Uit sterrenstof gemaakt

Wil van den Bercken   Moderne kosmologie en het religieuze wereldbeeld �, �P�L�#�P�F�L�F�O�D�F�O�U�S�V�N�
�6�J�U�H�F�W�F�S�T�
�t�
�6�U�S�F�D�I�U Uit sterrenstof gemaakt 3 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  is het geval: de mens is zich bewust van de kosmos. Het is ook geen kosmische spiritualiteit, want dat is een subjectieve emotie, gebaseerd op een holistische eenwor - ding met de natuur. Nee, met kosmologisch bewustzijn bedoel ik een bewustzijn gebaseerd op kennis van de kos - mos. Men kan het ook kosmologisch of kosmisch per - spectief noemen. Kosmologisch bewustzijn is het besef te leven op een statistisch gezien onbeduidende planeet in een onpeilbaar universum. Statistisch onbeduidend, maar niet feitelijk, want indien dit de enige met hoog intelligent leven be - woonde planeet zou blijken te zijn, dan is zij juist uniek. Hoewel ik huiverig ben voor de term is internationaal ? cosmic spirituality? een gangbare uitdrukking onder kos - mologen die de levensbeschouwelijke doorwerking van hun vak beschrijven. Zij bedoelen daarmee niet een na - tuurreligieuze of panthe? stische spiritualiteit maar psy - chische aspecten die zij ontlenen aan hun bestudering van het vierdimensionale heelal. Carl Sagan, de bekende Ame - rikaanse televisiester van de sterrenkunde in de vorige eeuw verwoordde het aldus: Wetenschap is niet enkel verenigbaar met spiritualiteit, het is een diepe bron van spiritualiteit. Als wij onze plaats erkennen in de immensiteit van lichtjaren en in het ver - loop van de aeonen, als wij de complexiteit, schoonheid en subtiliteit van het leven beseffen, dan is dat zweverige gevoel, die gecombineerde ervaring van vervoering en ne - derigheid, beslist spiritueel. Een religie, oud of nieuw, die de pracht van het universum benadrukt zoals geopenbaard door de moderne weten - schap, zou een potentieel aan verering en ontzag kunnen Uit sterrenstof gemaakt 14 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  kosmologen van de negentiende en twintigste eeuw de in - trinsieke relatie met een religieuze wereldvisie is verdwe - nen maar dat het god-thema op de achtergrond toch blijft voorkomen. In het slothoofdstuk ga ik concreet in op de vraag of heelalwetenschap en godsgeloof samen kunnen gaan en beargumenteer dat dat mogelijk is zonder dat de twee za - ken in elkaars vaarwater komen. Geloof en wetenschap zijn gescheiden maar zijn wereldbeschouwelijk niet in - compatibel met elkaar. Hier komen ook enkele Neder - landse kosmologen aan het woord met een respectievelijk athe? stisch, gelovig en agnostisch standpunt. Het hier ontwikkelde kosmologisch bewustzijn en de daaruit volgende kosmo-filosofische beschouwingen ver - onderstellen een elementaire fysische feitenkennis van het universum. Deze vat ik kort samen in de Appendix, die men natuurlijk ook eerst mag lezen. De plaatsing achterin heeft alleen te maken met het zakelijk inventariserende karakter ervan, dat stilistisch afwijkt van de rest van het boek. Wat betreft de citaten, deze worden naast de Nederlandse vertaling ook in het Engels of Frans weergegeven en ver - wijzen daardoor vanzelf naar de bibliografie. Alleen in speciale gevallen wordt een eindnoot geplaatst bij een ci - taat. De woorden ? god? en ? schepper? worden met een kleine letter geschreven wanneer zij een zelfstandig naamwoord zijn en met een hoofdletter wanneer zij als eigennaam zijn gebruikt, al is de scheidslijn soms vaag. Uit sterrenstof gemaakt 9 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  opwekken die conventionele geloven nauwelijks kunnen oproepen. [Science is not only compatible with spirituality, it is a pro - found source of spirituality. When we recognize our place in an immensity of lightyears and in the passage of ages, when we grasp the intricacy, beauty and subtlety of life, then that soaring feeling, that sense of elation and humility combined, is surely spiritual. A religion, old or new, that stressed the magnificence of the Universe as revealed by modern science, might be able to draw forth reserves of reverence and awe hardly tapped by the conventional faiths]. Zijn geestelijke erfgenaam Neil deGrasse Tysson zegt: ? Het kosmische perspectief is nederig makend ? zelfs ver - lossend ? maar niet religieus? [ The cosmic perspective is humble ? even redemptive ? but not religious]. En hij noemt dan een reeks mentaliteits- en gedragsveranderin - gen die de mens ondergaat als hij denkt en handelt vanuit dit hem overstijgend perspectief. De wereld wordt beter en humaner omdat oorlogvoering en territoriale verove - ring dwaas zijn vanuit besef van de minusculiteit van onze planeet in het heelal. Ook gaat de mens anders naar zijn medemens kijken door het besef dat wij allemaal uit dezelfde sterrenstof ge - maakt zijn en atomair met elkaar verbonden: ? Iets van het water dat je net hebt gedronken, is door de nieren van So - crates, Dzjengis Khan en van Jeanne d? Arc gegaan. . . Iets van de lucht die je net hebt ingeademd is door de longen gegaan van Napoleon, Beethoven, Lincoln en Billy the Kid? [Some of the water you just drank passed through Uit sterrenstof gemaakt 15 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15 Uit sterrenstof gemaakt 10 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  Inleiding. Sterrenstof tot nadenken  . Kosmologisch bewustzijn  . Het god-thema in de kosmologie van Copernicus tot Newton  . Secularisatie van de kosmologie  . Kosmologische wetenschap en godsgeloof  Appendix: Blik in de kosmos  Noten  Bibliografie  Uit sterrenstof gemaakt 5 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  the kidneys of Socrates, Genghis Khan, and Joan of Arc. . . Some of the air you just breathed passed through the lungs of Napoleon, Beethoven, Lincoln and Billy the Kid]. DeGrasse Tysson roept op tot ? celebrating the cosmic view of life? als levenshouding. De natuurkundige Paul Davies, die gegrepen is door het raadsel van de kosmische fijnafstemming voor aards leven, verwoordt de door astronomen ervaren gevoelens aldus: Zelfs athe? stische wetenschappers worden lyrisch over de grootsheid, de harmonie, de elegantie, de pure vernuf - tigheid van het heelal waarvan zij zelf zo? n klein en fragiel deel vormen. . . Wetenschap onthult dat er een coherente samenhang is tussen de dingen, maar wetenschappers in - terpreteren dat niet noodzakelijkerwijze als bewijs van zin of doel in het heelal. [ Even atheistic scientists will wax lyrical about the scale, the majesty, the harmony, the elegance, the sheer ingen - uity of the universe of which they form so small and fra - gile a part. . . Science reveals that there is a coherent sche - me of things, but scientists do not necessarily interpret that as evidence for meaning or purpose in the universe]. Aan deze affectieve doorwerking van het vak ontkomt zelfs niet de overtuigde sci? ntist, Lawrence Krauss. Hij begint zijn The Greatest Story Ever Told- So Far met te zeg - gen dat de kosmologie ? zowel po? zie als diepe spiritualiteit in zich heeft. . . verbonden met de werkelijke wereld? [en - compasses both poetry and deep spirituality. . . tied to the real world].  Het blijft wel onduidelijk waarin deze ro - Uit sterrenstof gemaakt 16 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15              De constatering dat de mens is gemaakt uit sterrenstof is een fundamenteel nieuwe ontwikkeling in de natuurwe - tenschappelijke kijk op de mens. Hoe revolutionair deze ontwikkeling ook is, daarmee is het leven nog niet ver - klaard, want niemand weet hoe en waarom deze dode stof in leven veranderde en nog minder hoe deze stof zich van zichzelf bewust werd. Genoeg sterrenstof tot nadenken dus en aanleiding voor filosofische bespiegelingen over de plaats van de mens in de kosmos. In het dagelijkse leven hebben de meeste mensen geen besef van de hen omringende kosmische megawereld. Wij zitten onvermijdelijk gevangen in de microkosmos van onze beroepsmatige en sociale leefomgeving, die al - leen doorbroken kan worden door bewustwording van de moderne kosmologische bevindingen. De intellectuele ontdekking van de kosmos is de grootste geestverruimende ervaring die de mens kan hebben. Zelf ben ik gefascineerd geraakt in de kosmologie vanuit een fi - losofische verwondering over de verhouding van mens en immens universum. Geen astronoom zijnde heb ik met toe - nemende intensiviteit de door professionele astronomen voor leken geschreven wetenschappelijke literatuur bestu - deerd. Uit sterrenstof gemaakt 11 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  mantische aspecten bestaan, want Krauss ontkent elke fi - losofische diepte in de wereld door keer op keer te herha - len dat het leven niet meer is dan ? a curious accident, ? just an accident? , ? a remarkable incident? , ? a simple accident? , en dat het heelal geen doel heeft. Krauss ziet de zin van het leven in het genoegen van het wetenschappelijk volgen van het kosmische drama waarin de mens speelbal is. Krauss is een bevlogen athe? st en wil met zijn boek over kwantumfysica een alternatieve ontstaansgeschiede - nis schrijven ter vervanging van het bijbelse scheppings - verhaal. Daarom gebruikt hij bijbelse titels voor de drie delen van zijn boek: Genesis, Exodus en Openbaring plus  citaten uit de Bijbel (waarbij hij impliciet zichzelf iden - tificeert met de wijze uit Spreuken , ), verder is de re - latie tussen citaat en tekst niet altijd duidelijk. Maar mis - schien is deze Bijbelusurpatie juist de ? deep spirituality? waar Krauss in het begin over sprak. Ook Stephen Hawking zegt dat er geen god nodig is om het ontstaan van de kosmos te verklaren, en hij gelooft dat uiteindelijk de wetenschap het heelal definitief in kaart kan brengen en de theorie van alles kan vinden, maar hij stelt toch de filosofisch onbeantwoordbare vraag. ? Waarom doet het universum zoveel moeite om te bestaan? ? [ Why does the universe go to all the bother of existing? ]. Alvorens in te gaan op deze kosmofilosofische vragen, wil ik eerst enkele meer praktische aspecten van een kosmologisch bewustzijn bespreken. Mentale aspecten Het kosmologisch bewustzijn heeft grote consequenties voor ons politieke en economisch denken. Wij zitten als planeetbewoners, planetari? rs, allemaal in een en hetzelf - Uit sterrenstof gemaakt 17 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  Wie deze literatuur op zich laat inwerken, dat wil zeg- gen de astronomische dimensies van de daarin verwerkte gegevens probeert voor te stellen, zal zijn kijk op de wereld en de samenleving veranderen. De getallen gaan onze da - gelijkse ervaring van tijd, afstand, grootheid en snelheid ver te buiten. Het zijn zakelijke, kille cijfers waarvan de fi - losofische diepte hun wiskundige status verre overstijgt. Wie deze diepte wil ervaren moet dus beginnen met een cijfermatige blik in de kosmos. Omdat een begin met een cascade aan cijfers de lezer de lust tot verder lezen zou kunnen benemen, is deze informatie achterin geplaatst als Appendix. Hier volsta ik met de vermelding van enkele kosmologische basisgegevens die ons meteen in hogere sferen brengen. Wij zijn ons nauwelijks bewust van onze meervoudige wentelingen in het kosmische carrousel waarin de aarde met  km/u om haar as draait en met .  km/u om de zon. Het zonnestelsel zelf zwiept met .  km/u om het centrum van de Melkweg in een omwenteling van  miljoen jaar. Het Melkwegstelsel als geheel suist als onderdeel van een galactisch cluster met ruim twee miljoen km/u door het heelal dat als geheel ook niet statisch is en alsmaar verder uitdijt. Een tweede intrigerende gedachte is dat onze zon slechts ? ? n ster van de meer dan honderd miljard sterren is in ons melkwegstelsel, dat zelf er ? ? n is van de enkele honderden miljarden, elk met weer enkele miljarden tot honderden miljarden sterren, en dat alles slechts binnen het waarneem - bare heelal; daarbuiten is nog zoveel meer dat altijd onbe - kend zal blijven. Het aantal planeten bij al die sterren in de sterrenstelsels is even ontelbaar, geen astronoom die het precies weet, en computerberekeningen vari? ren enorm. Uit sterrenstof gemaakt 12 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15     Sinds ongeveer een eeuw weten wij dat de mens is ge - maakt van sterrenstof: chemische basiselementen die ont - staan zijn door kernfusie in het binnenste van sterren die bij explosie van de ster in het heelal verspreid worden en op hun beurt bouwstenen worden van nieuwe sterren en planeten, en op onze planeet ook van leven en van de mens. De moderne kosmologie heeft ook aangetoond dat het universum verklaard kan worden uit zijn eigen wetten zon - der beroep te doen op een religieuze scheppingsidee. En de hallucinante ontdekkingen van de heelalkunde, kwantum - kosmologie en bespiegelingen over multiversum hebben de unieke plaats van de mens en zijn planeet in het onmetelij - ke heelal nog verder in vraag gesteld. Deze ontwikkelingen hebben de vraag naar de zin van de mens in het op zich zinledige heelal niet overbodig ge - maakt maar eerder een nieuwe urgentie gegeven. De we - tenschappelijke studie van het universum heeft onmisken - baar een wereldbeschouwelijke dimensie, ook astronomen worden geconfronteerd met de zinvraag en met principieel onbeantwoordbare vragen in de kosmologie. Dit boek gaat over die wereldbeschouwelijke dimensie en met name over de vraag of daarin een plaats is voor een gods- en schep - pingsbesef. Uit sterrenstof gemaakt 7 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  Dat geldt a fortiori voor het aantal exoplaneten in een leef - bare zone dat de sterren omringt. Een derde punt is de kosmische tijdschaal. Als wij de ,  miljard jaar van het bestaan van het heelal in ? ? n jaar comprimeren met de oerknal als eerste seconde, dan begint de menselijke geschiedenis op oudejaarsdag om . .  uur en zitten wij nu op de eerste seconde van het nieuwe jaar. En, terug in de normale tijd, langer dan enkele honder - den miljoenen jaren zal het aardse leven niet duren want dan is de planeet verschroeid door de opzwellende zon, die zelf over ,  miljard jaar is opgebrand. Wereldbeschouwelijke consequenties De eerste wereldbeschouwelijke implicatie van de basale kosmologische informatie is nederig makend: de mens is een nietig wezen in de onmetelijkheid van het universum. Meer concreet leidt zij tot een kosmologisch bewustzijn dat zowel filosofische als praktisch mentale gevolgen heeft voor ons denken en handelen. Kosmologisch bewustzijn, niet kosmisch bewustzijn, want dat laatste suggereert dat de kosmos een bewustzijn heeft en dat is wetenschappelijke onzin. Wel wordt soms gezegd dat het heelal van zichzelf bewust is in de mens die als sterrenstof deel is van de kosmos. In de woorden van Brian Cox: ? Wij zijn de zich bewust geworden kos - mos en leven is het medium waardoor het heelal zichzelf begrijpt? [ We are the cosmos made conscious and life is the means by which the universe understands itself]. Dat is overdrachtelijk bedoeld en niet een natuurwetenschap - pelijke uitspraak. Als iets of iemand anders zichzelf be - wust wordt in ons, dan kunnen wij apart daarvan niet ook nog bewust zijn van onszelf als individu. Het omgekeerde Uit sterrenstof gemaakt 13 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15  Dat die vraag nog steeds relevant is moge blijken uit een recente uitspraak van de bekende Britse astronoom Martin Rees die in zijn laatste boek () schrijft: ? Als de num - mer-? ? n-vraag die aan astronomen wordt gesteld is: Zijn wij alleen? , dan is de nummer-twee-vraag beslist: Gelooft u in God? Mijn verzoenende antwoord is dat ik niet geloof, maar dat ik een gevoel van verwondering en mysterie deel met velen die geloven. ? [ If the number one question astro - nomers are asked is, Are we alone? , the number two questi - on is surely, Do you believe in God? . My conciliatory ans - wer is that I do not, but I share a sense of wonder and mystery with many who do. ]  De vraag geeft aan dat hoewel er geen wetenschappelij - ke relatie is tussen kosmologie en God, bij veel mensen de godsidee toch verbonden is met hun visie op het heelal, en dat een moderne kosmoloog daar niet per se negatief te - genover hoeft te staan. Ik begin met aan te tonen hoe de existenti? le doorden - king van de astronomische gegevens van de moderne heelalkunde leidt tot een kosmologisch bewustzijn met een nieuwe evaluatie van de positie van mens en wereld vanuit kosmisch perspectief. Daarna laat ik zien dat dat onvermijdelijk, als is het vaak negatief, leidt tot de gods - vraag, en illustreer dat met enkele moderne kosmologi - sche studies. In het tweede hoofdstuk onderzoek ik het religieuze aspect in de werken van de pioniers van de kosmologie, Copernicus, Galilei, Kepler en Newton. Zij presenteer - den hun baanbrekende wetenschappelijke ontdekkingen in de toen vanzelfsprekende context van een religieus we - reldbeeld. In het derde hoofdstuk wordt beschreven hoe bij de Uit sterrenstof gemaakt 8 | Elgraphic - Vlaardingen 19-12-19 15:15