Verantwoord geloof

Verantwoord geloof Verantwoord geloof.indb 1 07-02-14 11:28

Verantwoord geloof.indb 2 07-02-14 11:28

Verantwoord geloofHandboek Christelijke Apologetiek onder redactie van prof. dr. H.A. Bakker dr. M.J. Kater dr. W. van Vlastuin Verantwoord geloof.indb 3 07-02-14 11:28

© 2014 Brevier uitgeverij — Kampen www.brevieruitgeverij.nl Omslagontwerp: Garage Opmaak binnenwerk: Stampwerk ISBN 9789491583094 NUR 705 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvou- digd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand o f openbaar ge- maakt in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafga ande schriftelijke toestemming van de uitgever. Verantwoord geloof.indb 4 07-02-14 11:28

5 Verantwoording Henk Bakker, Maarten Kater en Wim van Vlastuin Wanneer u dit leest, hebt u een handboek ter hand g enomen. Dat schept ver- wachtingen. In een handboek wordt immers de stand v an zaken binnen een bepaalde (deel)wetenschap op een handzame manier we ergegeven. Zo zijn er vele handboeken in omloop op allerlei gebieden, ook binnen de theolo- gische wetenschap. Te denken is aan handboeken dogm atiek, geschiedenis, pastoraat en spiritualiteit. In dit geval gaat het om een handboek apologe- tiek . Dat was er nog niet in ons taalgebied en het leek ons als redactie nuttig en nodig dat het wel zou verschijnen. Nuttig, omdat het in een lacune voor- ziet en als overzichtswerk de helpende hand wil bie den wanneer men zich wil oriënteren op een bepaald onderwerp dat verantwoording behoeft. No- dig, omdat verantwoording een plicht is wanneer er vragen gesteld worden over de inhoud van het christelijk geloof. Zeker wa nneer steeds weer blijkt dat karikaturen uit de weg geruimd dienen te worden en christenen zelf niet altijd weten hoe en wat te antwoorden op vragen van buitenaf of binnenuit. De titel luidt daarom niet zonder reden: Verantwoord geloof. Een korte toe- OLFKWLQJNDQGXLGHOLMNPDNHQDDQZLHZHYHUDQWZRRUG LQJDÁHJJHQ EHRRJGH lezerspubliek), waarover we ons verantwoorden (zowe l de geloofsacte als de geloofsinhoud) en waarom we ons verantwoorden (onze motivatie). :H ZLOOHQ YHUDQWZRRUGLQJ DÁHJJHQ DDQ LHGHU GLH JHwQWHUH VVHHUG LV LQ ZDW christenen geloven, hoe ze geloven en waarom ze dat n iet kunnen laten. Het kan een persoonlijke interesse zijn, maar welli cht ook beroepsmatig (als werkgever die christenen in dienst heeft of als jour nalist die eerst onderzoek doet voordat hij gaat schrijven). Maar ook ‘naar bin nen toe’ wordt aange- toond hoe je op een redelijke manier kunt laten zie n dat we geen sprookjes geloven. Ook binnen christelijke gemeenschappen wordt nog al te veel de gedachte gevoed dat ‘geloven’ en ‘weten’ twee gescheide n werelden zijn. In het eerste deel van dit handboek wordt daarom aa ndacht gegeven aan zaken als: wat is weten en wat is kennis, hoe komen we tot kennis en hoe functioneren daarbij bepaalde bronnen (in ons geval de Bijbel, christelijke traditie). Daarnaast wordt aandacht gegeven aan de re denen om te geloven en verantwoording daarvan te geven. Het is bijvoorbee ld niet onlogisch om LQ*RGWHJHORYHQ+HWXLWJDQJVSXQWYDQHHQDWKHwVWRI DJQRVWLVQLHWDDQQH- PHOLMNHUGDQGDWYDQHHQWKHwVW:H]LMQQLHWGHHH UVWHFKULVWHQHQGLHUHNHQ- schap geven van hun geloof. Daarom is het nuttig om ke nnis te nemen van enkele hoofdlijnen uit de geschiedenis. Dit gebeurt i n deel II. Juist zo kan EOLMNHQ GDW ELM ZDW ZH YHUDQWZRRUGHQ HQ KRH ZH UHNH QVFKDS DÁHJJHQ KHW forum ten overstaan waarvan dat gebeurt medebepalend is. Zo is het forum van de Areopagus uit Handelingen 17 een ander ‘marktp lein’ dan waarmee bijvoorbeeld de orthodoxie van de 17 e eeuw te maken had en is er voldoen- Verantwoord geloof.indb 5 07-02-14 11:28

VERANTWOORDING 6 de reden om nader aan te duiden waar het in de hede ndaagse apologetiek op aankomt. Verder wordt het forum uitvoerig in beel d gebracht in deel IV. Met wie willen we het gesprek aangaan? Het zijn onze medelanders die we tegenkomen in denkpatronen en met veronderstellingen die ontleend zijn DDQ EHSDDOGH ZHWHQVFKDSVRSYDWWLQJHQ ÀORVRÀVFKH VWUR PLQJHQ RI DQGHUH religies. We menen dat we zoveel mogelijk proberen re cht te doen aan ‘an- dersdenkenden’ en we willen met hen het gesprek aanga an over hun eigen veronderstellingen. Waarover leggen we dan verantwoording af en hoe doen w e dat? Het is interessant te zien hoe allerlei ‘scholen’ zich in de loop van de eeuwen JHSURÀOHHUGKHEEHQ,QGHHO,,,NRPHQGH]H¶VFKROHQ· LQEHHOG'HYHUVFKLO- lende methoden van verantwoording hangen onder andere samen met de visie op de verhouding geloof en rede, de relatie ope nbaring en ervaring en het wereldbeeld waarin men denkt, speciaal de vi sie op de mens. Na een bespreking van deze methoden wordt een voorstel gedaan waarin een pleidooi te lezen is voor een complementaire benade ring, waarin uit de ver- schillende methoden die elementen een plek krijgen d ie ook vandaag een wezenlijke bijdrage kunnen vormen op het forum in de maatschappij van de 21 e eeuw. Iedere methode zal blijken een hol vat te zi jn wanneer het leven weerspreekt wat de leer zegt. Daarom ook nadrukkelij k aandacht voor de orthopraxie. 1DDVWGHYUDDJKRHZHYHUDQWZRRUGLQJDÁHJJHQEHVODDWX LWHUDDUGKHWDQW- ZRRUGRSGHYUDDJZDDURYHUZHYHUDQWZRRUGLQJDÁHJJHQKH WJURRWVWHGHHO van dit handboek. In deel V komen de belangrijkste ‘ hete hangijzers’ aan de orde. Die vragen leven niet alleen buiten de christe lijke gemeenschappen. Het zijn wel de vragen die niet zelden als struikelb lok worden benoemd om te geloven in het bestaan van God. Het zijn ook vrage n die jongeren en ou- deren stellen wanneer ze wel een plek hebben of had den in een christelijk gezin. Dat geldt de aloude vraag waar het kwaad vandaa n komt (unde ma- lum? ) evenals de vragen rond schepping en evolutie. Al wi jst men evolutie af, dan kan men nochtans vanuit een wetenschappelij k model meedenken met de idee dat de ‘oerknal’ vanuit een apologetisch perspectief iets kan verantwoorden van het ‘in den beginne’, terwijl Gene sis 1 met deze ope- ningszin ons meeneemt naar de daden van onze Schepper , die vanuit Gods openbaring tot ons komen. Een bijbelse grondlijn is d at uiteindelijk onze afkomst komt te staan in het licht van de toekomst. Beide — afkomst en toekomst - zijn in wezen bepaald door de Persoon in Wie God Zichzelf op unieke en exclusieve wijze getoond heeft, Jezus Chris tus. Onze verhouding tot Hem blijkt beslissend te zijn. Hij was er bij t oen hemel en aarde werden geschapen (Johannes 1, Kolossenzen 1, Hebreeën 1), i s ‘de Weg’ waarin de Vader tot deze wereld gekomen is en de eeuwige toekom st van de nieuwe hemel en de nieuwe aarde geopend. Waarom we ons willen verantwoorden? In de eerste pl aats omdat het een opdracht is: Verantwoord geloof.indb 6 07-02-14 11:28

VERANTWOORDING7 ‘ Maar heilig God, de Heere, in uw hart; en wees alti jd bereid tot verant- woording aan een ieder die u rekenschap afeist van d e hoop die in u is, met zachtmoedigheid en eerbied.’ (1 Petrus 3:15, HSV). Vervolgens ook, omdat we er diep van overtuigd zijn d at de inhoud van het christelijk geloof werkelijke levensvervulling en levensvreugde geeft, levens- en stervenstroost biedt en de relatie met o nze Schepper onopgeef- baar is. Peiling van de diepste nood in deze wereld is weliswaar zo pijnlijk als de diagnose van ‘ongeneeslijk’. Het aanwijzen van de Arts die ingrijpt op zodanige wijze dat straks geen spoor van ellende meer over is, is een grote vreugde. Het is ons een vreugde geweest om vanuit verschillend e christelijke achter- gronden samen te werken in dit project. Wij hopen vu rig ‘tot uw dienst’. Verantwoord geloof.indb 7 07-02-14 11:28

Verantwoord geloof.indb 8 07-02-14 11:28

I VOORVRAGEN Verantwoord geloof.indb 9 07-02-14 11:28

Verantwoord geloof.indb 10 07-02-14 11:28

11 1 Kennis en waarheid Gert van den Brink Dit hoofdstuk bevat vier paragrafen. In de eerste pa ragraaf komt de lastige relatie tussen externe world en interne mind ter sprake en de grote rol van taal daarin. In de tweede en derde par agraaf worden de begrippen waarheid en kennis besproken. Ten slotte k omt het belang van waarheids- en kennisclaims voor de apologetiek ter s prake. Mind and world Wij bewegen ons door het leven met de basale veronde rstelling dat wij kennis hebben van de externe werkelijkheid. Ik ga erv an uit dat er dingen bestaan buiten mijzelf. Ik zie bomen, huizen, mense n, bergen. Ik stoot mijn teen tegen de stoelpoot. De meeste mensen denken daa r niet verder over QD=LMKDQWHUHQKHWQDwHIUHDOLVPHGHHHQYRXGLJHD FFHSWDWLHGDWHUHHQH[- terne werkelijkheid is waarin wij ook kennis hebben van die werkelijkheid. *HGHJHQ ÀORVRÀVFKH DUJXPHQWHQ KHEEHQ ]LM HFKWHU YRRU GH]H EHZHULQJHQ niet. Wie wel op zoek gaat naar een onderbouwing van het realisme, stuit al gauw op lastige obstakels. Het blijkt bijvoorbeeld buitengewoon moei- lijk om aan te tonen dat er meer is dan alleen mijn eigen geest. Misschien bestaat er buiten mijn eigen geest wel helemaal niets : het zogenoemde solipsisme. Of misschien is er wel een boosaardige d emon die mij voortdu- rend onjuiste overtuigingen bezorgt over hoe de werkel ijkheid in elkaar zou steken. 1 Misschien ben ik wel ‘a brain in a vat’, en is er een wetenschapper GLH PLMQ KHUVHQHQ GXVGDQLJ EHwQYORHGW GDW LN ZHOLVZD DU GHQN WH ZDQGHOHQ in de bergen van Zwitserland, terwijl in werkelijkhe id mijn gemanipuleerde hoofd zich in een laboratorium bevindt. 2 Laten we echter deze radicaal-sceptische gedachten vooralsnog terzijde leggen, en ervan uitgaan dat er buiten mijn eigen d enken ook werkelijk din- gen bestaan. Hoe zit het dan met de relatie tussen die wereld en mijn geest, tussen mind and world ?3 Kunnen wij wel werkelijk weten hoe de werkelijkhei d in elkaar zit? Is de kloof tussen extern en intern niet onoverbrugbaar? Wie of wat garandeert dat er een grote mate van correspond entie en overeenkomst bestaat? Dergelijke vragen betreffen niet de ontolo gie of zijnsleer (zoals wel in het solipsisme), maar de epistemologie (kennisle er). Gesteld dat er een externe werkelijkheid is, kunnen wij dan ook kennis van die werkelijkheid 1 René Descartes, Oeuvres de Descartes , 2nd ed. (Paris: J. Vrin, 1964), VII:23-24. Engelse vertaling in René Descartes, Key Philosophical Writings (Ware: Wordsworth Editions, 1997), 138-139. 2 Het gedachte-experiment van ‘brains in a vat’ is vo or het eerst naar voren gebracht door Hilary Putnam, Reason, Truth and History (Cambridge: Cambridge University Press 1981), 1-21. 3 John McDowell, Mind and World (Harvard: Harvard University Press, 1994). Verantwoord geloof.indb 11 07-02-14 11:28

525 Inhoud Verantwoording 5 Henk Bakker, Maarten Kater en Wim van Vlastuin I VOORVRAGEN 1 Kennis en waarheid 11 Gert van den Brink 2 De Schrift als basis: openbaring als kennisbron? 23 Gert van den Brink 3 Geloof en rede 34 Maarten Kater 4 Apologetisch instrumentarium — argumentatieleer 49 Maarten Kater 5 Is geloof in God verantwoord? 63 Rik Peels II HISTORISCH DEEL 6 Apologetiek in Handelingen 17 73 John van Eck 7 ‘Altijd bereid tot verantwoording’: vroegchristelij ke apologie op de grens 80 Henk Bakker 8 Apologetiek in de middeleeuwen 91 Harm Goris 9 De grondslagen van de gereformeerde elenctische theo logie in de zeventiende eeuw 100 Willem van Asselt 10 Blaise Pascal (1623-1662) 114 Pieter de Vries Verantwoord geloof.indb 525 07-02-14 11:29

INHOUD 526 11 C.S. Lewis (1898-1963) 122 Maarten Kater 12 Apologetiek in de neocalvinistische traditie 129 Jan van der Stoep 13 Hedendaagse apologetiek 137 Rik Peels III METHODISCH DEEL 14 Inleiding 151 Wim van Vlastuin 15 Orthopraxe apologetiek 158 Wim van Vlastuin 16 Klassieke apologetiek 178 Wim van Vlastuin 17 Evidentialistische apologetiek 197 Wim van Vlastuin 18 Presuppositionalisme 219 Wim van Vlastuin 19 Fideïstische apologetiek 234 Wim van Vlastuin 20 Complementaire apologetiek 247 Wim van Vlastuin IV CONFRONTEREND DEEL 21 Empiricisme 269 Gert van den Brink 22 Neuroreductionisme en neurotheologie 277 André Aleman 23 Apologetiek ten opzichte van het ‘agnosme’ 286 Willem Maarten Dekker Verantwoord geloof.indb 526 07-02-14 11:29

INHOUD527 24 Relativisme en ietsisme 303 Marcel Sarot 25 Atheïsme in de praktijk 312 Rik Peels 26 Uitdagingen en mogelijkheden voor een interculture el apologetisch gesprek 326 Benno van den Toren 27 Christelijke apologetiek in de context van de isl am 339 Bernhard Reitsma 28 Jezus Christus en wegen van verlossing in oosterse religies 348 Robert Doornenbal 29 Neoheidendom 358 Robert Doornenbal V PRAKTISCH DEEL 30 Het bestaan van God 371 Gijsbert van den Brink 31 Geloven na de Big Bang 383 Jan van Bemmel 32 Evolutie, atheïsme en het christelijk geloof 403 Pieter Bouma 33 Het karakter van Gods schepping in Genesis 1-3 43 5 Mart-Jan Paul 34 God en het kwaad 443 Wim van Vlastuin 35 Onze eeuwige bestemming: hemel of hel 458 Maarten Kater 36 De opstanding 469 Antoon Vos Verantwoord geloof.indb 527 07-02-14 11:29

INHOUD 528 37 Het wonder 480 Antoon Vos 38 De exclusiviteit van het christelijk geloof 491 Maarten Kater Epiloog 503 Zaakregister 504 Naamregister 519 Auteurs 521 Verantwoord geloof.indb 528 07-02-14 11:29