Organist in de praktijk

Org an is t i n d e p ra k tij k

ORG AN IS T IN D E PR A KTIJ K B ek en de o rg an is te n o ver h et k erk elij k o rg els p el O nd er r e d ac tie v an D ic k S an d erm an e n D ir k O ut U it g ev erij B oek en ce n tr u m , Z oete rm eer

Bij d e p ro ductie v an d it b o ek i s g eb ru ik gem aak t v an p ap ie r d at h et k eu rm erk F o re st S te w ard sh ip C ouncil¨ ( F S C ¨ ) d ra ag t. B ij d it p ap ie r is h et z ek er d at d e p ro ductie n ie t t o t b o sv ern ie tig in g h eeft g ele id . O ok is h et p ap ie r 1 0 0% c h lo or� e n z w av elv rij g eb le ek t. w ww.u it g ev erij b o ek en ce n tr u m .n l IS B N 9 78 9 0 2 39 2 8 33 1 N UR 6 67 V orm gev in g : A nto n S in ke, w ww.a n to nsin ke.n l Fo to o m sla g : D eta il v an h et S ch nit g er� o rg el i n d e G ro te o f S t.� M ic h a‘ ls k erk t e Z w olle , © G erc o S ch aap © 2 0 14 U it g ev erij B oek en ce n tr u m , Z oete rm eer A lle r e ch te n v o orb eh o ud en

I n h et v o orw oord v an z ij n b ek en d e z an gbu n d el u it 1 9 0 5 v erte lt J o h an nes d e H eer h o e h ij i n d e e ta la g e van e en L o nd en se b o ek han d el e en l ie d ere n bu n d el z ag s ta an . D at b ra c h t h em o p h et i d ee o m v o or N e� d erla n d e en s o ortg elij k e b u n d el t e g aan m ak en . Z o kan h et g aan : e en p ro duct u it h et b u it e n la n d v o rm t d e aan le id in g o m i e ts d erg elij k s t e m ak en , s p ecif ie k v o or de N ed erla n d se s it u atie . I n h et v o orja ar v an 2 0 13 v ersc h een i n A m erik a h et b o ek H ym n P la yin g van S tu art F o rs te r ( M orn in gsta r P ublic atio ns), e en b o ek w aarin e lf v o ora an sta an d e kerk m usic i w ord en g e•n te rv ie w d o ver h et b eg ele id en v an d e g em een te z an g e n a lle s w at d aarm ee s a m en � han g t. D at l e v ert i n te re ss a n te g ez ic h ts p unte n o p , m et u it e en lo p en d e o p vattin gen . E en l e z e n sw aard ig b o ek , m aar w el v o lle d ig o p d e A m erik aan se p ra k tij k g eric h t: d e a an w ez ig h eid v an e en k o or t ij d en s d e d ie n st i s v an � zelf s p re k en d , d e o rg an is t m oet r e k en in g h o ud en m et p ro ce ssie s d o or d e k erk , e n zo vo ort. H et i d ee o nts to nd o m e en s o ortg elij k b o ek s a m en t e s te lle n , m aar d an T EN GELE ID E

to eg esp it s t o p d e N ed erla n d se s it u atie i n d e p ro te s� ta n ts e k erk en . H et c o nce p t i s e ig en lij k h eel e en vo ud ig : d e r e d ac tie f o rm ule ert e en a an ta l p rik kele n d e v ra g en e n s te llin � gen e n l e g t d ie v o or a an z o Õn t w in tig e rv are n k erk � m usic i. H un a n tw oord en w ord en g eb u n d eld e n g ere d ig eerd , m aar e lk e o rg an is t b lij f t v era n tw oord e� lij k v o or z ij n e ig en v erh aal. D e l e z e r m oet d o or d ie v ersc h eid en heid a an a n tw oord en g estim ule erd w or� d en o m n a t e d en ken o ver z ij n o f h aar e ig en k erk m u� zik ale p ra k tij k . W an t w at j e z elf v an zelf s p re k en d vin d t, g ew oon o m dat j e h et a l j a re n z o h eb t g ed aan , i s d at e ig en lij k w el z o v an zelf s p re k en d ? K en nis n em en v an a n d ere o p vattin gen k an v erh eld ere n d w erk en , het s c h ud t j e w ak ker, h et b ie d t s to f t o t n ad en ken . D e v ra g en e n s te llin gen z ij n p er o nd erw erp i n h o ofd � stu k ken g eg ro ep eerd . D e a n tw oord en v an d e r e sp on � den te n w ord en i n a lf a b etis c h e v o lg o rd e a fg ed ru k t: d at l e ek o ns d e m eest o bje c tie v e b en ad erin g. I e d er v o gelt je z in g t z o als h et g eb ek t i s , e n o rg an is te n z ij n s o m s n et v o gelt je s: d e Ž Žn d ru k t z ic h k o rt e n b o nd ig u it , d e a n d er n eem t e r d e t ij d v o or o m z ij n o verw eg in � gen w at u it v o erig er t e f o rm ule re n . W ij h eb b en d ie v ersc h ille n z o veel m ogelij k g ere sp ec te erd , m aar w e heb b en w el d — —rg ev ra ag d w aar d at n o d ig w as o m e en ie d er t o t z Õn r e ch t t e l a te n k o m en . A ls r e d ac tie d an ken w e a lle re ers t u it g ev erij B oek en � ce n tr u m , d ie o ns h et v ertr o uw en s c h o nk e n d e m oge� lij k heid b o od o m d it b o ek s a m en t e s te lle n : i n h et b ij z o nd er N ic o d e W aal e n I n ge S lin gs v o or h un w aard ev o lle a d vie z e n e n I r m a v an d er L aan v o or d e se cre ta ri‘ le o nd ers te u n in g. Z ond er h en z o u d it b o ek

er n ie t z ij n g ek o m en . D an k o ok a an A nnek e v an W al� d erv een �S an d erm an , d ie h et m an u sc rip t a ls m eele z e r ta alk rit is c h d o orn am . M aar z o nd er d e b ela n gelo ze m ed ew erk in g v an d e n eg en tie n g e•n te rv ie w de o rg a� n is te n z o u d it b o ek s le ch ts l e g e p ag in aÕs h eb b en b ev at. O ok h en d an ken w ij h arte lij k v o or h un i n � bre n g. W ij h o p en d at d ez e u it g av e o rg an is te n , p re d ik an te n , k erk en ra ad sle d en e n a n d ere g e•n te re s� se erd en z al s tim ule re n e n i n sp ir e re n o m n a t e d en ken o ver d e l o fz an g v an d e K erk , d e l o fz an g w aarv an P sa lm 2 2 z e g t d at z ij d e t r o on i s w aaro p o n ze G od tr o ont. Ô H oud t d an d e l o fz an g g aan d e, v o or G od d ie l e v en l a at,Õ a ld u s d e b erij m de P sa lm 1 0 7. Z om er 2 0 14 D ir k O ut e n D ic k S an d erm an

Portr e t: W ou t v a n A ndel 12 1. Voorsp el 15 P ortr e t: H ayo B oere m a 26 2 . Beg ele id en 29 P ortr e t: R ie n D on k erslo ot 42 3. Tek stillu str a tie 45 Portr e t: K ee s v a n E ersel 58 4 . Harm onis e re n 61 Portr e t: P ete r E il a n der 80 5. Tusse n d e r e g els 83 Portr e t: J a n H age 90 6. Tusse n sp el 93 Portr e t: H arr y G . H am er 10 2 7. Onbek en d e m elo d ie 10 5 Portr e t: P ie te r H ey k oo p 11 4 8 . Versc h ille n d e v ersie s v an m elo d ie ‘n 117 P ortr e t: C hris tia an I n gels e 12 8 IN HO UD

9. And ere m elo d ie ? 13 1 P ortr e t: J o s v a n d er K oo y 13 8 10 . V——r d e d ie n st 14 1 Portr e t: M artin M an s 15 2 11 . Colle c te 15 5 P ortr e t: G erb en M ou rik 16 4 12 . Reag ere n o p d e p re ek 16 7 Portr e t: P ete r S nee p 17 4 13 . Opw ek kin gslie d ere n 17 7 Portr e t: M arc o d en T oo m 18 8 14 . Kerk elij k e p ra k tij k 19 1 Portr e t: M in n e V eld m an 19 8 15 . Pre d ik an t e n o rg an is t 20 1 Portr e t: A ndrŽ v a n V li e t 210 1 6 . Kerk en ra ad e n o rg an is t 213 P ortr e t: S ie tz e d e V rie s 222 17 . Org elt y pe 225 P ortr e t: M artin Z on n en berg 234 18 . Hono re rin g 237 P ortr e t: J a ap Z wart 25 2 N aw oord 25 4

12 W OUT VA N AN DEL W ou t v a n A ndel ( 1 9 53) b eg on z ij n m uzie kstu die o p v ie rja rig e le eft ij d m et p ia n ole sse n , h oew el h ij t o en a l e en v o orlie fd e to on de v o or h et o rg el. D e d estij d s g eld en de o p va ttin g w as d at p ia n osp ele n b ete r w as v o or d e t e ch nis c h e o n tw ik ke lin g . To en h ij e lf j a ar o u d w as,k re eg h ij o rg elle s v a n J a n B ra n d� w ij k . N a v e rd er l e sse n t e h eb ben g eh ad v a n o .a . H en k K lo p t e R o tte rd am e n M ees v a n H uis t e U tre ch t, v in g h ij b eg in 1 9 73 d e v a kstu die a an b ij N ic o v a n d en H oove n a an h et U tre ch ts C on se rv a to riu m . D aar b eh aald e h ij i n 1 9 77 h et e in ddip lo m a so lo sp el. H ij z e tte z ij n s tu die n og e n ig e t ij d v o ort b ij E w ald K o oim an t e A m ste rd am . I n 1 9 78 w on h ij d e e ers te p rij s v a n h et t e N ij m eg en g eh ou � den t w eeja arlij k se I n te rn atio n ale R ij n stre ek O rg elc o n co u rs . S in ds d ece m ber 2 0 12 i s h ij o rg an is t v a n d e G ro te K erk i n A peld oorn . W ou t v a n A ndel t re ed t n ie t a lle en r e g elm atig o p a ls s o lis t, m aar o ok a ls b eg ele id er e n a ls c o n tin uosp ele r. A ls c o m pon is t h eeft h ij o .a . m eeg ew erk t a an d e b eg ele i� d in gs� e n k o orb u ndel b ij h et L ie d bo ek. W ou t v a n A ndel g eeft m eth od ie k o rg el a an s tu den te n v a n d e S ch um an n A ka d em ie e n i s als d oce n t o rg el w erk za am t e A peld oorn , L e u sd en e n W ou den berg .

13 F o to : G ert P e rd on V eel O pw ek kin gs� li e d ere n h eb b en e e n sfe e r d ie b ete r t o t zijn r e ch t k om t m et b eg ele id in g d oo r e e n b an d o f o p z 'n m in st e e n p ia n o.

Wout v a n A ndel E en v o orsp el g eeft a an o m w elk l ie d , o m w elk e m elo d ie h et g aat, w elk e s fe er h et l ie d h eeft e n w elk t e m po d e o rg an is t w en st. A ls o rg an is t w il i k d e d o org aan d e b e� w eg in g i n d e l it u rg ie n ie t v ers to re n o f i n d e w eg z it te n d o or l a n g v o or t e s p ele n . W ie z it d aaro p t e w ac h te n e n w at w il j e e rm ee b ere ik en ? J e e ig en s p eelk un ste n e ta le � re n ? J e m oet d ie s p eelk un ste n i n d ie n st s te lle n v an d e m uzik ale o nd erd ele n i n d e l it u rg ie . D e l e n g te v an e en v o orsp el w ord t i n geg ev en d o or d e pla ats i n d e l it u rg ie : v eel l ie d ere n z ij n e en a n tw oord o p b ij v o orb eeld e en s c h rif tle z in g. E en k o rt v o orsp el (in to n atie ) i s d an g ew en st, b eh alv e a ls h et l ie d n ie t o f m in d er b ek en d i s . U it e ra ard k un j e t ij d en s d e c o lle c te 1 5 1 V O OR� SP EL W at i s d e f u n ctie v a n h et v o o rs p el? H oe l a n g m oet e e n v o o rs p el z ij n ? H ee ft h et v o o rs p el e e n t e m pore la tie m et h et l i e d d at g ez o n gen g a at w ord en ?

of e v en tu eel n a d e o verd en k in g w at l a n ger v o orsp e� le n . H ayo B oere m a De f u nctie v an h et v o orsp el i s h et a an gev en v an t e n e ers te d e m elo d ie , t e n t w eed e d e t o onho og te , t e n d erd e h et t e m po e n e v en tu eel t o t s lo t: h et k ara k te r v an d e t e k stu ele i n ho ud . Een v o orsp el z o nd er t e m pore la tie i s d u s g een g e� sla ag d v o orsp el t e n o em en . D e l e n g te h an g t a f v an h et m om en t i n d e d ie n st. B ij d e i n to ch ts p sa lm e n b ij o rd in ariu m dele n v o ls ta at e en k o rte i n to n atie , b ij l ie � d ere n r o nd o m d e l e z in gen m ag h et i e ts u it g eb re id er. M aar s o w ie so n o oit l a n g. I k g a u it v an m ax im aal d e d uu r v an o n gev eer v ie r g ez o n gen r e g els . H et m oet w el f u nctio neel b lij v en . R ie n D onkers lo ot D e f u nctie v an e en v o orsp el i s i n e ers te i n sta n tie v o ora l o bje c tie f, h et m oet v o ora l t o onho og te e n t e m po v an h et t e z in gen l ie d a an gev en . I n t w eed e i n sta n tie g eeft e en v o orsp el d e g ele g en heid a an t e h ak en b ij h et k ara k � te r v an h et t e z in gen l ie d . D e l e n g te v an e en v o orsp el h an g t s te rk a f v an d e p la ats in d e l it u rg ie . E en l ie d d at a ls a n tw oord f u n geert k rij g t een k o rte i n to n atie , e en a an van gsp sa lm k an e ch te r b est e en v o orsp el v an a n d erh alv e m in uu t k rij g en . I n p rin � cip e h eeft h et v o orsp el a lt ij d e en t e m pore la tie m et h et lie d d at a an d e o rd e i s . U it z o nd erin gssit u atie h ie ro p i s h et l a n ge v o orsp el t ij d en s e en c o lle c te , d aar i s z o Õn t e m pore la tie n ie t d ir e c t n o odzak elij k . K ees v a n E e rs e l H et v o orsp el v an e en t e z in gen l ie d h eeft t o t d o el h et te m po , d e t o onso ort e n h et k ara k te r v an d e i n ho ud van h et l ie d a an t e g ev en . D e l e n g te v an h et v o orsp el h an g t a f v an d e p la ats v an h et l ie d i n d e l it u rg ie . D e eers te p sa lm o f p sa lm v an d e i n to ch t ( b ij h et a d ju to � riu m ) z al n ie t v eel m eer d an e en i n to n atie m oete n 16

zij n , d e g em een te s ta at i m mers . T em po , k ara k te r e n m odu s k un nen , h o e k o rt o ok , u it s te k en d w ord en aan geg ev en . O ok n a d e s c h rif tle z in gen i s e r w at m ij b etr e ft s le ch ts r u im te v o or z e er k o rte v o orsp ele n o f in to n atie s, z o d at d e d ie n st v an h et W oord n ie t s te ed s ond erb ro k en h o eft t e w ord en d o or l a n gd urig e m u� zie k ele m en te n . S le ch ts t ij d en s d e i n zam elin g d er g av en i s e r v — —r h et a an slu it e n d e l ie d p la ats v o or e en u it g eb re id ere i m pro vis a tie . P ete r E ila n der H et v o orsp el i s n ie t m eer d an e en s fe erte k en in g v an h etg een g ez o n gen g aat w ord en . E ven d e g em een te d e m elo d ie i n d e m ond l e g gen . E en v o orsp el m oet z o k o rt m ogelij k . E en p ra c h tig e u it s p ra ak v an K la as J a n M uld er h ie ro ver i s : ÔA ls h et i n v ie r m ate n k an , m oet j e e r g een a c h t m ate n o ver d o en !Õ O f h et v o orsp el e en t e m pore la tie h eeft m et h et l ie d d at g ez o n gen g aat w ord en ? Z ek er, d at l ij k t m e v an � zelf s p re k en d . Ja n H ag e D e f u nctie v an h et v o orsp el i s h et a an gev en v an d e to onso ort, h et r it m e, h et t e m po , d e m elo d ie e n d e sfe er v an h et l ie d . D e l e n g te e rv an h an g t a f v an d e pla ats i n d e d ie n st. V orm t h et l ie d e en d ir e c te r e ac tie v an d e g em een te o p w at e rv o or p la ats v o nd , d an v o l� s ta at e en i n to n atie . N a d e p re ek i s e r r u im te v o or e en u it g eb re id er v o orsp el. D an k an h et e en c o m bin atie z ij n v an f u nctio neel v o orsp el e n a l o f n ie t m ed it a tie f o rg els p el n a d e p re ek , w aarin e le m en te n v an d e p re ek w ord en v erk la n k t. H et l a ats te i s e en o nd erw erp o p zic h . Z oÕn l a n g v o orsp el k an e en z ek ere z elf s ta n d ig � heid b ez it te n , z o als b ij g ro te k o ra alv o orsp ele n i n d e lit e ra tu u r. I n d at g ev al k an h et v o orsp el q u a t e m po l o s sta an v an d e g em een te z an g. I n d e p ra k tij k i s h et d an to ch w en se lij k o m , v o ord at d e g em een te i n ze t, e en te m pore la tie t e m ak en , e v en tu eel d o or m id del v an e en i n to n atie . 17

Harr y G . H am er B ij h et v o orb ere id en e n t ij d en s h et s p ele n v an e en v o orsp el m oet j e e rv an u it g aan d at j e h ie rm ee d e z in � gen d e g em een te i n le id t o p h et l ie d d at g ez o n gen g aat w ord en . E en v o orsp el i s a lle en f u nctio neel a ls d e m e� lo d ie w ord t a an geg ev en , a ls d e t o onso ort d uid elij k w ord t e n a ls t e m po e n r it m e w ord en a an geg ev en . H et v o orsp el e in d ig t m et e en d uid elij k e m etr is c h e afs lu it in g , w aard o or d e o verg an g v an v o orsp el n aar lie d n aad lo os v erlo opt. B ij e en m in d er b ek en d e o f z elf s o nbek en d e m elo d ie k un j e e rv o or k ie z e n o m h et l ie d i n z ij n t o ta lit e it e n m et e en d uid elij k e u it k o m en d e s te m t e s p ele n . H ie r� d o or k rij g t d e g em een te w at m eer a ffin it e it m et d e m elo d ie d an w an neer j e e en v rij v o orsp el s p eelt . D e l e n g te v an e en v o orsp el i s a fh an kelij k v an d e pla ats v an h et l ie d b in nen d e l it u rg ie . A ls h et a an � van gslie d n ie t w ord t a an gek o nd ig d , k un j e v an u it h et o rg els p el v — —r d e d ie n st a l i m pro vis e re n d n aar h et lie d t o ew erk en e n o nts ta at e r v an zelf e en l a n ger v o orsp el. B ela n grij k h ie rb ij i s d at d e t e m pore la tie t u sse n v o orsp el e n l ie d o ok d ‡n a an w ez ig m oet z ij n e n z ek er v la k v o or h et m om en t w aaro p d e g em een te g aat i n ze tte n . D it z elf d e g eld t v o or h et c o lle c te sp el. D an k an e en v rij w erk z ij n , m aar o ok e en l a n ger v o orsp el u it d e l it e ra tu u r, d an w el e en g e•m pro vi� s e erd v o orsp el. O p a n d ere p la ats e n b in nen d e l it u rg ie k an w ord en v o ls ta an m et e en k o rt v o orsp el o f e en in to n atie . H oe k o rt o f l a n g h et v o orsp el o ok i s , h o ud alt ij d b o ven gen o em de e le m en te n v an e en v o orsp el a an . W ord t h ie ra an n ie t v o ld o en d e a an d ac h t b este ed , dan m is t h et v o orsp el z ij n f u nctie . I k k w am v ro eg er w el e en s i n e en k erk w aar v o or b ep aald e l ie d ere n d e le tte rs Z .V . ( z o nd er v o orsp el) v erm eld s to nd en . D e org an is t g af d an w el e en t o on v o ora f, m aar d e g e� m een te w as v aak h alv erw eg e d e e ers te r e g el n — g n ie t o p g an g. E en l ie d i n ze tte n z o nd er v o orb ere id in g , d at w erk t d u s n ie t. 18

Pie te r H ey k o op H et v o orsp el z ie i k a ls e en i n le id in g v an h etg een d aarn a v o lg t. N ie t l a n gd ra d ig , m aar f u nctio neel, z o d at m elo d ie , i n ho ud e n t e m po t e h erk en nen z ij n . V oor e en c o lle c te z an g k an h et v o orsp el s o m s w at l a n � ger z ij n . O ok v o or i s o rit m is c h e g em een te z an g g eld t d at h et v o orsp el o ok h et z an g te m po a an geeft, z o d at d e z in gen d e g em een te w ee t w aar z ij s tr a k s a an t o e i s . C h ris tia an I n gels e D e f u nctie v an h et v o orsp el i s : d e g em een te v o orb e� re id en o p h et t e z in gen l ie d . D at b ete k en t i n d e e ers te p la ats e en v o orb ere id in g o p het t e m po e n d e t o onho og te , e n i n d e t w eed e p la ats e v en tu eel e en v o orb ere id in g o p h et k ara k te r. H et v o orsp el m oet d u s e en t e m pore la tie m et h et l ie d h eb b en , h o ew el d at o ok w eer n ie t a l t e r ig id e m oet w ord en o p gev at. A ls j e a ls o rg an is t i n j e e n th o u sia sm e wel e en s e en a n d er Ð b ij v o orb eeld t e s n el Ð t e m po i n j e v o orsp el k ie st, o m dat j e d e v re u gd e i n h et t e z in gen lie d w ilt b en ad ru k ken , i s e r n atu u rlij k n o g g een m an o ver b o ord . G ew oonlij k p ak t d e g em een te h et j u is te te m po t o ch w el o p , m it s j e g o ed e n i n e en g o ed e r it � m is c h e c ad an s b eg ele id t. E en a l t e g ro te n ad ru k o p h et k ara k te r i n j e v o orsp el k un j e o verig en s b ete r v erm ij d en , w an t d at b re n g t bij n a o nverm ij d elij k m et z ic h m ee d at h et v o orsp el t e la n g w ord t. H et g aat o m d e v o orb ere id in g , n ie t o m d e v erto lk in g van h et l ie d ; d at l a ats te z it i n h et l ie d z elf . J o s v a n d er K ooy H et v o orsp el m oet i n t e m pore la tie s ta an t o t h et t e z in gen l ie d . T eg elij k m oet h et d e g em een te v o orb e� re id en o p d e i n ho ud v an d at l ie d . A ls e en l ie d o nbe� k en d i s , s p eel i k e en l a n g v o orsp el. D aarm ee m aak i k d e g em een te b ek en d m et d e m elo d ie . Z oÕn v o orsp el k an e en ste m mig z ij n : d e m elo d ie l a te n h o re n o p e en en kele p re sta n t i s h eel e ffe c tie f. E en v o orsp el m oet 19

uit n o d ig en t o t z in gen , m oet h et z in gen f a c ilit e re n . I k v in d n ie t d at e en l a n g v o orsp el d e d ie n st t o t s tils ta n d bre n g t, m it s d ie l e n g te f u nctio neel i s , z o als b ij e en o nbek en d l ie d o f b ij h et t e k en en v an e en s fe er d ie j e n ie t i n e en p aar s e co nd en k unt n eerz e tte n . A nd er� z ij d s, a ls h et k o rt k an , m oet j e h et k o rt d o en . M art in M an s Een v o orsp el m oet e en d uid elij k e i n le id in g z ij n o p h et te z in gen l ie d . D e l e n g te i s a fh an kelij k v an d e p la ats i n d e l it u rg ie . W an neer e en l ie d e en a n tw oord i s , b ij � v o orb eeld o p e en g eb ed , i s e en k o rte i n tr o ductie v o l� d o en d e. T ij d en s d e c o lle c te i s e en l a n ger v o orsp el b ete r, z o d at m en p as g aat z in gen a ls h et c o lle c te re n k la ar i s ; h et c o lle c te v o orsp el i s o ok e en m ooi m om en t vo or e en m uzik aal a n tw oord o p d e p re ek . B ij e en o n � bek en d l ie d i s h et b ela n grij k d at d e g em een te i n h et vo orsp el h et l ie d a l z o v eel m ogelij k a an gere ik t k rij g t qu a t e m po , m elo d ie e n m uzik ale s fe er. G erb en M ourik D e f u nctie v an e en v o orsp el i s t w ee‘rle i. T en e ers te : b ij e en o nbek en d l ie d d e m elo d ie a an d e g em een te p re se n te re n . T en t w eed e: b ij d e l ie d ere n d ie b ek en d zij n d e g em een te v o orb ere id en o p w ‡t w e g aan z in � gen . D e l e n g te h an g t a f v an d e p la ats i n d e e re d ie n st; e en in to ch ts p sa lm k an e en w at u it g eb re id er v o orsp el k rij � g en : i e d ere en m oet z ij n o f h aar g ed ac h te n d an n o g o p de d ie n st r ic h te n . N a d e l e z in g v an w et o f g elo ofs b e� lij d en is i s a lle en e en i n to n atie v o ld o en d e o m d e d o or� g aan d e l ij n v an l e z in g n aar b ean tw oord in g n ie t t e v ers to re n . Pete r S n eep E en v o orsp el m aak j e i n d e e ers te p la ats o m d e t o on � ho og te a an t e g ev en . V aak s p eel i k d e e ers te t w ee r e � g els v an d e m elo d ie v o or, m et a ls a fs lu it in g d e l a ats te r e g el. D at d uu rt o n gev eer t w in tig s e co nd en . I k b en 2 0