Vrucht van de tucht 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 1 09-11-21 12:14
114508 Vrucht van de tucht BW.indd 2 09-11-21 12:14
Buijten & Schipperheijn Motief Amsterdam Discipelschap en discipline in de gemeente van Christus Dr. Yme Horjus 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 3 09-11-21 12:14
Colofon © 2021 Yme Horjus Behoudens uitzonderingen krachtens de Auteurswet van 1912 mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zon - der voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Omslagillustratie is van de hand van een onbekende Nepalese batik-kunstenaar. Een herder zoekt in de bergen naar een schaap dat zoekgeraakt is. ISBN: 978-94-6369-160-4 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 4 09-11-21 12:14
Inhoud Woord vooraf 7 1 De kerkelijke moeite met ‘bemoeizucht’ 9 2 De tijd waarin we leven 17 3 Handelend optreden en niet wegkijken 26 4 Sancties in de Bijbel 32 5 Op het matje bij Jezus 43 6 Legitieme argumenten tegen tucht 49 7 Zelftucht 58 8 De juiste aanpak 63 9 Tucht in een vertaalslag 68 10 Bijsturing buiten de ivoren toren 74 11 Algemeen profeetschap: over ‘onwetendheid’ en scherpe randjes 80 12 Varkentjes wassen of terugdeinzen: tips 86 Bijlage: Handreiking 91 Beknopte bibliografie 95 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 5 09-11-21 12:14
114508 Vrucht van de tucht BW.indd 6 09-11-21 12:14
7 Woord vooraf Dit boek gaat over ‘tucht’. Dat is geen populair onderwerp. Als dit woord valt in een gesprek dan voelt dat direct ongemakkelijk. Is het wel zinvol om daar nog aandacht aan te besteden? In de cultuur van vandaag is duidelijk een houding van verlegenheid aan de orde, als in een gemeente de tucht ter sprake komt. Het draagvlak om tucht te oe - fenen lijkt uitermate gering, ondanks de positieve karakterisering die de Bijbel daaraan geeft. De titel van dit boek, Vrucht van de tucht , heeft door het klankrijm iets speels, waarbij het woord ‘vrucht’ laat zien dat negativiteit niet te - recht is. In mijn beleving heeft het woord vrucht meestal een positieve connotatie. Daarmee gaat de angel uit dit lastige onderwerp. Tucht kan dus ook een goed effect scoren in plaats van alleen vraagtekens en ge - fronste wenkbrauwen. Dat sluit aan bij wat we aantreffen in de Bijbel, met name in de Brief aan de Hebreeën: ‘Want alle tucht schijnt op het ogenblik zelf geen vreugde, maar smart te brengen, doch later brengt zij hun, die erdoor geoefend zijn, een vreedzame vrucht, die bestaat in gerechtigheid’ (12:11). Dit geeft in het kort het nut en de noodzaak van de tucht weer. De rode draad in dit boek is dat de tucht in de gemeen - te van Christus niet gemist kan worden. Navolging en discipelschap kunnen niet zonder discipline. In dit boek is gebruik gemaakt van de vertaling van het NBG van 1951. Dat is niet zozeer vanwege het feit dat ik met deze vertaling erg vertrouwd ben, maar omdat ik meen dat deze vertaling de juiste weer - gave heeft van Mat. 18:15. Vrucht van de tucht is een praktische en nadere uitwerking van mijn dissertatie Elkaar aanspreken, een onderzoek naar het draagvlak voor tucht in de Unie van Baptistengemeenten in Nederland, verde - digd als proefschrift aan de Theologische Universiteit Kampen op 11 december 2020. 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 7 09-11-21 12:14
8 Ik hoop dat Vrucht van de tucht kerken en gemeenten zal aanspre - ken en tot hulp en zegen mag zijn bij het overdenken van dit heikele onderwerp. Barneveld, juli 2021 Yme Horjus 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 8 09-11-21 12:14 VRUCHT VAN DE TUCHT
9 Hoofdstuk 1 De kerkelijke moeite met ‘bemoeizucht’ Dit boek gaat over tucht. Misschien zeg je: ‘Moet dat nou?’ Tucht? Daar hebben we het niet zo op. Je hoort er ook niet meer zo vaak over. Tucht ruikt naar mottenballen en hoort naar het besef van veel mensen thuis in het museum van kerkelijke oudheden. Als heden - daags gelovige loop je met een gevoel van opluchting langs de vitrine. Die benepenheid en kleinburgerlijke opvattingen hebben we gelukkig achter ons gelaten. Bij tucht gaat het om het zelfreinigend vermogen van de kerk. Zij droeg zorg voor de zuiverheid in het denken en doen van haar leden. Een stukje innerlijke hygiëne, zeg maar. Het volgen van Jezus moest wel voldoende zichtbaar zijn in het leven van zijn hedendaagse discipelen. In de kerkelijke wereld is vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw een dalende tendens te zien als het gaat over het toepassen van de tucht. Het komt dus in de praktijk niet zoveel meer voor. Wie zijn wij om anderen binnen de gemeente de maat te nemen of de les te lezen? Tegenwoordig geven we elkaar liever de ruimte, we zijn wars van elke vorm van dwingend voorschrijven hoe er moet worden geloofd en ge - leefd. Gele en rode kaarten In de kerk is tucht zo langzamerhand een vies woord geworden. Het roept akelige gevoelens op, bij sommigen lopen de rillingen over de rug als het woord valt. Maar het vreemde is dat de KNVB ongegeneerd over een tucht commissie praat en zo’n commissie gele en rode kaarten laat omzetten in een straf waarbij een voetballer voor een aantal wed - strijden wordt geschorst. Daar doen ze niet moeilijk over, tuchtcom - missie is een heel normaal woord. 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 9 09-11-21 12:14
10 Ook allerlei beroepsgroepen hebben tuchtcolleges, bijvoorbeeld de medische wereld of de advocatuur. Soms worden sancties opgelegd aan mensen die ernstige missers hebben gemaakt. In de seculiere we - reld is men dus wel enigszins vertrouwd met gremia die disciplinaire maatregelen kunnen opleggen aan mensen die ‘buiten de lijntjes kleu - ren’ of op het terrein van hun beroepsuitoefening uit de bocht vliegen. Zij moeten dan verschijnen voor een rechtscollege dat een vonnis velt over hun doen en laten. Het kan er zelfs toe leiden dat iemand zijn of haar beroep niet meer mag uitoefenen. Dat wekt geen bevreemding en is maatschappelijk volkomen geaccepteerd. Binnen de kerkelijke wereld is de tucht een relikwie geworden. Net als de biecht, die in het verleden de nuttige functie had om het geweten van de gelovigen op te schonen van zonden en tekortkomingen. Beide zijn vrijwel geruisloos verdwenen. Wat als dit zelfreinigend vermogen er nog geweest was, en de biecht als opluchting voor het geplaagde geweten? Hoeveel narigheid had er voorkomen kunnen worden? Nu kon de zonde voortwoekeren zonder dat er werd ingegrepen. Ik denk aan de misbruikschandalen binnen de Rooms-Katholieke Kerk, maar ook aan #MeToo in de evangelische christenheid. Voorgangers binnen de protestantse wereld veroorloofden zich ten opzichte van vrouwen soms vrijheden die ontoelaatbaar waren. Hoe zou het zijn geweest als de biecht en de tucht nog op een gezonde wijze hadden gefunctioneerd? Onreglementaire acties In de voetballerij werd het onbevredigend gevonden dat er soms din - gen op het veld gebeuren, die door de scheidsrechter en de twee grens - rechters niet werden waargenomen. Het betrof dan een schwalbe van een aanvaller in het strafschopgebied waardoor de bal op elf meter werd gelegd. Ook werden overtredingen tegen andere voetballers soms niet opgemerkt, die ernstige blessures veroorzaakten. De snelheid in het spel kan zo groot zijn dat het een arbiter ontgaat. De weergaloze voetballer Diego Maradonna heeft ooit eens met een kopbal een doel - punt gemaakt, waarbij hij tevens zijn hand gebruikte. Hij is daarmee 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 10 09-11-21 12:14 VRUCHT VAN DE TUCHT
12 wil je buiten de kerk worden gezet. We zijn voor elkaar lieve christenen geworden die op een lieve manier met elkaar willen omgaan. De tucht heeft een slechte naam gekregen en lijdt aan een imagoprobleem. Ik denk dat het enerzijds te maken heeft met de christelijke streng - heid van vroeger: het misbruik van de tucht dat er toen ook wel was, leidde tot onbruik. Sommigen kunnen zich nog wel de schrijnende tuchtgevallen herinneren die gevoelens van afschuw opriepen. Een stel dat ‘moest’ trouwen en schuldbelijdenis moest doen voor het front van de kerkenraad of zelfs van de gemeente. Door dit soort dingen kwam de tucht hoe langer hoe meer in een kwade reuk te staan. Door de hedendaagse nadruk op keuzevrijheid en de afkeer van groepsdwang roept iets als tucht enkel nog verlegenheid op. Wij zullen in onze tijd niet zo gauw meer mensen op het matje roepen. We heb - ben waarschijnlijk eerder medelijden met mensen die een tuchtproce - dure moeten doorlopen. Tucht is een positief woord Eigenlijk is het vreemd dat het woord tucht zo’n negatieve klank heeft gekregen. Het is voor ons verbonden met straf. Veel mensen weten niet dat het woord tucht van het werkwoord ‘tijgen’ komt. En dat betekent niets anders dan trekken . De Bijbelse betekenis is dan ook een heel po - sitieve: er wordt aan je getrokken! Om je binnenboord te houden. Om je te bewaren bij het geloof in Jezus. Tucht is verwant met tocht. ‘Het tocht hier’, zeggen we, en in be - paalde delen van Nederland zegt men dan: ‘Het trekt hier.’ Zo zijn er meer woorden die dat ‘trekken’ in zich verborgen hebben: uittocht, intocht, optocht en ook toogdag. Op een toogdag trek je naar een plek waar een landelijke bijeenkomst wordt gehouden. Zo had je vroeger (en in sommige kringen nog steeds) kerkelijke toogdagen. Ongemakkelijk Tucht is, met andere woorden, een positief woord. Maar het woord van Jezus in Matte üs 18:15 heeft toch – eerlijk gezegd – voor ons iets 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 12 09-11-21 12:14 VRUCHT VAN DE TUCHT
14 toestand waarin mensen verkeerden, maar nu – buiten wat we noemen de gereformeerde gezindte en vooral de bevindelijke variant daarvan – hoor je er nauwelijks meer een preek over. Ja, terloops nog wel, bij wijze van opstap naar de genade, maar zonde is niet meer een thema dat wordt uitgediept. In het boek De zonde uit beeld. Bijbels schuldbesef en modern le - vensgevoel , dat in de jaren negentig van de vorige eeuw is verschenen, luidt de eerste zin: ‘Onze tijd heeft moeite met het begrip ‘zonde’.’ Als dit waar is, dan is het ook logisch dat er in kerken geen animo is om het onderwerp ‘tucht’ op de agenda te zetten. Jezus zegt: ‘Indien uw broeder zondigt, ga heen en bestraf hem on - der vier ogen’ (Matteüs 18:15). Staat dat er echt? Bestraf hem? Mij niet gezien! Wie ben ik om iemand anders te bestraffen? Ik zou niet dur - ven. En ik heb er ook geen zin in. Kan het niet een verkeerde vertaling zijn? Kan het niet ánders worden gelezen vanuit het Grieks? Sommige vertalingen hebben hier ‘terechtwijzen’. Dat klinkt iets prettiger, maar inhoudelijk schiet je er niet veel mee op. Er blijft staan dat je de taak hebt om een medegelovige op zijn of haar gedrag aan te spreken. In de weerstand schieten Ook wij als volgelingen van Jezus, die samen zijn gemeente vormen, zijn kinderen van onze tijd. Hoe zou je het vinden als er plotseling iemand uit de gemeente op je afstapt die zegt: ‘Hé, er is iets in je gedrag wat te - gen het evangelie ingaat en waar ik zorgen over heb.’ Dan schiet je toch onmiddellijk in de verdediging? Je voelt weerstand. Je ervaart het als een aantasting van je privédomein, een inbreuk op je zelfstandigheid en autonomie. Ik maak zelf wel uit wat goed voor mij is, en dat er misschien iets scheef zit, hoeft een ander mij niet te vertellen. Dat is iets tussen God en mij. Daar heeft niemand zich mee te bemoeien. Ieder gemeentelid moet vooral samen met God uitmaken wat goed of fout is. We hebben geen behoefte aan een moraliserende kerk die overal z’n neus in steekt. In het verleden heeft de kerk zich veel te vaak opgesteld als zedenmeester die altijd met het opgeheven vingertje klaarstond. Met alle gevolgen van dien. 114508 Vrucht van de tucht BW.indd 14 09-11-21 12:14 VRUCHT VAN DE TUCHT