Theologische blik op economische vragen

THEOLOGISCHE BLIK OP ECONOMISCHE VRAGEN 113488 Theologische blik BW.indd 1 05-11-18 15:35

113488 Theologische blik BW.indd 2 05-11-18 15:35

THEOLOGISCHE BLIK OP ECONOMISCHE VRAGEN CAPITA SELECTA UIT DE ECONOMISCHE ETHIEK DR. J.P. DE VRIES 113488 Theologische blik BW.indd 3 05-11-18 15:35

TU-Bezinningsreeks, 20 © 2018 J.P. de Vries ISBN 978-94-6369-019-5 Vormgeving: Apert a, Jan Johan ter Poorten Omslagillustrat ie: Meester van Alkmaar: paneel van De zeven werken van barmhar tigheid (De hongerigen spijzen), 1504, olieverf op paneel, 120 x 472, Rijksmuseum Amsterdam. Behoudens uit zonderingen krachtens de Auteurswet van 1912 mag niets uit deze uitgave worden ver - veelvoudigd, opgeslagen of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schrif - telijke toestemming van de uitgever. Voor het maken van kopieën uit deze uitgave, ook voor zover toe - gest aan door de Auteurswet, zijn vergoedingen verschuldigd. Voor bet aling van vergoedingen en voor toestemming voor het overnemen van gedeelten in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken wende men zich tot de uitgever, Postbus 22708, 1100 DE Amsterdam Zuidoost. 113488 Theologische blik BW.indd 4 05-11-18 15:35

INHOUD Over dit boek 9 1 Economie en theologie: geen gescheiden werelden 11 1 Economie heeft een ethisch aspect 11 2 Economisch ethos en christelijke ethiek 12 3 Economie in de theologie ver waarloosd 16 4 Hernieuwde betrokkenheid 17 5 Conclusies 19 2 Christelijke ethiek en de geest van het neok apitalisme 21 1 Inleiding 21 2 Kapitalisme als economische ordening 22 2.1 Definitie van kapitalisme 22 2.2 Oordelen over kapitalisme 23 2.3 Normering noodzakelijk 25 3 Neokapitalisme 27 3.1 Onderscheid met kapitalisme 27 3.2 Eigenbelang als drijf veer 30 4 De Verenigde Staten en de Weber-these 31 4.1 Religieuze drijf veer 31 4.2 Neokapitalisme vandaag 35 5 Besluit 37 3 Morele overwegingen bij inkomens verschillen 39 1 Inleiding 39 2 De feitelijke situatie 40 2.1 De Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk 41 2.2 In Nederland 43 2.3 Op wereldschaal 45 2.4 Economische bezwaren tegen groot inkomensverschil 46 3 Inbreng vanuit de theologische ethiek 49 3.1 Richtlijnen uit het Oude Testament 49 3.2 Richtlijnen uit het Nieuwe Testament 50 3.3 Gevolgtrekkingen voor de ethiek 51 113488 Theologische blik BW.indd 5 05-11-18 15:35

4 Aanbevelingen voor de samenleving 54 4.1 Voor de sociale verhoudingen 54 4.2 Voor de taak van de overheid 57 4.2a Excurs: de visie van Roscam Abbing 59 4.3 De christelijke kerk als contrastgemeenschap 61 4 Genieten van onze a ardse goederen 63 1 Van armoede naar welvaartsmaatschappij 63 2 Verscheidenheid in consumptiepatronen 67 3 Ethische beschouwingen uit het verleden 70 3.1 Johannes Calvijn en de consumptie 70 3.2 De weeldewetten van Genève 73 3.3 Consumptie-ethiek tijdens de Gouden Eeuw 74 3.4 Consumptie-ethiek in een tijd van welvaart 76 3.5 Het vegetarisme 79 4 Over wegingen voor een verant woorde consumptie 82 4.1 Beoordeling van de historische gegevens 82 4.2 De invloed van onze omgeving 83 4.3 Gegevens uit de Bijbel 84 5 Hedendaagse problemen die onze consumptie raken 88 6 Conclusies voor een christelijke levensstijl 91 5 Schulden hebben is geen onschuldige za ak 97 1 Belang van het onder werp 97 2 Recente ont wikkelingen 98 3 Waarschuwing tegen schulden 101 4 Stijl van Gods koninkrijk 103 5 Zorgplicht 107 6 Kwijtschelding 109 7 Slotbeschouwing 117 6 Rente – redelijke ba at of zedelijk kwa ad? 119 1 Introductie 119 2 De argumenten van Mills en Schluter 120 3 Het renteverbod in de loop van de geschiedenis 121 3.1 Vroege kerk en middeleeuwen 121 3.2 De Reformatie 123 4 Bijbelse gegevens 127 4.1 Exodus 22:24 127 4.2 Leviticus 25:35-38 129 4.3 Deuteronomium 23:20-21a 130 4.4 Rente elders in het Oude Testament 132 113488 Theologische blik BW.indd 6 05-11-18 15:35

4 .5 Nèsjèk en tarbît 133 4.6 Rente in het Nieuwe Testament 136 5 Achtergronden van het renteverbod 137 5.1 Agrarische achtergrond 137 5.2. Etnologische achtergrond 137 5.3 Sociologische achtergrond 138 5.4 Heilshistorische achtergrond 139 5.5 Sociale betekenis 140 6 Ethische over wegingen 141 7 Conclusie 145 7 De sociale ver ant woordelijkheid van de overheid 147 1 Probleemstelling 147 2 Topinkomens 148 3 Het minimumloon 149 4 Onrechtmatigheid beteugelen 150 5 Sociale uitkeringen 151 6 De hoogte van de uitkering 152 7 Sociale zekerheid in de crisis 154 8 Uitgangspunten voor sociaal beleid 156 9 Uit werking 160 8 Sociale gerechtigheid k an niet zonder barmhartigheid 163 1 Bijbels spraakgebruik 163 1.1 Het Oude Testament 163 1.2 Het Nieuwe Testament 166 1.3 Concluderend 167 2 Gevolgtrekkingen voor de ethiek 168 3 De overheid: barmhartigheid in de gerechtigheid 171 4 Participatiesamenleving 175 9 Kerkelijk diacona at en sta atsarmenzorg 177 1 Armenzorg in de Grondwet en de wet 177 2 Armenzorg: overheidstaak of taak voor de kerk? 179 3 De overheid kan niet alles 184 4 Kerkelijk diaconaat blijft nodig 187 5 Diaconale zorg ook met verstand 187 6 Conclusie 189 Verant woording 191 113488 Theologische blik BW.indd 7 05-11-18 15:35

113488 Theologische blik BW.indd 8 05-11-18 15:35

OVER DIT BOEK In dit boek zijn een aantal studies op het terrein van de economische ethiek bij elkaar gebracht. Ik heb mij met dit veld al vroeg beziggehouden. Tijdens mijn studie voor het kandidaatsexamen aan de Theologische Ho - geschool in Kampen (dat ik in 1963 aflegde) kreeg ik het thema ‘het oud - testamentische renteverbod’ op als scriptieonderwerp Exegese Oude Tes - tament. Waarschijnlijk was de hoogleraar hiertoe gebracht doordat zijn vader A. Schilder kort daar voor 1 had gepleit voor meer studie daarover. Ook mijn doctoraalscriptie (1981) had een economisch-ethisch onder - werp: consumptie-ethiek. Na mijn promotie in 2011 aan de Theologisch Universiteit kreeg ik een aanstelling als onderzoeker publieke theologie, het vakgebied dat de be - tekenis van christelijk geloof en kerk in de samenleving onderzoekt. Juist in die tijd verkeerde de wereld in een diepe economische crisis, waar van de oorzaak onmiskenbaar een ethische kant had. Naar aanleiding daar - van besloot ik mij te richten op de economische ethiek, ook omdat naar mijn indruk in ons land wel diverse christeneconomen, maar nauwelijks theologen zich hiermee bezighielden. De artikelen die daaruit zijn voort - gekomen, worden enigermate bewerkt opnieuw gepubliceerd in dit boek. Vo or a f g a a nd a a n de i n houde l ijke st ud ie s g e e f i k i n he t e e r st e ho of d st u k aan, dat er goede redenen zijn voor een theoloog om zich met economie bezig te houden. Daarna volgen t wee hoofdstukken die zich met aspecten va n de ver wer v i ng va n i n komen bezig houden. De hoofdst u k ken 4 t ot 6 be - zien de uitgavenkant van ons economisch gedrag. De hoofdstukken 7 tot 9 bezien de verant woordelijkheid van de overheid ten aanzien van armoe - de in de samenleving en hoe zich dat verhoudt tot het kerkelijk diaconaat en ieders persoonlijke verant woordelijkheid voor zichzelf en zijn naasten. Achter in het boek is een verant woording opgenomen betreffende de eerdere publicatie van de afzonderlijke studies. 1 A. Schilder, ‘Rente en woeker IV’ in De Refiormatie XXXVII (1961-’62), 209. 113488 Theologische blik BW.indd 9 05-11-18 15:35

113488 Theologische blik BW.indd 10 05-11-18 15:35

1 ECONOMIE EN THEOLOGIE: GEEN GESCHEIDEN WERELDEN ‘Morality belongs no less in the boardroom than in the bedroom.’ rabbi Jonathan Sacks 2 1 Economie heeft een ethisch aspect Waarom veroorlooft een theoloog zich een beschouwing te geven over economische thema’s? Een economisch stelsel kan zowel vanuit een wiskundig oogpunt als vanuit een ethisch oogpunt worden doordacht. Beide aspecten vinden we terug in de titels van de t wee beroemde werken van de moraalfilosoof en ‘vader van de economische wetenschap’ Adam Smith: An inquiry into the nature and the causes of the wealth of nations (1776) en The theory of moral senti - ments (1759). In de wiskundige werk wijze worden op basis van modellen en scenario’s prognoses opgesteld aan de hand waar van ondernemingen en overheden beleid kunnen bepalen. Maar voor een goed beleid is het noodzakelijk niet alleen het verband tussen oorzaken en gevolgen te ken - nen, maar ook te weten wat echt een goed beleid is. Modellen, scenario’s en prognoses zijn geen automatismen, maar laten keuzen open. Wat is de maatstaf bij die keuzen? Gaat het om de maximale bevrediging van eigen behoeften of bijvoorbeeld om een billijke verdeling van de beschikbare welvaart? Economie is een levensterrein waarop verant woordelijkheid ge - dragen wordt en waar dus theologisch-ethische bezinning past. Ethiek, als de wetenschappelijke bezinning op het menselijk handelen, beschouwd onder het aspect van goed en k waad, 3 is niet het exclusieve do - mein van de t heologie. Zeker heeft ook de economische wetenschap hier de opdracht tot ethische bezinning. Het eigene dat de theologie hieraan kan bijdragen, is dat zij haar ethische bezinning verricht vanuit het perspectief 2 J. Sacks, The Dignity of Dif ference , London/New York 2003, 89. 3 J. Douma, Christelijke Ethiek I – Grondslagen , Kampen 1999, 23. 113488 Theologische blik BW.indd 11 05-11-18 15:35

12 THEOLOGISCHE BLIK OP ECONOMISCHE VR AGEN dat in de heilige Schrift geboden wordt. 4 Daarbij is zij zich ervan bewust, dat universele normen in de Bijbel veelal worden gegeven in concrete histo - r i sche sit u at ie s. D e t a a k va n de t he olog i sche et h iek i s d a n u it d ie h i st or i sche context de constante normen af te leiden en in een andere periode van de geschiedenis toe te passen op nieuwe situaties. 5 De theoloog moet daarbij beseffen dat zijn resultaten mensenwerk zijn en als alle wetenschappelijk werk voor discussie vatbaar. Hij zal daarbij ook de wijsheid uit andere we - tenschap nodig hebben om zich niet van de werkelijkheid te ver vreemden. Daarbij is mijn uitgangspunt dat de Bijbel voor het onderscheiden van goed en kwaad in onze tijd gezaghebbend materiaal aanreikt, zij het dat dit volgens hermeneutische regels moet worden ‘vertaald’ naar waarden en nor - men voor de cultuur van deze tijd. Het gaat er dus om van waarde blijvende richt lijnen te pellen uit de bijbelse leef regels voor het volk Israël (Oude Test a - ment) of de jonge christelijke kerk (Nieuwe Testament). Het boek Spreuken bijvoorbeeld laat zien, dat het niet alleen zónde, maar ook dóm is wanneer men de bijbelse levenswijsheid in de wind slaat. 6 Ik wil in dit boek laten zien dat dit leidt tot uitkomsten waarmee de economische ethiek haar winst kan doen, zonder dat dit overigens de ethische bezinning door economen zelf overbodig maakt. De theologische ethiek kan als gevolg van haar werkme - thode niet verder gaan dan het formuleren van algemene normen. Deze zul - len met economische deskundigheid concreet ingevuld moeten worden. 2 Economisch ethos en christelijke ethiek Ma x Weber (1864-1920) onderzocht het verba nd t ussen het moder ne econo - mische ethos (normatief gedreven handelen) en de ethiek van het asceti - sche protestantisme. 7 Hoe kon dat ethos, zo vroeg hij zich af, uiteindelijk, 4 Wanneer ik hier spreek over theologische ethiek, heeft het bijvoeglijk naamwoord dus een andere betekenis dan in ‘medische ethiek’ of ‘economische ethiek’; het heeft geen be - trekking op het werkterrein, maar op de bron voor de normen en de wijze waarop de theologie die gegevens ver werkt. 5 Een vrije weergave van de definitie van ethiek van K. Schilder (Douma, Christelij jke Ethiek I, 102). 6 Douma, Christelijke Ethiek I, 50. 7 Max Weber, Die protestantische Ethik. Eine Aufsatzsammlung . Voor dit boek is de uitga - ve van Siebenstern Taschenbuch Verlag, München und Hamburg 1965, gebruikt. Voor de volledige tekst (zonder de uitgebreide Anmerkungen des Verfassers ) op internet: ht t p:// w w w.wsp-kultur.uni-bremen.de/summerschool/download%20ss%202006/Max%20 Weber%20-%20Die%20protestantische%20Ethik.pdf (geraadpleegd op 26 nov. 2014). Zie p. 21: ‘die Zusammenhänge des modernen Wirtschaftsethos mit der rationalen Ethik des asketischen Protestantismus’. 113488 Theologische blik BW.indd 12 05-11-18 15:35

ECONOMIE EN THEOLOGIE : GEEN GE SCHEIDEN WERELDEN 13 bijvoorbeeld bij Benjamin Franklin (1706-1790), uitmonden in utilitarisme? Eerlijkheid, soberheid en vlijt zijn voor deze Amerikaan slechts in zoverre deugden als ze in concreto nuttig zijn voor het individu, en het surrogaat van louter schijn volstaat overal waar het dezelfde dienstdoet – volgens Weber is dat een onontkoombare consequentie voor het strikte utilitaris - me. Bovendien is bij Franklin geld verdienen niet langer een middel om in de materiële levensbehoeften te voorzien, maar wordt dit het doel van het leven. Deze in Webers ogen omkering van de natuurlijke verhoudingen is ver volgens een leidmotief van het kapitalisme geworden. 8 In dezelfde geest betoogde de Britse economisch historicus R.H. Tawney (1880-1962): Zo genadeloos is de tirannie van economische be - geer ten, zozeer geneigd tot zelf verhef fing het rijk van de economische be - langen, dat een leer die hen beperkt tot hun eigen sfeer, als dienaar, niet als meester, van de beschaving, redelijker wijs mag worden beschouwd als een va n de va n zel f sprekend heden d ie een vast element zijn i n el ke verst a n - dige filosofie. 9 Ook Nederlandse christeneconomen wijzen op de ethische kant van de economie. T.P. van der Kooy (1902-1992) schreef dat voor het leven in de maatschappij, en voor dat van de bedrijven en huishoudingen binnen de maatschappij, het al of niet naleven van de norm van de naastenliefde een groot verschil moet maken. 10 B. Goudzwaard betoogde dat normen van ethiek en economie tegelijkert ijd moeten worden gehanteerd door dezelf - de personen of instanties. Zo niet, dan ‘is het niet alleen mogelijk, maar zelfs heel ef ficiënt en vanzelfsprekend, om de wagende ondernemers zich alleen te laten bezighouden met de vraag wat op technische of econo - mische gronden geschieden moet. Andere instituties in de samenleving moeten dan maar de vraag beant woorden wat misschien op morele, soci - ale, ethische of recht vaardigheidsgronden geschieden moet. Die taak kan dan rustig worden gedelegeerd aan bijvoorbeeld de overheid, aan de kerk, of aan de particuliere armenzorg.’ 11 De gedachte dat van de mensen niets meer gevraagd hoeft te worden dan het volgen van hun zelfzucht, is volgens R.A. Jongeneel een van de 8 We b e r, Die protestantische Ethik , 43. 9 ‘So merciless is the t yranny of economic appetites, so prone to self-aggrandizement the empire of economic interests, that a doctrine which confines them to their prop - er sphere, as the ser vant, not the master, of civilization, may reasonable be regarded as among the pregnant truisms which are a permanent element in any sane philosophy.’ R.H. Tawney, Religion and the Rise of Capitalism – a historical study , Middlesex England / New York USA 1942, 59. (Dit boek verscheen oorspronkelijk in 1922.) 10 T.P. van der Kooy, Op het grensgebied van economie en religie , Wageningen 1953, 87. 11 B. Goudzwaard, Kapitalisme en vooruitgang – een eigentijdse maatschappijkritiek , Assen/Am - sterdam 1976, 237v. 113488 Theologische blik BW.indd 13 05-11-18 15:35

14 THEOLOGISCHE BLIK OP ECONOMISCHE VR AGEN meest k wetsbare punten van onze samenleving. De markt kan niet zonder moraliteit waarin eerlijk goed is en oneerlijk slecht, zodat partners elkaar kunnen vertrouwen. Zijns inziens bestaat er dan ook geen waterdichte scheiding tussen economie en ethiek. 12 Dat geldt temeer voor het kapitalisme als economisch stelsel. Zo stelde de Duitse cultuurfilosoof Walter Benjamin (1892-1940): In het kapitalisme is een religie te herkennen, want het kapit alisme dient in wezen tot bevre - diging van dezelfde zorgen, k walen en onrust waarop voorheen de zoge - naamde religies ant woord gaven. Hij noemde het kapitalisme een zuivere cultusreligie, misschien wel de extreemste die er ooit geweest is. Daarin heeft alles onmiddellijk betekenis voor de verering; het kent geen speciale dogmatiek, geen theologie. Het utilitarisme krijgt onder dit gezichtspunt zijn religieuze kleur. Het kapitalisme is vermoedelijk het eerste geval van een niet verzoenende, maar schuldig stellende cultus. 13 Steeds meer onaf - hankelijke denkers zijn tegenwoordig van oordeel dat de structuur van het kapitalisme van religieuze aard is. Met ver wijzing naar deze Benjamin zei de Italiaanse filosoof Gior - gio Agamben in 2012 in een inter view met Peppe Savà: God ging niet dood, Hij werd veranderd in geld. En hij voegde daaraan toe: Kapitalis - me is echt letterlijk een religie, de meest meedogenloze, onverzoenlijke en irrationele religie die ooit bestaan heeft, omdat ze noch voorlopige noch definitieve verzoening kent. Haar liturgie is de arbeid, haar ob - ject is het geld, haar kerken zijn de banken. Bovendien, de stelling dat het hedendaagse kapitalisme een religie is, wordt het effectiefst gede - monstreerd door de kop die verscheen op de voorpagina van een groot nationaal dagblad: ‘Red ( save ) de euro, wat het ook moge kosten.’ Nu is redding ( salvation ) een relig ieus concept, ma a r wat betekent ‘wat het ook moge kosten’? Zelfs ten koste van het opofferen van mensenlevens? Al - leen binnen een religieus perspectief (of, correcter, een pseudoreligieus 12 R.A. Jongeneel, Economie van de barmhartigheid – een christelijk-normatieve visie op de econo - mie , Kampen 1996, 16, 17. 13 ‘Im Kapitalismus ist eine Religion zu erblicken, d.h. der Kapitalismus dient essentiell der Befriedigung derselben Sorgen, Qualen, Unruhen, auf die ehemals die so genann - ten Religionen Ant wort gaben.’ (…) ‘eine reine Kultreligion, vielleicht die extremste, die es je gegeben hat. Es hat in ihm alles nur unmittelbar mit Beziehung auf den Kul - tus Bedeutung, er kennt keine spezielle Dogmatik, keine Theologie. Der Utilitarismus gewinnt unter diesem Gesichtspunkt seine religiöse Färbung. (…) Der Kapitalismus ist vermutlich der erste Fall eines nicht entsühnenden, sondern verschuldenden Kultus.’ Walter Benjamin, ‘Kapitalismus als Religion [Fragment] (1912)’, in: Gesammelte Schrif ten , Hrsg.: Rolf Tiedemann und Hermann Schweppenhäuser, Frankfurt am Main 1991, Bd. V I, 100-102. ( http://raumgegenzement.blogsport.de/2009/11/02/walter-benjamin-kapi - t alismus-als-religion-fragment-1921 , geraadpleegd 7 mei 2014). 113488 Theologische blik BW.indd 14 05-11-18 15:35

ECONOMIE EN THEOLOGIE : GEEN GE SCHEIDEN WERELDEN 15 perspectief ) kan men zulke volslagen absurde en onmenselijke uitspra - ken doen. 14 Volgens de Britse journalist Gideon Rachman behoort economie een onderdeel van de ethiek te zijn. Politici moeten meer doen dan economi - sche groei realiseren. Ze moeten de kiezers ook een economische visie bieden die ethisch zinvol is, waarin deugd wordt beloond en ondeugd bestraft. Sinds de crisis van tien jaar geleden zijn veel westerse politici dit vermogen k wijtgeraakt. De overtuiging dat het economische systeem onrechtvaardig is, heeft zowel links als rechts populisme aangewakkerd, aldus Rachman. Kortom, economie draait niet alleen om groei, maar ook om recht vaardigheid. 15 Dit religieuze aspect van het kapitalisme onderstreept dat het econo - misch stelsel zeker nu de aandacht verdient van theologen en inzonder - heid van de ethici onder hen. Economie in het algemeen, schreef Daniel Bell, en kapitalisme in het bijzonder, zou niet buiten theologisch onder - zoek moeten worden gehouden. En hij gaf in over weging de markt, en t rouwens heel het va k econom ie, ondergesch i k t t e m a ken a a n t heolog ie. Daarmee bedoelde hij evenwel niet de economie als wetenschap af te wijzen. 16 En Jim Wallis poneerde: Economie is te belangrijk om haar enkel aan 14 ‘Capitalism is really a religion literally, the most fierce implacable and irrational reli - gion that has ever existed because it recognizes neither truces nor redemption.’ ‘Fur - thermore, the claim that today’s capitalism is a religion is most effectively demonstrat - ed by the headline that appeared on the front page of a major national newspaper a few days ago: “Save the Euro Regardless of the Cost”. Well, “salvation” is a religious con - cept, but what does “regardless of the cost” mean? Even at the cost of sacrificing hu - man lives? Only within a religious perspective (or, more correctly, a pseudo-religious perspective) could one make such plainly absurd and inhuman statements.’ (vertaald uit het Italiaans: http://libcom.org/library/god-didnt-die-he-was-transformed-money- interview-giorgio-agamben-peppe-sav%C3%A0 (geraadpleegd 8 aug. 2014). 15 ‘Economics is – or should be – part of moral philosophy. Successful politicians have to do more than just deliver economic growth. They also need to offer voters a vision of the economy that makes moral sense – in which virtue is rewarded and vice is punished. Ever since the financial crisis 10 years ago, mainstream politicians in the west have lost that vital abilit y. The belief that the economic system is unjust has stoked the rise of right wing and left wing populism across the west.’ En: “the economy” is not just about growth. It is also about justice.’ Gideon Rachman, ‘Why the Germans are right about economics’, Financial Times , 18 december 2017. 16 ‘Economy in general and capitalism in particular should not be divorced from theolog - ical investigation and expectation.’ ‘I am suggesting that the market, and indeed the discipline of economics, should be subordinate to theological concerns’, Daniel M. Bell jr., The Economy of Desire – Christianity and Capitalism in a Postmodern World , Grand Rapids Mich. 2012, 90 en 26. 113488 Theologische blik BW.indd 15 05-11-18 15:35

16 THEOLOGISCHE BLIK OP ECONOMISCHE VR AGEN economen over te laten. Het is hoog tijd om bijbelse theologie toe te pas - sen op de crisis van onze wereldwijde economie. 17 3 Economie in de theologie verwaarloosd De economie is dus te belangrijk om haar geheel aan economen over te laten – de goeden onder hen niet te na gesproken. Het economisch hande - len van mensen dient ook een onderzoeksveld van de theologie te zijn. Die aandacht heeft het in het verleden onvoldoende gehad. De honderd jaar geleden in Nederland toonaangevende gereformeerde theoloog A. Kuyper (1837-1920) schaarde in zijn Encyclopedie der heilige godgeleerdheid (1894) tal van levensterreinen – zoals het huisgezin, het volksleven, de staat, letter - kunde, wetenschap en kunst – onder het werkterrein van de theologie, maar de economie bleef daar buiten het gezichtsveld. 18 In zijn Stonelezin - gen in Princeton behandelt hij de betekenis van het calvinisme voor de geschiedenis, de religie, de staatkunde, de wetenschap, de kunst en de toekomst, maar niet voor de economie. 19 Wel schenkt hij in zijn reisverslag aandacht aan de agrarische economie en de handelspolitiek, en wijst hij op de schaduwzijde die de macht van de dollar op het Amerikaanse leven werpt. 20 Had Kuyper dus nog enig oog voor het belang van de economie 21, zijn collega W. Geesink (1854-1929), hoogleraar ethiek aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, gebruikte in zijn Gereformeerde Ethiek het woord ‘kapitalis - me’ alleen in verband met de ‘sociale quaestie’ (de slechte positie van de fabrieksarbeiders) en zijn betoog mondde uit in de waarschuwing dat het socialisme niet de oplossing biedt. 22 Dat het kapitalisme een oorzaak zou kunnen zijn van misstanden, komt niet aan de orde. Wel werd in die tijd (1904) aan de Vrije Universiteit een dissertatie verdedigd over Calvijn en de economie , maar dat was het werk van een jurist-econoom: P.A. Diepenhorst (1879-1953). Terecht schreef Biéler in 1961 dat de te veelvuldige af wezigheid van materiële en sociale k westies in de christelijke ethiek de gelovigen heeft gebracht tot tragische afzijdigheid of onoverkomelijke aarzelingen. Het 17 Artikel in het Sojourners- magazine, geciteerd door Peter S. Heslam, Globalization – Unrav - elling the New Capitalism , Cambridge 2002, 14. 18 A. Kuyper, Encyclopedie der heilige godgeleerdheid III, Amsterdam 1894, 322-343. 19 A. Kuyper, Calvinism. Six Stone-Lectures , Amsterdam-Pretoria 1899. 20 A. Kuyper, Varia Americana , Amsterdam-Pretoria 1899, 12-16, 28-33, 49-52. 21 Kuyper gaf ook aandacht aan het economisch leven in zijn De Gemeene Gratie III, Kampen 1932, 429-437 en Pro Rege III, Kampen 1912, 115-125. 22 W. Geesink, Gereformeerde Ethiek II, Kampen 1931, 317-331. 113488 Theologische blik BW.indd 16 05-11-18 15:35

ECONOMIE EN THEOLOGIE : GEEN GE SCHEIDEN WERELDEN 17 zou kunnen zijn dat de herontdekking van dit te zeer genegeerde aspect van de gereformeerde leer sommige gelovigen helpt om de zin terug te vinden van een evangelische ethiek die de totaliteit van het bestaan omvat, persoonlijk en collect ief. De wijze waarop Calvijn het Woord van God toe - paste op de maatschappij van zijn tijd, moedigt ons aan om het ook voor onze tijd te doen. 23 4 Hernieuwde betrokkenheid Heden ten dage is er onder theologen meer aandacht voor. Zo doet de Brit - se theoloog en filosoof Philip Goodchild onderzoek naar ‘Krediet en ge - loof, het verbinden van economie en theologie’. Als doel daar van benoemt hij: de dimensies van het economische leven te verkennen die bestaan uit krediet, vertrouwen en geloof in recht vaardigheid, naast de dimensies van het leven van het geloof, die een rol spelen in de manieren waarop mensen samenwerken en met elkaar omgaan in hun materiële en sociale bestaan. Economie en theologie kunnen worden verstaan in en door elkaar. 24 Al eerder (1989) publiceerde de Amerikaanse theoloog M. Douglas Meeks een boek onder de provocerende titel God the Economist . Daarin be - t o o g t h i j d a t d e Bi j b e l w e l i s w a a r g e e n w e t e n s c h a p p e l i j k e e c o n o m i s c h e t h e - orie biedt in de moderne zin van het woord, maar niettemin rechtstreeks betrokken is op economie. Er is geen christelijk economisch stelsel naast het monetaristische of het socialistische, ook al raakt het christelijk ge - loof alle aspecten van het economische leven. Een christen hoeft geen so - cialist te zijn net zomin als een kapitalist. Een gedoopte christen moet alleen maar een discipel van Jezus Christus zijn en een apostel van zijn missie in de wereld. Als zodanig moet elke christen erop voorbereid zijn over economie na te denken en aan het economisch leven deel te nemen 23 ‘L’absence trop fréquente des questions matérielles et sociales dans l’éthique chréti - enne conduit les fidèles à des abandons tragiques ou à des perplexités insurmontables. Il se pourrait que la redécouverte de cet aspect trop ignoré de la doctrine réformée aide quelques croyants à retrouver le sens d’une éthique évangélique englobant la tot alité de l’existence, personnelle et collective.’ A. Biéler, La pensée économique et sociale de Calvin , Genève 1961, xii. 24 ’The aim here is to explore the dimensions of economic life that consist in credit, trust, and beliefs about justice alongside the dimensions of the life of faith that are enacted in the ways in which people cooperate and interact in their material and social existence. Economics and theolog y can be understood in and through each other.’ http://www. nottingham.ac.uk/theolog y/people/philip.goodchild (geraadpleegd 8 aug. 2014). 113488 Theologische blik BW.indd 17 05-11-18 15:35

18 THEOLOGISCHE BLIK OP ECONOMISCHE VR AGEN overeenkomstig de criteria van Gods gerechtigheid in Jezus Christus. 25 En verderop in dit boek betoogt hij dat, als de markt werking over - heerst, de aard en de logica van het kapitaal onder werp dienen te zijn van theologische kritiek. 26 Tegenover het uitgangspunt van de ‘waardevrije’ economische wetenschap dat het gaat om de optimale bevrediging van onbegrensde behoeften uit schaarse middelen, plaatst hij de belijdenis van de goddelijke drie-eenheid: Een trinitarisch verstaan en er varen van de heilige Geest veroorzaakt een conflict tussen de economie van God en het economisch ethos van onze maatschappij: het conflict tussen schaar - ste en wat het Nieuwe Testament noemt het plèrôma of de volheid van Gods zegeningen en gaven in de heilige Geest. Het christelijk perspectief op behoeften en consumptie is dat God de heilige Geest voldoende voorziet in wat ieder nodig heeft om te leven en zelfs over vloedig te leven. 27 Het in 1990 opgerichte Acton Institute in Grand Rapids vraagt even - eens aandacht voor de wezenlijke band tussen economie en religie. Het verdedigt het kapitalisme en benadrukt het belang van economische vrij - heid om een omgeving te creëren waarin religieuze vrijheid kan bloeien, maar merkt daarbij op dat de markt alleen kan functioneren als mensen zich moreel gedragen. 28 Een recent blijk van belangstelling voor het ver - band tussen christelijk geloof en economie is de verschijning van het Ox- ford Handbook of Christianity and Economics. 29 Ook de Nederlandse econoom en theoloog J.J. Graafland ziet plaats voor een eigen inbreng door theologen met betrekking tot de economie. Theologen zijn vaak beter dan veel economen in staat de rol van veronder - stellingen, ideologieën of geloof te identificeren in het economisch debat. Na de kredietcrisis klonk in de maatschappij weer een roep om ethiek. 25 ‘A Christian does not have to be a socialist any more than a Christian has to be a cap - italist. A baptized Christian only has to be a disciple of Jesus Christ and an apostle of Christ’s mission in the world. As such, ever y Christian should be prepared to think about economics and to participate in economic life according to the criteria of God’s righteousness in Jesus Christ.’ M. Douglas Meeks, God the Economist – The Doctrine of God and Political Economy , Minneapolis 1989, 3. 26 Meeks, God the Economist , 56. 27 ’A trinitarian understanding and experience of the Holy Spirit occasions a conflict be - t ween the economy of God and the economic ethos of our societ y: the conflict bet ween scarcit y and what the New Testament calls the plèrôma or the fullness of God’s blessings and gifts in the Holy Spirit. The Christian perspective on needs and consumption is t hat God t he Holy Spirit is prov iding enough of what it t a kes for a l l t o l ive a nd l ive abun - dantly.’ Daarmee ontkent hij overigens de noden in de wereld niet. ‘But insufficiencies, lacks, and short ages are not t he same t hing as t he modern economic definit ion of scar - c i t y.’ Meeks, God the Economist , 171. 28 http://en.wikipedia.org/wiki/Acton_Institute (geraadpleegd 12 nov. 2014). 29 P. Oslington (ed.), The Oxford Handbook of Christianity and Economics , Oxford 2014. 113488 Theologische blik BW.indd 18 05-11-18 15:35

ECONOMIE EN THEOLOGIE : GEEN GE SCHEIDEN WERELDEN 19 Maar die was voornamelijk ingegeven door de kritiek op anderen; te wei - nig werd beseft, dat iedereen in deze samenleving meer zelfreflectie en -kritiek nodig heeft. Theologen wijzen daarop. ‘Het is de kunst om een indringend appèl te doen vanuit de waarheid van de Heilige Schrift en te - gelijkertijd anderen in de oordeelsvorming te betrekken als het gaat om de concrete implicaties voor de economie.’ 30 5 Conclusies Uit het voorgaande trek ik t wee conclusies: 1. Economie betreft het hande - len van de mens en heeft dus een ethisch aspect: het onderscheiden tussen goed en k waad. 2. Geld heeft een dusdanige aantrekkingskracht dat dit het hoogste goed in het leven kan worden, en daarmee heeft het een reli - gieus aspect. De ethiek – en in dit boek is dat de theologische ethiek die zich baseer t op de richt lijnen van de Bijbel inzake goed en k waad – kan er - aan bijdragen op dit gebied een levenshouding te ont wikkelen waarin niet geld en bezit, maar de liefde het handelen bepaalt, zoals de Bijbel leert, in de overtuiging dat dit heilzaam is voor de samenleving. Zo is voldoende recht vaardiging gegeven om ont wikkelingen in het economisch leven in de laatste decennia vanuit theologisch-ethisch oog - punt in beschouwing te nemen, ook al zijn ondernemers en economen van zulk commentaar vaak niet gediend. In het Engeland van de negentien - de eeuw werd er algemeen van uitgegaan dat godsdienst en economische belangen t wee gescheiden, gelijk waardige rijken vormden, waarvan geen van beide zich op het terrein van de ander kon wagen zonder aanmati - gend te zijn. 31 En Weber merkte in zijn tijd op dat de kapitalistische eco - nomische orde niet meer af hankelijk wilde zijn van de goedkeuring van religieuze krachten en dat ze de beïnvloeding van het economische leven door kerkelijke normen als een groot obstakel er voer. De handelspolitieke en sociaal-politieke belangensferen plegen dan de wereldbeschouwing te bepalen. 32 De theologie kan dat als eigenwaan ontmaskeren. De sociale k westie aan het eind van de negentiende eeuw en de kredietcrisis in het begin van de 21e eeuw hebben het belang daar van onderstreept. 30 J.J. Graafland, ‘Het krediet van de theologie na de crisis’ in: Theologisch Debat V I I (2010), maart 2010, 9-22. 31 Ta w ne y, Religion and the Rise of Capitalism , woord vooraf bij de uitgave van 1937, vi. 32 We b e r, Die protestantische Ethik , 61. 113488 Theologische blik BW.indd 19 05-11-18 15:35

113488 Theologische blik BW.indd 20 05-11-18 15:35