke Terlouw
Engelsma studeert theologie in Kampen en schreef zijn masterscriptie over ds. Willem ten Boom, de broer van Corrie ten Boom. “Vanuit mijn master Jodendom is voor mij het kijken naar de dialoog en de verhouding tussen Joden en christenen in het verleden misschien wel het interessantst. Zo kwam ik bij het onderwerp Jodenzending, en dan kom je al gauw Willem ten Boom tegen. Hij stond in de eerste helft van de twintigste eeuw eigenlijk aan het roer in Nederland wat betreft dat onderwerp.”
Vertel daar eens iets meer over.
“Liefde tonen voor het Joodse volk en Jodenzending waren niet alleen zijn werk, Ten Boom wijdde er zijn hele leven aan. Hij verzette zich met hart en ziel tegen het antisemitisme. Daarover schreef hij in 1928 dan ook zijn dissertatie, waarin hij al aangaf dat het mis zou gaan in Europa, en vanaf die tijd bleef hij dat herhalen.Tegelijkertijd bleef hij kritisch tegenover het Jodendom, ook in tijden dat de Joden het onmetelijk zwaar te verduren kregen. Vanuit zijn geloof en zijn rol als predikant-zendeling van de Nederlandse Vereniging voor Israël moest hij echter blijven zeggen dat er iets ontbrak aan het geloof bij de Joden. In de Christelijke Encyclopedie (2005) worden hem antisemitische uitlatingen verweten, maar dat is eigenlijk schandalig. Als je je een beetje verdiept in Ten Booms geschriften, dan weet je dat het alleen maar liefde voor het Joodse volk was dat hem dreef.”
Maar Ten Boom hoopte en streefde ernaar dat de Joden christenen werden, zeg ik dat zo goed?
“Nou, eigenlijk zeg je dat verkeerd. Ten Boom geloofde dat Jezus de Messias was en hij wilde dat de Joden dat aannamen, dat ze als het ware rust kregen. Als christenen kijken we wel naar de toekomst, maar we geloven dat we een rustpunt achter ons hebben. We weten dat de Messias is gekomen en dat Hij ook nog terugkomt. Ten Boom vond dat de Joden eigenlijk alleen maar die onvervuldheid van de toekomst voor zich hadden.Hij gunde de Joden ook die rust te ervaren die hij als christen kende. Maar Ten Boom zei ook: als je Jezus als de Messias aanneemt, dan blijf je Jood, en word je als het ware waarlijk Jood. Die gedachte had hij onder andere ontleend aan Isaac da Costa. Da Costa voelde zichzelf nadat hij was gedoopt pas waarlijk Jood. De belangrijke gedachte daarachter is dat het christelijke geloof het Joodse niet vervangt. Ten Boom hoopte dat Joden, nadat ze gedoopt waren, betrokken bleven bij de kerk. Hij vond dat de kerk de Joden nodig heeft; zij moeten de kerk leren over Israël en helpen de naar binnen gerichte blik zonder oprechte verwachting, weer naar buiten te keren.”
Hoe ging Ten Boom om met de erfenis van eeuwen kerkelijk antisemitisme? Was hij niet de zoveelste christen die Joden kwam vertellen dat ze in Jezus moesten geloven?
“Nou hij ging niet langs de deuren of folders uitdelen. Dat deed de gereformeerde tak van de Jodenzending wel veel vasthoudender. Ten Boom stond wel op de markt, daar stond hij gewoon met zijn vrouw, hij sprak met de Joden die naar hem toekwamen. En Ten Boom wilde hulp bieden. Hij vond, je kunt niet zomaar naar iemand toegaan en zeggen: we hebben je mooi nieuws te vertellen, je moet laten zien dat dat nieuws jezelf geraakt had. Dus hij begon met zijn vrouw een zorginternaat in Hilversum, ‘Theodotion’. Het was een instelling die aanvankelijk was bedoeld voor hulpbehoevenden op zowel psychisch als fysiek vlak. Maar al snel na de oprichting ervan (begin jaren dertig) bracht Ten Boom er vele Joodse vluchtelingen (meestal uit Duitsland) onder.”
Ten Boom was niet echt positief over de stichting van een Joodse staat.
“Vanuit de cultuur van toen was hij tegenstander van het nationalisme, en daarom ook van dat hele politieke zionisme van ‘wij willen ons afzonderen van de anderen in een eigen staat, voor ons ras alleen’. Het zionisme zag hij niet als wat de Bijbel voorspelde over het herstel van Israël. Wat hij om zich heen zag waren al te trotse nationalisten. Dat nationalisme zag hij ook in Duitsland, en daar zag hij – terecht – het gevaar van in. Dus keurde hij dat ook af bij de Joden.
Maar er is ook een tweede punt waarom Ten Boom weinig op had met het zionisme van zijn tijd. Ten Boom zag nog een rol voor de Joden weggelegd in de diaspora. De kerk heeft de Joden nodig, zei hij. Israël is een universeel zendingsvolk, wij moeten ze daaraan herinneren. Het bestaan van het Joodse volk is leerzaam voor de kerk, het Joodse denken is belangrijk als alternatief voor het verderfelijke Griekse denken.”
Had hij daarmee ook een boodschap aan de kerk?
“Ja zeker, ook in zijn waardering van het Oude Testament. Ten Boom zei: Wil je de nieuwtestamentische boodschap goed begrijpen, dan moet je het Oude Testament bestuderen. Dat moeten we beter, en ook met Joodse ogen bestuderen, in plaats van alles te vergeestelijken. Toen lazen de meeste christenen nog overal ‘kerk’ waar Israël in de Bijbel geschreven stond. Een voorbeeld van Ten Boom: het Bijbelboek Leviticus met wetten en voorschriften werd door de kerk gezien als primitief, zo van daar hebben we niets aan. Maar Ten Boom zei: dat bevat juist de kern van de verzoeningsleer.”