Aanbevelingen en verdieping
De 12-jarige Samuel is vanwege de oorlog samen met zijn ouders uit Aleppo gevlucht. Ze hebben Syrië verlaten omdat ze christen zijn en bedreigd werden door de terroristen van Islamitische Staat. Het gezin woont inmiddels anderhalf jaar in Nederland en Samuel zit in groep 8, waar hij het goed naar zijn zin heeft. De school houdt een projectweek over ‘Reizen’ en in zijn groep gaat het over de reis die Samuel heeft gemaakt. Dat vindt hij best moeilijk, vooral ook omdat er daardoor telkens nare herinneringen aan de verschrikkelijke boottocht naar boven komen. Bovendien voelt hij zich schuldig over de miskraam die zijn moeder tijdens die reis heeft gehad. Het wordt er niet beter op als er onrust in het dorp ontstaat door de mogelijke vestiging van een asielzoekerscentrum.
Met Overboord heeft Rijk Arends een actueel verhaal geschreven waarin kinderen kennismaken met het leven van vluchtelingen, met daarbij alle voorkomende vooroordelen en problemen.
Het vrij donkere omslag geeft de sfeer van het verhaal goed weer en stipt tegelijkertijd ook een indrukwekkende gebeurtenis uit het boek aan. Samuel werd tijdens zijn reis gered door een boot van de kustwacht. Een afbeelding van de rubberboot was misschien passender geweest, omdat die boot enkele keren in het verhaal voorkomt.
Het boek heeft verder geen illustraties, maar door de beeldende schrijfstijl worden die ook niet gemist.
De korte titel en de omslagtekening maken nieuwsgierig naar de inhoud van het boek.
Het boek telt achttien hoofdstukken en begint met een boeiend en ingetogen geschreven proloog, waarbij direct de spanning voelbaar is en je meteen het verhaal wordt ingetrokken. Thema’s die aan de orde komen, zijn vriendschap, je veilig voelen, discriminatie, christen zijn en oorlog. Deze eigentijdse thema’s worden op een pakkende manier uitgewerkt. Arends weet goed te verwoorden hoe het voor asielzoekers is om zich in een ander land te vestigen. Er komen dilemma’s aan bod waarmee het gezin van Samuel te maken krijgt. Zo hebben ze bijvoorbeeld geen geld voor een fiets en moeten ze met de bus naar de stad om bij de Turkse winkel Arabische producten te kunnen kopen. Als lezer word je meegenomen in de gedachten van de hoofdpersoon. Daardoor besef je dat het niet makkelijk is om te vluchten en in te burgeren in een ander land. Als vluchteling laat je vaak heel veel achter, zoals in het geval van Samuel zijn oudere broer George, maar ook zijn opa en oma. Het thema veiligheid speelt een duidelijke rol en loopt als een rode draad door het verhaal heen. Samuel denkt vaak terug aan de gevaarlijke reis naar Nederland. Opeens ziet Samuel zichzelf weer in de boot zitten… Met een ruk draait hij zich om. Heeft hij het zich verbeeld?... Hij huivert. Soms is het zo levensecht (p. 17). Maar ook in Nederland ervaart Samuel soms onveiligheid: Hij had zo gehoopt dat ze hier eindelijk weer een normaal leven konden leiden. Al die tijd heeft hij gedacht dat hij hier in het dorp veilig was (p. 111). Het laat zien hoe belangrijk het is om je veilig te kunnen voelen, zeker voor kinderen.
Arends voert meerdere verhaallijnen op, die hij op een natuurlijke manier samen laat komen in een spannende ontknoping. Allereerst worden de hedendaagse gebeurtenissen van het leven van Samuel en zijn gezin beschreven, het schoolleven met daarbij het groepsproject over de reis van Samuel en het plezier dat hij beleeft aan voetballen. Naarmate het verhaal vordert, zijn er ook spanningen in de klas rondom de mogelijke komst van een asielzoekerscentrum.
In een tweede verhaallijn wordt gedurende het verhaal steeds duidelijker wat zich onderweg naar Nederland allemaal heeft afgespeeld. Dit gebeurt door middel van flashbacks in een cursief lettertype, niet chronologisch, maar meer in de volgorde van de ernst van de gebeurtenissen. Door de flashbacks snap je als lezer goed waarom Samuel bepaalde dingen doet of denkt. Hij wil de minder ingrijpende situaties wel in zijn gedachten toelaten en daarover ook wel wat vertellen, maar het wordt voor hem moeilijker naarmate het verdriet en het schuldgevoel meer gevoeld worden. Dat schuldgevoel komt heel duidelijk naar voren op p. 86: Hij had ook een zusje kunnen hebben om mee te spelen maar zij is op Lesbos achtergebleven. Op p. 119 wordt dat nog ingrijpender verwoord: Het komt door hem dat zijn zusje dood is.
Arends geeft steeds iets meer prijs van de verdrietige gebeurtenissen en de impact die deze op Samuel hebben. Dat is knap gedaan. Hij weet daarbij de emoties en gedachten van Samuel goed te beschrijven.
Het verhaal kent aan het eind een positieve, maar wel wat clichématige wending: Samuels vader redt Yannick, waarna Harmen en Samuel elkaar excuses aanbieden. Wellicht had de auteur het verhaal evenwichtiger kunnen maken als hij deze elementen wat genuanceerder had uitgewerkt.
De schrijfstijl die Arends hanteert, is inlevend en soepel, met toegankelijke taal en met vrij korte zinnen.
De dialogen zijn natuurlijk en passen goed bij de doelgroep. De schrijver zet de lezer aan het denken over gedachten van Samuel, zoals op p. 11: Is vluchten ook reizen? Af en toe wordt een niet alledaags woord gebruikt, zoals doorklieft (p. 91). Maar in de context wordt de betekenis ervan duidelijk. Het verhaal bevat enkele kleine foutjes: een anders directeur van een bank (p. 19); het hoek van het plein (p. 77).
Het karakter van de hoofdpersoon Samuel wordt levensecht beschreven. Hoewel het verhaal niet in de ik-vorm is geschreven, kruipt de lezer als het ware in de huid van Samuel. Het is duidelijk dat hij erg veel last heeft van een traumatische ervaring. Het liefst stopt hij dat nare gevoel weg, maar stukje bij beetje bouwt hij een vertrouwensband op met zijn klasgenoot Esmee en met de meester, waardoor hij zich meer open durft te stellen. Zijn karakter maakt een duidelijke ontwikkeling door. Soms gaat hij nog wel door het lint, omdat zijn klasgenoot Harmen hem ‘vuile asielzoeker’ noemt. Ook Harmen maakt een ontwikkeling door, van irritante pester tot een mildere jongen die vriendschap wil sluiten. Maar daarvoor moet er wel eerst een naar ongeluk gebeuren, waarbij Harmens broer Yannick ernstig gewond raakt en Samuels vader als arts reddend optreedt. De rol van de meester wordt in het verhaal genuanceerd beschreven. De vriendschap tussen Samuel en Esmee speelt het hele boek door een belangrijke rol.
Het geloofselement komt diverse keren op een ongedwongen wijze aan de orde en is op een geloofwaardige manier in het verhaal verwerkt, waardoor het niet opgelegd overkomt. Het gezin van Samuel moet vluchten uit Syrië, omdat ze er als christenen niet meer veilig zijn. Samuel ging in Aleppo naar de zondagsschool en denkt na over de woorden van de dominee, die hem helpen in moeilijke situaties. Voorbeelden hiervan zijn: p. 35: …na het bidden was zijn angst verdwenen; p. 109, als hij bijna verdrinkt: ‘In de moeilijkste omstandigheden is God vaak het dichtst bij’, klinkt de stem van de dominee in zijn hoofd. Maar waarom merkt hij daar niets van. Of op p. 121, waar Samuel moet denken aan zijn vaders woorden: Laat zien wie wij zijn, Samuel. Syriërs, maar vooral christenen. In het verhaal klinkt de volgende boodschap door: Heb je vijanden lief. Zorg ervoor dat je ze niet gaat haten, maar bid voor hen. Op school vertelt meester in het kader van het project ook over Bijbelse personen, die moesten vluchten, zoals Jozef en Maria, Mozes en Abraham. Ook andere geloofsgewoonten komen aan de orde, zoals op p. 23: Toen hij laatst bij Thomas at, werd er na het eten uit de Bijbel voorgelezen. Dat had hij nog nooit meegemaakt. Zijn vader leest ’s avonds vaak een uurtje uit de Arabische Bijbel. Dan fleurt hij weer wat op.
Het verhaal bevat veel informatie over Syrië en de cultuur van het land. Dit is op een subtiele manier in het verhaal verwerkt. Zo had de klas van Samuel in Aleppo geen digibord, maar alleen een krijtbord. Meester Shanati was best streng en je mocht hem niet recht in de ogen kijken. De leerlingen droegen op school een schooltenue. Op p. 67 zegt Samuel: In Syrië trekt iedereen zijn schoenen uit voor hij naar binnen gaat. Verder wordt er informatie gegeven over de reis van het gezin vanuit Syrië via Turkije en Griekenland en hun verblijf in een azc. In Nederland eet het gezin het liefst Arabische gerechten, zoals kibbeh, hummus en kebab. Moeder bakt regelmatig barazeh koekjes.
De jury is van mening dat Rijk Arends met Overboord een knap opgebouwd, gelaagd en aangrijpend jeugdboek heeft geschreven over de actuele vluchtelingenproblematiek. Het boek kenmerkt zich door een goed doordachte verhaalstructuur. Daarnaast draagt het eraan bij dat de lezer een genuanceerder beeld krijgt van asielzoekers en dat je niet te snel moet (ver)oordelen. Kortom, een prachtig verhaal, waar ook volwassenen van kunnen genieten.
Rijk Arends is leerkracht. Dit is zijn tweede boek. Met zijn debuut Onder vuur won hij de EigenWijsPrijs 2018.