Werk en a an j e m ora al
De C H E R eek s i s e en u it g ave v a n d e C hris te lij k e H ogesc h ool E de i n s a m en w erk in g m et U it g ev erij B oek en cen tr u m . T hem aÕs s ta an i n r e la tie t o t h et c h ris te lij k h oger b ero ep so n derw ij s d at o p d e C H E word t a an geb od en . D e a u te u r i s m ed ew erk er a an d e C H E e n p re se n te ert e en p ers o on lij k s ta n dpu nt. M et d ez e r e ek s m aak t d e C H E a ls k en nis c en tr u m d e a an w ez ig e k en nis t o eg an kelij k v o or e en b re ed p u bli e k . C hris te lij k e H ogesc h ool E de O ude K erk w eg 1 0 0, E de Posta d re s: P ostb u s 8 0 6710 B B E de 031 8 6 96300 w ww.c h e.n l Vers c h en en : D r. H en k B ak ker, D ra ads e n t e g en dra ads. L ere n v a n d e p u rit e in en (2 006) R obert D oorn en b@ l, M a(i) le n o v er d e w ere ld re lig ie s. I n g esp re k o v er h et E va n gelie e n a n dersg elo v ig en (2 007 ; t w eed e d ru k 2 008) Je lle T erp str a , D uid elij k e o u ders. O udersc h a p in e en v er w arre n de t ij d (2 008) R en Ž E rw ic h , V eelk le u rig v erla n gen . W eg en v a n m is sio n air g em een te z ij n ( 2 008) K ees J a n R od en bu rg , G een v er z oen in g z on der b ek er in g. G esp re k k en o v er d e jo od se t r a dit ie (2 009) T im on R am ak er, V rij o m t e k ie z en . K eu zes m ak en in e en m ed ia cu lt u ur (2 009) Jo h an S n el, R ech t v a n s p re k en . H et g elo of in d e v rij h eid v a n m en in gsu it in g (2 01 0 )
Werk en a an je m ora al in p ro fe ssie e n p riv Ž le ve n N ic o li e n d e J o n g U it g ev erij B oek en cen tr u m , Z oete rm eer
Bij d e p ro d u ctie v a n d it b oek i s g eb ru ik gem aak t v a n p ap ie r d at h et k eu rm erk F ore st S te w ard sh ip C ou ncil ( F SC ) d ra ag t. B ij d it p ap ie r i s h et z ek er d at d e p ro d u ctie n ie t t o t b osv ern ie tig in g h eeft g ele id . O ok i s h et p ap ie r 1 0 0% c h lo or e n z w avelv rij g eb le ek t. D ez e u it g ave k w am t o t s ta n d i n s a m en w erk in g m et d e C hris te lij k e H ogesc h ool E de. B oek verz o rg in g: S tu dio A nto n S in ke, N ie u w erk erk a /d I Js se l IS B N 9 78 9 0 2 39 2 67 7 1 N UR 7 4 0, 7 70 © 2 01 3 U it g ev erij B oek en cen tr u m , Z oete rm eer w ww.u it g ev erij b oek en cen tr u m .n l A lle r e ch te n v o orb eh ou den .
In ho ud L eesw ijz er ..................................................................................................9 D EEL 1 . I K E N M IJN M ORA AL 1. W at i s m ijn m ora al? ............................................................................. 15 In le id in g.................................................................................................... 15 C asu s M ark : w at i s m ij n m ora al? ....................................................... 15 Z elf r e fle ctie e n r e a ctie s o p d e c a su s................................................... 16 W at i s m ore el i n m ij n h an dele n ?........................................................ 18 W at i s m ore el h oogsta an d?.................................................................. 21 V is ie s o p m ora al: r e la tiv is tis c h o f n orm atie f? ................................. 22 V is ie s o p m ora al i n d e h uid ig e s a m en le v in g ................................... 23 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s....................................... 26 2. A naly se v a n h et m ore le z elf ............................................................... 28 In le id in g ................................................................................................... 28 O ntw ik keli n g v a n m ora al .................................................................... 29 M ora al i n o n ze p ers o on lij k h eid : e en m od el .................................... 31 M ore le z elf c o m ple x it e it e n i n nerlij k e d ia lo og................................. 35 D ubbele m ora al e n h yp ocris ie ............................................................ 37 G ela ag d e p ers o on lij k h eid b ew ez en .................................................... 38 G e•n te g re erd e p ers o on lij k h eid ............................................................ 39 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s....................................... 41 3 . C om pete n tie s v a n h et m ore le z elf .................................................. 43 In le id in g ................................................................................................... 43 M ore le e x p erts : w at d oen z e?............................................................... 44 M ore le i n tu •t ie : d e o n derb u ik ............................................................. 46 M ore el o ord ele n : h et h oofd ................................................................. 47
More le f o cu s: h et h art ........................................................................... 48 M ore el h an dele n : d e h an den ............................................................... 49 C on clu sie s m od el N arv a ez ................................................................... 50 M ore el h an dele n i n v ers c h ille n de c o n te x te n ................................... 51 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s....................................... 52 D EEL 2 . I K E N M IJN B ER O EP 4. M ore le p ro fe ssio n alit e it .................................................................... 59 In le id in g ................................................................................................... 59 C asu s J o ke: w at i s v a n w aard e i n d e k in dero p va n g? ...................... 59 Z elf r e fle ctie e n r e a ctie s o p d e c a su s................................................... 60 M ore le d om ein en , k ern w aard en , i n te ra ctie , o verla p , t e k o rte n ...62 M ore le p ro fe ssio n ali t e it ........................................................................ 64 N orm atie v e p ro fe ssio n ali t e it ............................................................... 65 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s....................................... 68 5. A naly se v a n d e b ero ep sp ra k tijk ...................................................... 70 In le id in g ................................................................................................... 70 A naly se m od el m ore le d om ein en ........................................................ 71 D yn am ie k v a n m ore le p ro fe ssio n ali t e it ............................................ 74 M ore le m is se rs i n d e b ero ep sp ra k tij k ................................................ 75 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s....................................... 79 D EEL 3 . I K E N D E A N DER 6. M ijn m ora al i n r e la tie s ....................................................................... 87 In le id in g.................................................................................................... 87 C asu s M ach te ld : t a b oe o p t e rm in ale k an ker................................... 87 Z elf r e fle ctie e n r e a ctie s o p d e c a su s................................................... 88 A naly se v a n d e r e la tio n ele m ora al...................................................... 90 P ro file re n .................................................................................................. 91 Is o le re n ...................................................................................................... 92 C on fo rm ere n ........................................................................................... 93 6W E R KEN AAN JE MORAAL
Con clu sie .................................................................................................. 93 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s....................................... 94 7. M ore le m is se rs i n d e r e la tie .............................................................. 95 In le id in g ................................................................................................... 95 A sy m metr ie i n d e r e la tie ....................................................................... 95 F ra g m en ta tie v a n i d en tit e it ................................................................. 97 G eb re k a an e m path ie ............................................................................ 98 O ntw ik kele n v a n m ora al i n h et o m gaan m et e en a n der ............. 98 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s..................................... 10 2 D EEL 4 . I K E N M IJN G ELO OF 8. R elig ie e n m ijn m ora al..................................................................... 10 9 In le id in g ................................................................................................. 10 9 C asu s B rit t : s a m en v o or h et h uis a lt a ar? ......................................... 10 9 Z elf r e fle ctie e n r e a ctie s o p d e c a su s ................................................ 111 A naly se v a n m ora al e n r e li g ie ............................................................ 11 2 P osit io n erin gen ..................................................................................... 11 7 S oorte n e th ie k i n d e B ij b el................................................................. 121 M ora al e n h et o m gaan m et d e a n der i n d e B ij b el........................ 12 2 D e p sy ch olo gie v a n h et o n derb u ik gev o el ...................................... 12 6 M aats c h ap pij e n m ora al..................................................................... 13 2 K ern beg rip pen e n t o ep assin g o p d e c a su s..................................... 13 6 B ijl a g en ....................................................................................................... 14 3 B ro n nen ...................................................................................................... 15 7 7
1 Ram se y N asr, 2 6 m aart 2 01 2 . Leesw ijz e r H et z a l j e n ie t o n tg aan z ij n : d e a fg elo p en j a re n w as m ora al e en s te ed s te ru gk ere n d t h em a i n d e m ed ia . E r g aat g een w eek v o orb ij o f w aard en en n orm en w ord en g en oem d o p t v e n i n d e k ra n t, e n v a ak i n n eg atie v e z in . ÔN ed erla n d is e en n atie z o n der n orm en Õ, k o p t h et N RC zelf s in c h oco la d ele tte rs . 1O ok in c h ris te lij k e k rin g is e r z o rg o m h et m ore le v erv a l i n d e s a m en le v in g. I n d e d is c u ssie s g aat h et e r m eesta l o ver h oe ern stig h et m ore le v erv a l i s i n d e w ere ld o m o n s h een . Z eld en g aat h et o ver d e m an ie r w aaro p m ora al e en r o l s p eelt i n o n s p riv Žle v en , o n s g e lo of o f o n s w erk . I n d it b oek g aan w e o p z o ek n aar j u is t d ie p ers o on lij k e m ora al. V re em d g en oeg h eb ben w e d aarv a n m eesta l g een id ee; veel v a n o n ze m ora al is n am elij k o n bew ust, d e d yn am ie k is c o m ple x en w e h eb ben e r w ein ig g rip o p . B ij v o orb eeld a ls h et g aat o ver o p vo e d in g k u nnen w e b ij a n dere n s n el a an w ij z en w at n ie t d eu gt e n g aan w e er z o n der m eer v a n u it d at w ij h et z elf b ete r d oen ; m aar d e v ra ag is d an w at — n ze m ora al i n z o Õn s it u atie i s . D it b oek w il j e h elp en o m j e e ig en m ora al b oven t a fe l t e k rij g en . W e gaan u it v a n h et b eg rip m ora al a ls h et g eh eel v a n jo u w g ed ra g in gen e n h an deli n gen d ie in e en b ep aald e c o n te x t a ls c o rre ct e n w en se lij k w ord en g ez ie n . M aar o f d ie o ok c o rre ct e n w en se lij k z ij n e n v o lg en s w elk e n orm , s ta at in d it b oek m in der o p d e v o org ro n d. H ie r w ord t ook d u id elij k d at e r i n d it b oek g een e th ic u s a an h et w oord i s ( d ie w il w ete n w at g o ed e m ora al, g o ed e b ero ep su it o efe n in g o f g o ed e z o rg is ) , m aar e en p sy ch olo og. V ertr e k p u nt l i g t b ij d e p ra k tij k w aarin e en m o re le a ctie k an o n ts ta an a ls j e j e v erh ou dt t o t i e ts , i e m an d o f e en s it u a 9
2 Het b eg rip m ora al w ord t i n d it b oek l o sje s g eh an te erd , w aarb ij g een s c h erp o n der s c h eid w ord t g em aak t t u sse n e th is c h e g ez ic h ts p u nte n i n d e z in v a n d e o ri‘ n ta tie o p h et g o ed e l e v en e n m ora al i n e n gere z in i n d e b ete k en is v a n d e o ri‘ n ta tie o p n orm en o f p li c h te n ( in n avo lg in g v a n V an d e B ers se la ar ( 2 009)). t ie . D ez e m ore le p sy ch olo gie e n d e r e la tie m et a n dere n s p ele n e en c en tr a le r o l in d it b oek . H et w oord m ore el w ord t in d it b oek o verig en s ste ed s g eb ru ik t a ls b ij v o eg lij k n aam woord v a n m ora al. 2 D it b oek b esta at u it v ie r d ele n d ie i e d er e en d om ein b eh an dele n , o m dat d e d yn am ie k v a n d e m ora al i n a l d ie d om ein en v ers c h ille n d i s : 1 . I k e n m ij n m ora al ( h oofd stu k 1 3 ); 2 . I k e n m ij n b ero ep ( h oofd stu k 4 5 ); 3 . Ik e n d e a n der ( h oofd stu k 6 7 ); 4 . I k e n m ij n g elo of ( h oofd stu k 8 ). I e d er h oofd stu k h eeft e en v a ste o p bou w , m aar b ij d ie o p bou w m oet o n ders c h eid w ord en g em aak t t u sse n d e e ers te h oofd stu kken v a n e lk v a n d e v ie r d ele n ( 1 , 4 , 6 e n 8 ) e n d e a n dere h oofd stu kken . H oofd stu k 1 , 4 , 6 e n 8 s ta rte n n a e en k o rte i n le id in g m et e en c a su s w aarin e en b ero ep sp ro fe ssio n al een b ep aald e b esli s sin g m oet n em en . N a d e c a su s v o lg en r e a ctie s v a n a n dere n o p d e c a su s, w aarm ee je je e ig en r e a ctie k u nt v erg elij k en e n o p je e ig en m ora al k u nt r e fle cte re n . H et m id den stu k v a n h et h oofd stu k b esta at u it a n aly se v a n h et m ore le d om ein d at i n d at b ew uste d eel c en tr a al s ta at. A an h et e in d v a n i e d er h oofd stu k s ta an e n kele k ern beg rip pen n og e en s o p e en r ij e n le es je h oe ( s o m mig e v a n ) d ez e b eg rip pen i n d e c a su s e en r o l s p ele n . In d e h oofd stu kken 2 , 3 , 5 e n 7 w ord en g een n ie u w e c a su sse n g e•n tr o d u ceerd ( m aar g rij p en w e w el r e g elm atig t e ru g o p d e c a su sse n u it d e a n dere h oofd stu kken ). D aaro m b eg in nen d ez e h oofd stu kken n a de i n le id in g d ir e ct m et a n aly se , d ie v o ortb ord u urt o p w at a an d e o rd e w as i n h et v o org aan de h oofd stu k. N a d ez e a n aly se v o lg t z o als g eb ru i k elij k e en g ed eelt e m et k ern beg rip pen e n d e t o ep assin g h ie rv a n o p d e ca su s d ie a an h et b eg in v a n h et b ew uste d eel i s g e•n tr o d u ceerd . Per h oofd stu k z ij n e r o ok r e fle ctie v ra g en v o or d is c u ssie b esc h ik baar. D ez e z ij n a ch te rin a ls b ij l a g e o p gen om en . 10 W ER KEN AA N JE MORAAL
Hoe g eb ru ik j e d it b oek ? H et i s e en b oek d at z ic h g o ed l e en t v o or p er s o on lij k e s tu die o f b esp re k in g i n e en g ro ep , b ij v o orb eeld i n i n te rv is ie g ro ep en , s tu die k rin gen o f in d e k la s. O ok k an h et d ie n st d oen b ij c o ach in gstr a je cte n i n m ore el l e id ers c h ap . V an b ela n g i s o m j e m ore le i n tu •t ie , j u is t o m dat d ez e z o v lu ch tig i s , d ir e ct t e n ote re n , d u s h ou d j e p otlo od b ij d e h an d b ij h et l e z en . S om mig en z u lle n w elli c h t t e le u rg e ste ld z ij n d at d it b oek g een h an dle id in g b ev a t o m t e b ep ale n w at g o ed o f k w aad is , m aar d e d ag elij k se p ra k tij k is d aarv o or v eel t e c o m ple x . In a lle rle i s it u atie s z u lle n w e s te ed s w eer g o ed m oete n k ij k en w elk e m ore le m eetla t w e g eb ru ik en e n w at o n ze s p eelr u im te i s o m k eu zes t e m ak en . W e g aan d u s o p o n tw ik keli n gsg eric h te w ij z e n a h oe j ij d e m o ra li t e it i n j o u w l e v en k u nt v erb ete re n r ic h tin g a n dere n , j e z elf e n j e o m gev in g. D aar w il d it b oek j e b ij h elp en . Ik b en b ij z o n dere d an k v ers c h uld ig d a an E ls v a n W ij n gaard en , d ie v a n af d e e ers te r u w e s c h ets t o t i n e en v erg ev o rd erd s ta d iu m c o au te u r w as, m aar in m id dels s c h rij f t a an e en p ro efs c h rif t . V erd er d an k a an alle n d ie e en b ij d ra g e h eb ben g ele v erd i n d e v o rm v a n c o m men ta ar o f in sp ir a tie : B art C usv elle r, K arlij n G oosse n , T im o J a n se n , C hris d e J o n g, Jo s K ole , T ir z a v a n L aarJ o ch em se n , J a n W ille m v a n N us, B ern h ard R eit s m a, C hris S tr o o, J a n C are l V ie rb erg en , P au li n e W ese m an e n s tu den te n J o rin ne A an geen bru g e n N ie n ke B oogaard . O ok d an k ik d e zee r g ew aard eerd e l e e sc o m mis sie le d en : J a n N oorla n dt, A rja n v a n V ugt en M aria n ne V erh ag ev a n K oote n . Ten s lo tte d an k a an H en k J o ch em se n e n J o h an H eg em an v o or d e in w ij d in g i n d e n orm atie v e p ra k tij k en e n kele j a re n g ele d en e n d e u it d ag en de v ra ag o m e en b oek t e s c h rij v en d at e en p ra k tis c h e i n le id in g kan z ij n i n d e m ore le v o rm in g. D at h et e en a an zet m ag z ij n t o t m ooie g esp re k ken , d ia lo og e n d eb at. N ic o li e n d e J o n g U tr e ch t, j a n uari 2 01 3 LE ESW IJZ ER 11
Deel 1 I k e n m ij n m ora al In h et e ers te d eel v a n d it b oek g aan w e o p z o ek n aar o n ze m ora al, n aar h oe w e o n s v erh ou den t o t g o ed e n k w aad . D e n ad ru k l i g t d aarb ij n ie t o p w at o n ze m ora al zou m oete n z ij n . W e g aan in d it b oek k ij k en n aar h et h oe. H oe l e v en w e o n ze m ora al u it i n d e p ra k tij k ? V aak h eb ben w e w el e en m en in g o ver w at g o ed e n k w aad i s , m aar h et i s d e v ra ag w at w e d aar n u w erk elij k m ee d oen in o n s d ag elij k s le v en . H eb ben w e d aar e i g en lij k w el z ic h t o p ? D oen w e o ok w at w e z eg gen ? I n d e h ectie k v a n a lle d ag z ij n e r a lle rle i o ord ele n o ver g o ed e n k w aad v erb org en in o n s d en ken , v o ele n e n h an dele n . Z eld en z u lle n w e o n s a fv ra g en w aaro m w e dat v in den , e n o n ze m ore le g an gen n ag aan o m t e z ie n w elk e m ora al o n s i n h et d ag elij k s l e v en e ig en lij k d rij f t . H oofd stu k 1 h eeft a ls d oel m eer z ic h t t e k rij g en o p d ez e v erb org en m ora al. O ok l e g t d it e ers te h oofd stu k het v ers c h il u it t u sse n r e la tiv is tis c h e e n n orm atie v e v i s ie s o p m ora al. I n h oofd stu k 2 s ta at d e a n aly se v a n h et m ore le z elf d oor m id del v a n e en m od el c en tr a al, t e r w ij l h oofd stu k 3 e en m eer c o m pete n tie g eric h te b en a d erin g v a n h et m ore le z elf b ie d t.
3 Ram ad an ( 2 01 0 ). H O OFD ST U K 1 W at i s m ijn m ora al? W ie b en i k ? v ra agt d e m en s, d e g e lo vig e , d e a th e•s t, d e f ilo so of o f d e d ic h te r ( É ). H et f e it d a t j e m en s b en t, b ete k en t d a t j e i n tr o sp ectie f m oet z ij n Ð e en o ge n blik o f l e v en sla n g. Z o l e re n w e o n sz elf t e b eg rij p en e n o n s h ele w ez en , o n ze k w alit e it e n en z w ak k e p u n te n t e b ez ie n i n h et l ic h t v a n o n ze eig e n a sp ir a tie s, d e a n dere n e n d e w ere ld . T ariq R am ad an 3 In le id in g In d it e ers te h oofd stu k g aan w e o p z o ek n aar o n ze v erb org en m ora al. E en m an ie r o m d ie i n b eeld t e k rij g en i s z elf r e fle ctie : h et b ew ust w aar n em en v a n e ig en g ev o ele n s e n g ed ach te n . H ie ro n der s ta at e en c a su s, w aarb ij w e je v ra g en je e ers te r e a ctie , d u s w at jo u op va lt , d ir e ct t e n o te re n , a an t e s tr e p en o f t e o m cir k ele n . H et g aat e ro m d it z o i n tu •t ie f m ogelij k t e d oen , z o n der z elf c o rre ctie . N a d ez e c a su s s ta an w e s til b ij d e v ra ag w at e r n od ig i s o m g ed ra g o p m ore el v la k t e k u nnen b eo or d ele n e n b eh an dele n w e h et v ers c h il t u sse n e en n orm atie v e e n e en r e la tiv is tis c h e v is ie o p m ora al. C asu s M ark : w at i s m ijn m ora al? I n e en in ste lli n g v o or b esc h erm d w on en k rij g t M ark , t e a m man ag er, e en k la ch t v a n e en v a n d e b ew on ers v a n z ij n w oon gro ep . L ara h eeft a f 15