Zondig dapper

01-08-19 11:23 Van t Slot – Zondig dapper. indd 1, 3 978 90 239 5086 8 | nur 707 Bonhoeffer is actueler dan ooit. Diep doorleefd geloof wordt zich volgens Bonhoeffer niet in zichzelf opsluiten. Blijven zit’t Slot (erkend deskundige inzake Bonhoeffer) laat zien welke theologische knopen Bonhoeffer daarbij voor ons ontrafelt: in Edward van ’t Slot is bijzonder hoogleraar te Groningen (voorzitter van het Bonhoeffer Werkgezelschap in Nederland. Teksten over de kerk, 1932-1933 dr. e. van ’t slotdr. e. van ’t slot Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 21 21 | - de overhand krijgen. Je moet als christen zo veel, en je mag zo weinig. Na ming en het gevoel van falen die daarbij meekomen, kunnen zomaar weer - sproken wordt over de ? heiliging? toch een sfeer van ? moeten? . De beklem - weet te blijven. Maar al te vaak hangt er rond de taal die er in de kerk ge die vraag weet te beantwoorden ? n uit het vaarwater van elk wetticisme als lezer, maar ook van theologiehistorisch belang, is de manier waarop hij Wat Bonhoe ers benadering heel bijzonder maakt, belangrijk voor mij je werk van de heiliging, zonder een ? werkheilige? te worden? ? Hoe maak hoe Geloven moet dus verbonden zijn met handelen. Maar maakt? Het zal er voor de samenleving toch toe doen dat er gelovigen zijn? - Hoe maakt dat geloof nu verschil in die maatschappij waar je deel van uit dan toch wel gaan. Hoe moet dat ? en toch geloven? er dan precies uitzien? voor zichzelf het hoogst haalbare. Maar voor dat hoogst haalbare wilde hij van die maatschappij. Er middenin staan, en toch geloven: dat leek hem altijd principieel. Bonhoe er wist niet of hij daarvoor niet te zeer deel was altijd tegen wapens, gebruiken nooit geweld, wat er ook gebeurt. Ze zijn sende maatschappelijke trends opstellen. Al kost het hun leven. Ze zijn - dacht te hebben, zijn mensen die zich in veel opzichten tegenover de heer - geloven, dat vond hij al heel wat. Heiligen, zo lijkt Bonhoe er ongeveer ge moedelijk bevreemd (zoals het veel meer heiligen zou bevreemden). Leren - standbeeld dat in de heiligenrij in Canterbury is opgenomen, had hem ver - in tegenstelling tot Lasserre, niet als een mogelijke heilige. Het Bonhoe er Bonhoe er zag zichzelf, 16 cal Seminary in New York studeerde (1930-1931). - 1983), die tegelijk met hem als internationaal student aan Union Theologi Dit gaat over een gesprek met Bonhoe ers studievriend Jean Lasserre (1908- geloven. (21 juli 1944) toch sprak ik hem tegen en zei zo ongeveer dit: ik zou willen leren lijk dat hij dat is geworden). Ik was daar diep van onder de indruk. En - antwoordde: ik zou een heilige willen worden (en ik acht het moge dig de vraag gesteld wat we welbeschouwd met ons leven wilden. Hij - had met een jonge Franse predikant. We hadden elkaar heel eenvou Ik herinner me een gesprek dat ik dertien jaar geleden in Amerika testament, vlak na de mislukte aanslag op Hitler, schrijft Bonhoe er: In een bekende brief uit de gevangenis, een brief die leest als een soort zou zijn. Een politieke moord, zelfs. Dat lijkt toch allesbehalve heilig! twijfels zijn omdat je handelen in normale omstandigheden ontoelaatbaar zich soms in niets anders dan in de moed om te handelen, ook als er allerlei Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 20 | 20 worden, of dat zijn lezers heiligen zouden moeten worden. Geloven uit , antw. 114). Maar ik lees bij Bonhoe er ook niet dat hij een heilige wil mus - Heidelbergse Catechis een eerste begin van de gehoorzaamheid aanwezig is? ( komen waar dat ? ook in de allerheiligsten, zolang zij in dit leven zijn, pas - Het is vol 15 gingskrukken? om daarmee Sion te beklimmen (Kohlbrugge). - wankele gerichtheid op eigen daden, op een wiebelig gedoe met ? heili als de focus op wat we vaak ? de heiliging? noemen, nu zou resulteren in een klinken: die daden vallen vaak nogal tegen. Het zou deprimerend worden Natuurlijk ? voordat deze laatste woorden al te triomfantelijk gaan 10) ? dus ga maar wandelen; wat let je! goede werken? . De ruimte daarvoor is door God zelf klaargemaakt (Ef. 2:8- in daden van liefde (Gal. 5:6); een geloof dat ? wandelt in dat zich uit geloof durven ? maar dan moet er nu ook geleefd worden! Wat telt in het leven is nen hiervoor geven een mens als het goed is de moed om het leven aan te - En toch moet er meer gezegd worden. De Bijbel zelf zegt meer. De zin ven en zijn theologiseren. - Integendeel: ze vormen de basis voor zijn leven en denken, voor zijn gelo vinden waaruit zou blijken dat hij achter die inzichten terug zou willen. gene in wie het oordeel genadig vastligt. Er is in Bonhoe ers werk niets te - oordeel over mijn leven. Dat ik naar Christus leer te vluchten als de zijn digste, maar doet het er alleen toe dat ik geloof. Dat ik God gelijk geef in - genoemd kan worden, doen niet mijn prestaties ertoe, zelfs niet de gewel nen bestaan voor God, om een leven te leiden dat in alle opzichten ? goed? - ther, van rond 1517, was ook voor Bonhoe er van levensbelang: om te kun - was de kern vanaf het begin duidelijk. De schokkende ontdekking van Lu leerde hij als student de weg in Luthers geschriften goed kennen. Daarbij lessen van bijvoorbeeld de beroemde Luthergeleerde Karl Holl (1866-1926) grepen door de geschriften van de Wittenbergse reformator; en door de - Bonhoe er is een kind van de lutherse tak van de kerk. Al jong was hij ge , praatziek ? guur. treedt, weegt zwaarder dan datzelfde woord uit de mond van een spreekt. Het woord dat vanuit een lang stilzwijgen aan het licht een heel andere klank, een heel ander gewicht, wanneer het eens door ken. (? ) [Een] woord als zonde, genade, vergeving en dergelijke krijgt Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 19 19 | - welijks op de lippen neemt, zo vanzelfsprekend en alledaags uitspre Dat betekent dat het voor Bonhoe er steeds moeilijker wordt : woorden en daden moeten elkaar weerspiegelen. Navolging motieven als in wen wat meer doen fronsen. Maar die gedachten komen op uit vergelijkbare - Bonhoe er steeds vaker gedachten geformuleerd die ? orthodoxe? wenkbrau zullen nu eerst onze blik richten op dat boek. In de jaren na dit boek heeft vaak geprezen wordt, zoekt naar woorden die de daad juist oproepen. We , dat ook in ? orthodoxe? kringen Navolging kracht vroeg. Bonhoe ers boek - brek aan slagvaardigheid, en dat juist in een tijd die v? ? r alles om daad - Volgens Bonhoe er vertaalde een dergelijke crisis zich in een totaal ge confessioneel, en noem maar op. len die vaak vergelijkbare associaties oproepen: gereformeerd, rechtzinnig, - kunt voor dat woord ? orthodox? natuurlijk allerlei andere woorden invul weer nieuwe en onvoorziene, dan is zij in een diepe crisis geraakt. En je Wanneer ? orthodoxie? niet meer naar frisse woorden zoekt voor dit altijd 12 voortgebracht uit niets, leven uit de dood. en niet te voorzien verschil maakt in de mensenwereld: iets wordt ? nieuwe schepping? , van een gebeurtenis die een radicaal, beslissend christelijke identiteit is intiem verbonden met het idee van een der gemakkelijk dan het klinkt. (? ) Het onderscheidende van de - hetzelfde evangelie verkondigen als vroeger is een heel stuk min Nu nog ? ? n keer te citeren: makkelijke woorden wordt gezocht voor aloude waarheden. Om Williams - Orthodoxie betekent, met andere woorden, dat er steeds naar onge 11 meenzaamheden van volkse vroomheid? . - een ? moeilijk maken? van een evangelie dat bedolven was onder de ge Rijk, zocht naar ? een nieuwe verbondenheid met authentieke theologie: dertig, tegenover een kerk die een veilige plek wilde vinden in het Derde met anderen een ? mix van paniek en onbegrip? opriep toen hij in de jaren Williams verwijst in dit verband ook expliciet naar Bonhoe er, die samen 10 ment opnieuw verbeeld en opnieuw gecre? erd moest worden. - aan het licht brengt. (? ) Continu? teit was iets wat bij ieder crisismo heid, hun onvanzelfsprekende en niet-contemporaine kwaliteiten, - hebben het nodig gelezen te worden op een manier die hun vreemd Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 18 | 18 stellen, verder dan op een puur formeel niveau; Schrift en traditie erkend als inadequaat om de continu? teit [met de traditie] veilig te (? ) Het loyaal en onkritisch herhalen van formules wordt [in Nicea] feite een mogelijk verraad is van het historische [traditionele] geloof. een strikt zich houden aan alleen archa? sche en ? neutrale? termen in nodig ? omdat theologie woorden van Williams, als Arius. Maar volgens Athanasius en het concilie was er voortaan, in de was en dat er toch maar ? ? n God is. Nieuwlichterij, in de ogen van mensen nieuwe termen om te kunnen uitdrukken dat de Zoon altijd al bij de Vader smeedden mensen als de piepjonge Athanasius (296-373) allerlei jargon en de inbreng van allerlei nieuwe begrippen en categorie? n in de theologie, schroomt niet om de lijnen door te trekken. Waar Arius zich verzette tegen Arius. Althans, zo was het rond het concilie van Nicea (325), en Williams naar nieuwe begrippen, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de ? conservatief? zin van het woord ? zich in het algemeen beweeglijk opstelt en op zoek is goede laat Rowan Williams zien dat juist de orthodoxie ? in de In een befaamde studie over de ? aartsvader van alle ketterijen? , Arius (? vraag stellen is haar beantwoorden. ook zonder meer op je hand? Is die gedachte wel zo orthodox? De bijbelvertalingen en psalmberijmingen toe, heb je dan daarmee de aloude het wel? Als je je verbindt aan de aloude letter, tot aan aloude klopt je overtuigende argumenten inbrengen tegen haar standpunten. dan altijd het goede van vroeger. Je moet dan van goeden huize komen wil nu over kerkelijk of over politiek rechts hebt: die fractie vertegenwoordigt deze ? orthodoxie? (tegenover ? rechts? ) te moeten verantwoorden. Of je het dat iedereen die een andere weg kiest altijd het gevoel heeft zich tegenover aloude leer en gebruiken, in letter ? n in geest, dan is het zeer begrijpelijk zich bij uitstek houdt aan de zij neer ? orthodoxie? de indruk wekt dat - terug te komen op het voorbeeld waar ik dit hoofdstuk mee begon: wan grootheid is. Om dynamische zult moeten bese en dat ? orthodoxie? een je dan bewust zijn? Blijkbaar vooral van de valkuil van de verstarring. Je Nederlandse kerk het toch graag gebruiken: van welke valkuilen moet je Wil het woord ? orthodoxie? een erenaam kunnen zijn, zoals velen in de Dat alles mag te denken geven. 8 biblicisten, met wie hij zich ook niet erg verbonden voelde. orthodoxie van de zestiende tot achttiende eeuw, of allerlei hedendaagse te omschrijven: de lutherse (opnieuw: vooral leerstellige) anderen leen om - Bonhoe er gebruikt het woord ? orthodox? bij mijn weten eigenlijk al Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 17 17 | den met de brede christelijke hoofdstroom van de kerk. - streven ernaar dat ze, met hun geloof en theologie, aansluiting zullen hou , maar ze identiteit dan meer terzijde: zij streven niet naar een orthodoxe als Sarah Coakley en Rowan Williams gebruiken het woord weleens, maar woord ? orthodoxie? niet zo? n fraaie ruimtelijke interpretatie. Theologen Maar meestal krijgt het 7 denheid met de traditie nog het duidelijkst. - Rooms-Katholieke Kerk (1922): daar proefde hij de ruimte van de verbon (1908), bij de Orthodoxy kele jaren na zijn als anglicaan geschreven boek - Vermoedelijk voegde hij zich juist vanwege deze ? ruimte? -opvatting, en leerstellingen is, al zegt Chesterton ook over de leer wel het een en ander. traditie waarin je je kunt voegen. Eerder dat, dan dat het een complex van van de ruimte teerd dan meestal gedaan wordt; ? orthodoxie? is voor hem de - thodoxie? . Maar hij heeft het woord daarbij duidelijk ruimer ge? nterpre - (1874-1936) heeft een warm pleidooi gevoerd voor een eigen vorm van ? or vooral aan de oosterse orthodoxie denken; vrijwel alleen G. K. Chesterton tochtje op internet laat al zien dat Engelstaligen bij het woord ? orthodox? - willen noemen. In de anglofone wereld is het niet veel anders: een speur ken zullen mensen je niet blij aankijken wanneer je ze ? orthodox? zou - geloof geleefd moet worden, aan je voorbij laten trekken. In de Duitse ker nekkig blijven staan bij oude waarheden en intussen het leven waarin het - en zeker in de wereldkerk is dat vaak het geval. Orthodoxie is dan: hard Maar ook in de kerk kan het woord associaties met starheid oproepen, trouwbare politiek op). - puntloos hengelen naar de mening van het volk, natuurlijk ook geen be - geen handig uitgangspunt (ook al levert het extreme tegendeel, een stand beweeglijk? . Alsof de leer v? ? r het leven gaat. Dat is in de politiek meestal - het woord ? orthodox? op je wordt geplakt. Het klinkt als ? star? , ? streng? , ? on orthodoxe liberalen. Maar in de politiek heb je al snel wat uit te leggen als litiek overigens ook kunt spreken over orthodoxe socialisten of zelfs - doxe gereformeerden en orthodoxe rooms-katholieken, zoals je in de po - uit dat je pal staat voor de belijdenis, voor de aloude leer. Zo heb je ortho gebruik, en zeker in het kerkelijke dagelijkse taalgebruik, drukt het vooral - wustzijn drukt het woord maar zeer zelden uit. In ons dagelijkse taal - ? orthodox? niet zozeer de naam van een denominatie, en een liturgisch be de verbondenheid met de liturgie van de kerk der eeuwen. Bij ons betekent en leven; maar het gevoel ? orthodox? te zijn hangt daar vooral samen met staat en dat ze met die traditie totaal vergroeid is, met huid en haar, in leer kent orthodoxie ook wel, net zoals bij ons, dat de kerk in een lange traditie - het woord namelijk iets anders dan bij ons. Voor deze ? orthodoxen? bete Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 16 | 16 ? orthodox? in zijn naam heeft staan, de oosterse orthodoxie. Daar betekent leen. Ik doel uiteraard niet op dat grote deel van de wereldkerk dat zelfs - staan de Nederlanders met hun positieve kijk op ? orthodoxie? tamelijk al doxie? kerkelijk vrij hoog aangeschreven staat. Ofwel: in de wereldkerk - wel uit te spreken dat Nederland een van de weinige landen is waar ? ortho Zonder dat ik er goed onderzoek naar heb gedaan, durf ik het vermoeden ? wel woordje ? orthodox? waar ik het nu al zo vaak over heb gehad, nou eigenlijk Maar eerst nog een antwoord op een v? ? rvraag: wat betekent dat ben. - heeft doorgewerkt en wat dat tegenwoordig te zeggen zou kunnen heb . We kijken dan hoe dit bijvoorbeeld in Bonhoe ers eigen leven praktijk ben voor al deze gedachten, meer aandacht voor de volgende stap: voor de - krijgen. In het volgende hoofdstuk hebben we, na de tijd genomen te heb met de woorden ? laatst? en ? voorlaatst? . In ? 6 proberen we dit helderder te Bonhoe er een verhelderende manier om daar nog eens naar te kijken: (globaal 1940-1943) vindt Aanzetten voor een ethiek zaamheid, zich? In zijn - dan uiteindelijk niet tekort? Hoe verhouden die twee, genade en gehoor nadruk leggen op het belang van gehoorzaam handelen? Doe je de genade uiteindelijk het laatste woord blijft over ons leven, kun je dan wel zo veel nog de vraag die Bonhoe er levenslang bleef bezighouden: als de genade leven hoort. Daar gaat het over in ? 5. En dan is er ten slotte dagelijks bij het hoe er heeft er veel aan gedaan om duidelijk te maken dat gehoorzamen - hoe er mee in ? 4. En wat doe je vervolgens met dat gebod van God? Bon - de wet, over het gebod, kunt spreken. We denken op dit punt met Bon vind ik daarbij zijn uitleg van Psalm 119. Daar zien we hoe positief je over aan: daar wil ik zo dadelijk bij stilstaan, in ? 3. Inspirerend en verhelderend Ik stipte zojuist de samenhang tussen geloven en gehoorzamen al even . schreef In dit hoofdstuk kijken we vooral naar wat Bonhoe er hierover te laten klinken? ons te melden over ? wet? en over de noodzaak om de genade niet goedkoop we ons door iemand als Bonhoe er wakker laten schudden. Wat heeft hij Kortom: nog altijd, en misschien meer dan ooit, is het belangrijk dat en de concreetheid van de bekering dan nog wel de ruimte? niet veel te druk met onszelf, en krijgen de radicaliteit van het evangelie Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 15 15 | orthodoxie vooral gericht zou zijn op innerlijke vrede. Maar zijn we dan Wat niet zo verwonderlijk is, als 6 te vergeten in de ? evangelische? vleugel. vooral heel veel in de hoek die we graag als ? orthodox? aanduiden, en niet allang niet meer alleen in het ? midden? van de kerk klinken, maar juist en geluiden feel-good idee? (Max Lucado). Ik denk dat dergelijke therapeutische iets waar je goed in bent? . Want ? God heeft je bedacht, dus je bent een goed deren zingen we liederen met ? jne teksten als ? je mag er zijn? en ? er is altijd - de boodschap die van de kansel klinkt een beetje goed voelt. Met de kin ? nog? zijn vooral maar gezellig en vrolijk te houden. Het is wel zo ? jn als aan te slaan, en hoe verleidelijk het is om het in de kerk met mensen die er eigen predikantschap neem ik waar hoe moeilijk het is om kritische tonen heeft gelijk gekregen, vrees ik. Maar hebben we ervan geleerd? Ook in mijn helemaal vergeten, zal de kaalslag niet te stoppen zijn. Hij de wet als we prediking vooral waar in het ? midden? van de kerk, en hij waarschuwde: - levens. In zijn tijd nam Berkhof een dergelijke in slaap sussende genade aai over de bol geeft maar die geen enkele onrust meer veroorzaakt in onze gelie dat tandeloos is geworden, een opvatting van de genade die ons een - opwaaien. Evenzeer als Bonhoe er waarschuwt Berkhof voor een evan doxie? ) verwijst natuurlijk terug naar dit boek. Het deed destijds veel stof - De titel van dit hoofdstuk (? de crisis van de ortho 5 . der Middenorthodoxie Crisis even bekend geworden pam? et van Hendrikus Berkhof (1914-1995): kerkelijke en theologische wereld, verscheen in Nederland het al bijna eerst gepubliceerd in 1951) het een en ander begonnen los te maken in de In 1952, in de tijd dat Bonhoe ers brieven uit de gevangenis (voor het gendheid ligt op de loer. - plaats is, bevindt de orthodoxie zich in een gevaarlijke crisis. Nietszeg vrede hooguit op een tweede plaats? Als er voor die laatste uitspraak geen ; vgl. Mat. 6:33) en komt elke innerlijke NB Koninkrijk te stichten (Ps. 98:4 een hier lerindividueelste uitzicht op een Rijk dat komt? Of toch eerst om - in de wereld gekomen om voor innerlijke vrede te zorgen, en voor mijn al nagedacht? Hoe orthodox is dat eigenlijk? Is Christus en is de Geest vooral maar over de hoop voor de wijde wereld om je heen nog helemaal niet hebt vrede met God (Rom. 5:1) wanneer je vooral een innerlijke vrede ervaart, aanwezig bent, zozeer op de tweede plaats? Kun je het wel hebben over waarin je als gelovige wereld Want waarom komt in zulke zinnen de 4 zijn eenvoudig niet de tonen die Bonhoe er aanslaat. ). Dit OB deed ondervinden, wat hij gedaan heeft aan mijn geest? (Ps. 66:8 , uit dankbaarheid, ook met mijn leven laat zien ? wat mij God vervolgens ik is zelfs niet de best denkbare gesprekspartner als orthodoxie betekent dat Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 14 | 14 tot rust komt. Hij ziel zielenroerselen, waardoor je gerust bent wanneer je orthodoxie zou betekenen dat je voortdurend gericht bent op je ziel en je plekje in Gods komende Rijk. Bonhoe er is geen ? orthodox? theoloog als een je in je kerkgang vooral gericht bent op je hoop (of wanhoop) op ? ooit ? lijk vallen op harts- en zielsniveau. En ook niet als orthodoxie betekent dat - als orthodoxie betekent dat geestelijke beslissingen uiteinde niet Is Bonhoe er een orthodox theoloog? gesprek de andere kant op volgt in hoofdstuk 3. denken vooral strijdbaar gefocust op een bepaald soort ? orthodoxie? . Een In dit eerste hoofdstuk ben ik in mijn uiteenzettingen over Bonhoe ers u mij in de komende hoofdstukken dus vooral kritisch. verantwoording af te willen leggen in plaats van kleur te bekennen. Volgt maken, dan ben ik misschien bezweken voor de verleiding alle kanten op Goed: mocht ik hem in de komende bladzijden soms toch kleurloos lijke tradities te staan en er soms ook recht tegen in te gaan. - tegendeel. Hij laat zien hoe spannend het is om midden tussen de kerke - is voor mij een voorbeeld van hoe dat kan zonder kleurloos te worden, in zien dat mijn ? orthodoxie? op dat punt ook van wanten weet. Bonhoe er eenkennigheid vrees; en aan hen die zich progressief noemen, laat ik graag wie orthodox is, meld ik graag dat ik mezelf ook zo beschouw, maar dat ik woording af te moeten leggen, soms ter rechterzijde, soms ter linker. Aan - goed bevalt. Ook ik ben iemand die nog weleens het gevoel heeft verant beeld van deze inspirerende theoloog te schetsen dat vooral mijzelf erg Ik loop natuurlijk net zozeer als anderen het gevaar om in dit boek een kritische houding. Denk niet te snel dat je wel weet hoe het zit. - Wil je met Bonhoe er meereizen, dan vraagt dat in ieder geval om een zelf en je gaat een weg, als je met Bonhoe er optrekt. Weg bij het ? op jezelf zijn? . je ? op jezelf ? duidelijkheid hebt ? voor jezelf. Het kamp is opgebroken, de wacht aan. Bonhoe er is geen theoloog voor een duidelijk kamp, waar beide ? richtingen? met hem weglopen. Maar vooral zegt hij beide groepen dan weer aan de andere. Daardoor is het ook wel weer voorstelbaar dat plexer dan dat. Hij spreekt een taal die soms doet denken aan de ene groep, - Maar Bonhoe ers theologie is interessanter en in ieder geval com 3 wordt, is die van de anglicaanse bisschop John A. T. Robinson. mensen: de naam die hier al een halve eeuw steeds weer bij genoemd een theologie waarin God helemaal is opgegaan in de interactie tussen dere kant van het spectrum staan zij die Bonhoe er zien als de vader van - Aan de an 2 gen? , zoals bijvoorbeeld het vrijzinnige ? pseudohumanisme? . - stek, een uitgesproken vijand van alle ? buitenissige theologische stromin Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 13 13 | - bij uit neoconservative-reborn- Christian lezen biogra? e neerzet als de proto- - of aan Eric Metaxas, die Bonhoe er in een veelge 1 voor de evangelicalen, aan Georg Huntemann, die in 1989 Bonhoe er aanwees als de kerkvader kamp te trekken. Als kampioen van de orthodoxie aan de ene kant: denk theoloog. En aan beide kanten bestaat de neiging om hem in het eigen In beide groepen, rechts en links, is Dietrich Bonhoe er een geliefd van de progressiviteit. woorden, dan eerder de andere kant op. Het rechte pad is voor hen het pad - doen. Of vooral niet moeten doen. Als zij zich voor iemand willen verant werkelijk christelijk willen denken. Of wat ze eigenlijk moeten zeggen. Of oekaze van rechts die hun vertelt wat ze eigenlijk moeten geloven als ze wijze geloven, heel wat uit te leggen hebben. Ze reageren allergisch op elke ? geweten? . Zij hebben eerder het gevoel dat zij die ? nog? op ? ouderwetse? gelovigen, zeker onder de theologen, met een heel ander soort theologisch een zich veel aan deze ? orthodoxen? gelegen laat liggen. Er zijn ook genoeg - Nu ken ik de kerk inmiddels goed genoeg om te weten dat niet ieder lige vesting beoordelen zij je uitlatingen. - vaar dat je van het rechte pad bent afgeweken levensgroot. Vanuit een vei - maat van elke kerkelijke uitspraak. Als je wat anders zegt dan zij, is het ge de aloude leer vertegenwoordigen. De traditie. De ware kerk. Zij zijn de wel degelijk ? orthodox? noemen, waarbij je wel aanvoelt: zij denken dat ze je staan. Maar soms ook niet. Het gebeurt regelmatig dat mensen zichzelf probleem, het zegt vaak meer over jezelf dan over degenen die ? rechts? van bij me op. Ik zeg er wel meteen bij: als je ? geweten? zo werkt, is dat je eigen hen die de naam hebben orthodox te zijn. Die uitspraak riep herkenning alles wat je zegt en doet, kijk je naar degenen die ? rechts? van je staan: naar ? In de kerk zit je geweten meestal rechts? , zei een collega ooit tegen me. Bij ? Genade is niet goedkoop (1) De crisis van de orthodoxie Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 11 Zwolle 2019 Edward van ? t Slot, ren om de kerkelijke traditie haar vernieuwende werk te laten doen. - wat ik hoop: dat hij in een wereld die razendsnel verandert, blijft stimule worden en nu ik mijn boek over hem de wereld in stuur is dat ook precies - ken, en te vinden. Nu Bonhoe er inmiddels zelf deel van de traditie is ge - te doordenken. Die traditie stimuleert hem juist nieuwe woorden te zoe de traditie weerhoudt hem er niet van de betekenis van Christus als nieuw laten razen). De kerkelijke traditie resoneert in Bonhoe ers woorden, maar schiedt door het woeden van de hele wereld wakker te roepen en uit te - binatie met de volstrekte nieuwheid van wat ik hier las (verzoening ge - ik denk dat het de vertrouwdheid was (het woord ? verzoening? ) in com Het is voor mij inmiddels moeilijker na te voelen wat mij toen raakte, maar 5 vergeeft de wereld haar zonde. Zo geschiedt de verzoening. van Jezus Christus viert de wereld zichzelf bot. Maar de gemartelde de werkelijkheid van de wereld tot op het scherpst. Op het lichaam Deze op de wereld gerichte liefde van God (? ) ondergaat en doorlijdt mij getriggerd heeft: mij vrijwel onbekende theoloog. Ik denk dat het dit citaat geweest is dat riaat in Utrecht en kocht daar voor twintig gulden het boek van deze voor - mee is het allemaal begonnen: ik ? etste in de week erop naar het antiqua - , en daar Ethik een lezing van Stephen Williams. Hij citeerde Bonhoe ers Ten slotte: ooit hoorde ik, als tweede- of derdejaars theologiestudent, soms ook te relativeren. Nu ik zelf vader ben, weet ik het des te meer naar waarde te schatten, ? n der- en tienerjaren. Ik dank mijn ouders voor wat ze me gegeven hebben. - Ik heb bij het schrijven van dit boek vaak teruggedacht aan mijn kin maal immens veel voor me. - ze me ook bij het schrijven, met veel begrip en geduld. Dat betekent alle ik, met wat ik hieronder in hoofdstuk 1 uiteenzet. En tegelijkertijd steunen . Dat komt helemaal overeen, hoop zijn ook midden in het leven zelf kan over handelen, en dat ik nadenken dat ik ook nog eens wat anders doe dan Vooral dank ik Lucie, Evert, Ite, Willemien en Gezina: omdat ze zorgen Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 10 | 10 groep Beliefs, en breder: veel dank voor jullie collegialiteit. Groningen, in het Centrum voor Beroepsvorming en Spiritualiteit, in de gediend mag zijn. Ook mijn collega? s aan de P ThU, in Amsterdam en in van dit soort werk. Ik hoop dat de kerk in de breedte, links en rechts, ermee versiteit Groningen een deel van mijn tijd te besteden aan het schrijven - die het mij mogelijk maakt om als bijzonder hoogleraar aan de Rijksuni Ook spreek ik graag mijn dank uit naar de Confessionele Vereniging, hier en daar nog voor extra scherpte, of nuance, kunnen zorgen. lans dit boek nu vooral eens af te maken. Niels heeft met zijn opmerkingen - dit boek betekend door hun voortdurende meedenken en door hun stimu Niels den Hertog en Gerard den Hertog hebben veel voor mij en voor opmerkingen bij hoofdstuk 3. Marinus Hofman uit Ridderkerk dank ik voor zijn vragen en voor zijn Arjan Segers, Eelke Dekens, Maries van der Hek en Johanna Hoving. pen jongeren, en ik noem heel graag de namen van mijn mede-reisleiders - denk ik met veel dankbaarheid terug aan de reizen die ik maakte met groe ben verrijkt en gekleurd met hun vragen en opmerkingen. In het bijzonder - Bonhoe er en zijn werk van mij hebben aangehoord, en mijn denken heb Veel dank aan allen die de afgelopen jaren lezingen en colleges over hun geduld. Ik dank hen voor die aanmoedigingen, voor hun belangstelling, en voor eens gevraagd wanneer het nu zover was dat het boek zou verschijnen? Verschillende aspirant-lezers hebben me de afgelopen jaren meer dan Bonhoe er. handen, en in hem hopelijk aan velen die geraakt zijn door het denken van . Ik geef dit boek onder dankzegging aan Nico in Crisis der Middenorthodoxie de suggestie te danken om me in hoofdstuk 1 te verhouden tot Berkhofs maar beter en misschien zelfs des te actueler is geworden. Aan Nico heb ik maar dat het door alles wat ik in die jaren heb beleefd en geleerd, alleen boek er eindelijk echt, maar nu dan ook echt, leek te gaan komen. Ik hoop het er niet van gekomen. Hij heeft veel geduld moeten betrachten voor het in de persoon van Nico de Waal. Zonder zijn vraag om een boek als dit was ven. Dan gaat het niet in de laatste plaats om de uitgever, in het bijzonder - Ik dank de vele mensen die mij hebben aangespoord dit boek te schrij slissingen te nemen, om te handelen. Om te geloven, vooral. - Ik hoop dat dit boek moed zal geven aan wie dat nodig heeft: om be hoofdstukken. oeuvre. Ik heb er daarom meer ruimte voor genomen dan bij de andere uiteenzet, is volgens mij fundamenteel voor het begrijpen van Bonhoe ers Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 9 9 hoofdstuk 1 meer dan wat inleidende gedachten: wat ik in dat hoofdstuk kunnen zijn (hoofdstuk2). Heftig, maar niet onmogelijk. Daarbij biedt voor straks en ginds, hoofdstuk 1) en dat die consequenties best heftig het geloof consequenties hebben voor het leven hier en nu (en niet alleen er in de hoofdstukken1 en 2 aan de orde komt: dat de Bijbel en de kerk en kijken we naar in hoofdstuk3. En dat hoofdstuk veronderstelt weer wat gieloos christendom? dat dan alleen nog bestaansrecht zou hebben? Daar - zich zag. Wat bedoelde hij bijvoorbeeld met zijn gedachten over een ? reli voor toekomst Bonhoe er in de laatste jaren van de oorlog ? berhaupt voor heeft willen schetsen, is het nodig om eerst goed zicht te hebben op wat heeft bedoeld en hoe hij daarmee de mogelijke toekomst van de kerk disciplina Om goed te kunnen begrijpen wat Bonhoe er met dat begrip te wijs? (zie vers 16). verwijst naar Prediker 7: ? wees niet al te rechtvaardig en gedraag u niet al zal zetten. Deze beide hoofdstukken heb ik een titel meegegeven die losjes als het politiek handelen is, zoals ik in hoofdstuk5 vrij uitgebreid uiteen ruimte om te handelen, zelfs als het gevaarlijk handelen wordt. Of zelfs ven: als genade tastbaar wordt in de gemeenschap, is er vervolgens ook de - , zullen we dat laatste opnieuw proe disciplina arcani boek, over het begrip samenleven en waar genade geen leeg woord blijkt. In hoofdstuk4 van dit de vergeving je wordt toegezegd, waar mensen in de ruimte van de genade je ervaart in de kerk, in de christelijke gemeenschap, waar het woord van , dat is wat is , dat er ruimte kunt de doeken wordt gedaan. Dat je handelen ? ethiek? , van heel zijn theologische denken over christelijk handelen, uit zeggen dat in dat boek de grote veronderstelling van heel Bonhoe ers , dat in 2018 is verschenen. Je zou kunnen De levende kerk steed in het boek - van is dat ik aan dit ook voor mij belangrijke gegeven ruime aandacht be - van de kerk, blijft in dit boek (vind ik zelf) onderbelicht. De oorzaak daar Een centraal gegeven in Bonhoe ers werk, dat van de gemeenschap, element naar voren. In Bonhoe ers werk, en in dit boek over zijn werk. het handelen. In allerlei toonaarden en in allerlei situaties komt steeds dat hoe er zelf vermoedelijk ook wel het nodige van wist, naar de ruimte van - moed te vatten om beslissingen te nemen. Weg van alle getob, waar Bon Bonhoe er hebben, is dat zijn leven en denken kunnen helpen om de aan Bonhoe er heb gehad, en wat ik bij mensen om mij heen zie dat ze aan ben. Ik denk dat ik daarvoor een mooi begin heb met dit citaat. Wat ik zelf - geleerd, of wat we volgens mij in onze tijd aan zijn denken kunnen heb gevraagd eens kort en goed op te schrijven wat ik nu van Bonhoe er heb Verschillende mensen, waaronder de uitgever van dit boek, hebben me Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 8 | 8 . Zondig dapper Vandaar de titel van dit boek: ste, al lijk je er je handen mee schoon te houden. - en: handel. Dan maar zondigen. Niets doen is in ieder geval het allerslecht beste keuze is, alles lijkt wel verkeerd. Wik dan, weeg dan, biddend; beslis; tuaties zijn er niet waarvan je moet zeggen: ik weet werkelijk niet wat de - opstand komen bijvoorbeeld. Of een aanslag voorbereiden. En hoeveel si lijken. Politiek gezien in zonde doen. Ook als alle mogelijke handelingen handelt. Er moet iets gebeuren, je moet iets niet opstaat, dat je niet dat je beslist, niet mogelijk ? en dat is dat je blijft zitten, dat je niet maar ? ? n ding zijn biogra? e maken duidelijk: als je het hem vraagt, is er christelijk gezien . Heel Bonhoe ers schrijverschap en heel moet . En kan vallen, dus handelen - je verheugend in Christus. De beslissing over je leven is in Christus al ge riep (roept) Bonhoe er op tot handelen. Tot risico? s nemen. Gelovend en afwachting tot de storm hopelijk snel weer zou gaan liggen ? in die tijd den, om de stormen van de tijd als golven over je hoofd te laten slaan, in - In een situatie waarin het maar het veiligste leek om je mond te hou - Zo is dit Luthercitaat een lievelingsuitspraak van Bonhoe er gewor goedkoop. gebeurd. Die is navolger geworden. De genade is dan niet meer wend op ? mocht het nodig zijn ? de vergeving. Dan is er iets met de - gen. En zo kun je de ruimte ervaren om tot handelen te komen, vertrou - ik in zijn buurt ook niet zonodig meer dan een zondaar te zijn? , kun je zeg ? Als Christus dan voor zondaren gekomen is, hoef 3 of je toch niet zondigt. te handelen, ook al weet je nooit helemaal zeker of je handelen in orde is, neer je gelooft in Christus en je in hem verheugt, is er ruimte gekomen om - ben je het tweede deel van Luthers uitspraak ook meteen vergeten. Wan geving en verandering ervaart. Dan is de genade goedkoop geworden. Dan - ver zondaar goedgepraat, in plaats van dat de zonde ling), dan wordt de - los te zondigen, omdat God toch wel vergeeft (genade als vooronderstel als resultaat. Als je Luthers uitspraak leest als een vrijbrief om er maar op we een onderscheid maken tussen genade als vooronderstelling en genade Bij zijn uitleg van dit citaat zegt Bonhoe er dat het belangrijk is dat 2 maar geloof en verheug je des te dapperder in Christus!? nade? ) citeerde hij Maarten Luther, die ooit gezegd heeft: ? Zondig dapper, - en het nemen van beslissingen. In het eerste hoofdstuk (over ? de dure ge op alles wat er in Duitsland gebeurde, schreef Bonhoe er over handelen den in een kerk die worstelde met de vraag naar een christelijk antwoord - te staan, zeker als je niet gediend was van Hitler en zijn trawanten, en mid Christus. Midden in een maatschappij waar alles op spanning was komen Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 7 7 van Navolging In 1937 publiceerde de 31-jarige Duitser zijn boek over de je niet zondigt. altijd zeker of je helemaal goed handelt. Of je geen schuld op je laadt. Of leven (en ook in dit boek) is: er moet gehandeld worden. Ook al weet je niet handelen. Christelijk handelen. Een van de grote thema? s in Bonhoe ers Omdat het boek over Dietrich Bonhoe er (1906-1945) gaat. En over En dan toch deze titel, die zelfs aanmoedigt om te zondigen. Waarom? en mensen. destructiefs. Zonde maakt alles kapot. Om te beginnen de band tussen God woord gebruiken we oorspronkelijk niet voor iets lekkers, maar voor iets Zonde ? dat 1 goed overwogen hoe groot het gewicht van de zonde is. ? selmus te denken, die ergens rond het jaar 1100 opschreef: ? Je hebt nog niet - de grote veronderstelling. Ik kan die auto niet tegenkomen zonder aan An ? lifestyle? te omschrijven met het woord ? sinner? . Zonde is lekker, dat lijkt lifestyle-artikelen. Het klinkt blijkbaar wel spannend, en sportief, om je leert me dat de bestuurder van die auto werkt voor een bedrijf in sport- en . Google as I am matig zie ik een bedrijfsauto met daarop de tekst - vooral als ? jammer? . ? Zonde, die kras in je lak. ? Of zelfs als ? lekker? . Regel ligt niemand van wakker. En buiten de kerk klinkt het woord ? zonde? en zonder inhoud. ? Zondaren zijn we allemaal. ? Dat is geen nieuws. Daar Het woord lijkt nietszeggend geworden. Of ? zwarig? maar vaag, algemeen voorbeeld een kerkdienst leid, aarzel ik het woord op de lippen te nemen. - slikken voordat ze het woord ? zonde? zullen gebruiken. Wanneer ik bij Ik hoor zelf bij degenen die in eerste instantie een paar keer moeten hoeft het voor mij niet? , denk je dan. ? Als er een heel boek lang lekker gemakkelijk over zonde wordt gepraat, maar je kunt je als lezer ook bij voorbaat al ergeren als je zo? n titel leest. merkwaardige titel voor dit boek? Hij kan de nieuwsgierigheid prikkelen, titel een Luthercitaat is, zullen veel mensen zich afvragen: waarom zo? n ? Zondig dapper? . Afgezien van de enkele theoloog die meteen weet dat deze Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 6 119 Noten 113 Politiek op de kansel 4 107 Breed verbonden 3 100 Nostalgie kan niet leidend zijn 2 97 Er is geen isme dat bij Bonhoe er past 1 Bonhoeer en politieke verantwoordelijkheid anno nu 97 5 92 De taal leren die God met ons spreekt 4 89 Geen gespleten werkelijkheid maar Christuswerkelijkheid 3 88 Wachten op het verlossende woord 2 85 De geheimen van het geloof spellen 1 Wat bedoelde Bonhoeer met disciplina arcani? 85 4 79 De mondige wereld 5 74 Areligieus christendom 4 69 zich nog altijd voortsleept Alsof er geen God is. Over stoplappen en een discussie die 3 Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 5 64 denken in twee ruimtes Midden in ons leven transcendent: het afscheid van het 2 61 Ineens een heel andere Bonhoe er? 1 Wat bedoelde Bonhoeer met ? religieloos christendom? ? 61 3 59 Christenen en heidenen Dood 5 53 Lijden 4 51 Daad 3 49 Focus 2 47 Woorden en daden 1 Genade is niet goedkoop (2) 47 2 45 Stadia op de weg naar de vrijheid 41 Slotwoord: wat predikers te doen staat 7 38 Laatst en voorlaatst 6 29 Concrete vrijheid 5 26 Geef mij genadig uw wet 4 20 Alleen wie gehoorzaamt, gelooft 3 16 Niks zo progressief als een goede orthodoxie 2 13 Bonhoe er als kerkvader? 1 Genade is niet goedkoop (1) 13 1 7 Inleiding Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 4 niet tot bosvernietiging heeft geleid. waarvan het zeker is dat de productie daarom gebruikgemaakt van papier van het papieren boek van deze titel is bronnen om te gaan. Bij de productie verantwoorde wijze met natuurlijke belangrijk om op milieuvriendelijke en KokBoekencentrum Uitgevers vindt het Alle rechten voorbehouden Utrecht ? 2019 KokBoekencentrum Uitgevers, www. kokboekencentrum. nl. N U R 707 I S B N 978 90 239 5087 5 (ebook) I S B N 978 90 239 5086 8 www. antonsinke. nl Vormgeving binnenwerk: Anton Sinke, Ontwerp omslag: Geert de Koning Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 3 KokBoekencentrum Uitgevers | Utrecht handelen over christelijk Bonhoeer Zondig dapper Dr. E. van ? t Slot Zondig dapper. qxp_Zondig dapper-binnenwerk 30-07-19 13:48 Pagina 1 01-08-19 11:23 Van t Slot – Zondig dapper. indd 1, 3 978 90 239 5086 8 | nur 707 Bonhoeffer is actueler dan ooit. Diep doorleefd geloof wordt zich volgens Bonhoeffer niet in zichzelf opsluiten. Blijven zit’t Slot (erkend deskundige inzake Bonhoeffer) laat zien welke theologische knopen Bonhoeffer daarbij voor ons ontrafelt: in Edward van ’t Slot is bijzonder hoogleraar te Groningen (voorzitter van het Bonhoeffer Werkgezelschap in Nederland. Teksten over de kerk, 1932-1933 dr. e. van ’t slotdr. e. van ’t slot