Zinvol e zorg in het verpleeghuis Een onderzoek naar de samenhang tussen zorg en zin en de rol van de geestelijk verzorger Zinvol e zorg in het verpleeghuis Niemand kiest er vr wi ig voor om in een verpleeghuis te gaan wonen, het gebeurt noodgedwongen. Gaan werken in een verpleeghuis is daarentegen vaak een bewuste keus. In dit boek staat de vraag centraal wat het in de prak- t k van a e dag voor mensen betekent om in een verpleeghuis te wonen en te werken. Het onderzoek laat zien dat zinvo e zorg a es te maken hee met de wissel- werking in de zorgrelatie: binnen het verpleeghuis z n het toch vooral men- sen die met elkaar optrek en. Bewoners en cliënten wi en als mens gezien worden die zelf ook iets voor anderen kunnen betekenen. En zorgverleners wi en vanuit hun hart werken en voldoening ervaren in het contact. Dat maakt het verpleeghuis tot een plek van zingeving, waar mensen meeleven met elkaar, zorg hebben voor elkaar en plezier beleven met elkaar. De au teur betoogt dat geestel k verzorgers een cruciale rol spelen in het versterken van deze samenhang tussen ‘zorg’ en ‘zin’. Het resultaat van deze studie is leerzaam voor geestel k verzorgers en onderzoekers, en levert waardevo e inzichten op voor zorgprofessionals, prakt kopleiders, managers en bestuurders in de ouderenzorg. Nico A. van der Leer (1957) studeerde theologie aan de Universiteit Utrecht en de Vrije Universiteit Am- sterdam. Daarna werkte hij jarenlang als gemeente- predikant. Hij deed van 2012-2014 de masterstudie Zorgethiek en beleid aan de Universiteit voor Huma- nistiek in Utrecht als voorbereiding op zijn promotie- onderzoek ‘Zinvolle zorg in het verpleeghuis’. Dit boek is de handelseditie van zijn proefschrift. Hij werkt als geestelijk verzorger en specialist zingeving bij PZC Dordrecht, een organisatie voor (revalidatie-) zorg, wonen en welzijn, met als motto: ‘Zinvol leven en werken’. 9 789043 533669 > NUR ISBN BOzinvollezorg.indd 1BOzinvollezorg.indd 1 18-05-20 17:1218-05-20 17:12
Zinvolle zorg in het verpleeghuis Een onderzoek naar de samenhang tussen zorg en zin en de rol van de geestelijk verzorger Nico van der Leer KokBoekencentrum Academic Utrecht Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 3
Opgedragen aan mijn ouders Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 5
Inhoudsopgave Woord vooraf 13 DEEL 1: INLEIDING 17 1. Introductie 19 1.1 Aanleiding en context van het onderzoek 19 1.2 Maatschappelijke probleemstelling 21 1.2.1 Ouderen- en verpleeghuiszorg 21 1.2.2 Zingeving en spiritualiteit 27 1.2.3 De rol van geestelijk verzorgers 30 1.3 Wetenschappelijke probleemstelling 33 1.3.1. Zorgethiek 35 1.3.2 Spiritual care 36 1.3.3 Geestelijke verzorging 41 1.4 Doelstelling van het onderzoek 44 1.5 Vraagstelling van het onderzoek 45 1.6 Indeling van de dissertatie 45 De sfeermaker op de afdeling 47 2. Theoretisch kader 49 2.1 Zorgethiek: visie op zorg, relaties en praktijken 50 2.1.1 Historische schets 51 2.1.2 Wat verstaan we onder zorg? 51 2.1.3 Zorgrelaties 56 2.1.4 Zorgpraktijken 58 2.1.5 Zorg en zin 61 2.2 Spiritual care : multidisciplinaire visie op de spirituele of zindimensie 65 van zorg 2.2.1 Historische achtergrond 65 2.2.2 De inhoud van spiritual care 66 2.2.3 De invulling van de begrippen zingeving en spiritualiteit 69 2.2.4 De behoefte aan en betekenis van spiritual care 73 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 7
2.3 Geestelijke verzorging: monodisciplinaire visie op zin en betekenis 78 2.3.1 Historische schets 80 2.3.2 Zingeving als leidend concept 81 2.3.3 Levensverhaal en identiteit 84 2.3.4 Geestelijke verzorging en spiritual care 86 2.4 Conclusie 89 De nazorgzuster aan de telefoon 92 3. Benadering en methoden van onderzoek 95 3.1 Onderzoeksbenadering 96 3.2 Dataverzameling 98 3.2.1 Participerende observaties 100 3.2.2 Shadowing 102 3.2.3 Interviews 102 3.2.4 Focusgroepen 103 3.2.5 Actieonderzoek 104 3.3 Data-analyse 108 3.4 Ethische overwegingen 110 3.5 Kwaliteitscriteria 112 Een jonge fysiotherapeut 117 DEEL II: ONDERZOEKSRESULTATEN 119 4. Het perspectief van de zorgvragers 121 4.1 Inleiding 121 4.2 Bevindingen 123 4.2.1 Ingrijpende verandering 123 4.2.2 Veelvoudig verlies 126 4.2.3 Verborgen verdriet 132 4.2.4 Vreugde en dankbaarheid 135 4.2.5 Verlangen naar verbinding 141 4.3 Conclusie 150 Een mevrouw met een rustige uitstraling 154 5. Het perspectief van de zorgverleners 157 5.1 Inleiding 157 5.2 Bevindingen 159 5.2.1 Willen zorgen voor anderen 159 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 8
5.2.2 Voldoening ervaren 167 5.2.3 Belang hechten aan afstemmen en samenwerken 171 5.2.4 Geconfronteerd worden met grenzen 176 5.2.5 Behoefte hebben aan steun en vrijheid 185 5.3 Conclusie 191 De afdelingszuster met de laptop 194 6. De rol van de geestelijk verzorger 197 6.1 Inleiding 197 6.2. Werkvormen actieonderzoek 198 6.2.1 Klankbordgroepen 198 6.2.2 Portretten: boekjes en foto-exposities 199 6.2.3 Actie en reflectie door geestelijk verzorgers 201 6.2.4 Workshop ‘zinvolle zorg’ 202 6.3 Bevindingen 202 6.3.1 Wat betekent het contact met de geestelijk verzorger 202 voor zorgvragers? 6.3.2 Welke plek kennen zorgverleners toe aan de geestelijk 205 verzorger binnen de instelling? 6.3.3. Wat leert het actieonderzoek over de rol van de geestelijk 209 verzorger? 6.3.3.1 De geestelijk verzorger creëert ruimte voor mensen 210 om van betekenis te zijn 6.3.3.2 De geestelijk verzorger laat door de taal van 213 betekenis het belang zien van de aandacht voor zingeving 6.3.3.3 De geestelijk verzorger draagt bij aan verbeterd 218 begrip en een gevoel van saamhorigheid door mensen met elkaar in gesprek te brengen 6.4 De geestelijk verzorger als actieonderzoeker 221 6.5 Conclusie 223 Een hoogbejaarde heer met een heupfractuur 226 7. De zorgpraktijk binnen de instellingscontext en de rol van de geestelijk 229 verzorger 7.1 Inleiding 229 7.2 Op elkaar aangewezen zijn 230 7.3 Gemeenschappelijke thema’s en waarden 233 - zelf de regie willen behouden: vrijheid 234 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 9
- gezien en gehoord willen worden: erkenning 235 - van betekenis willen zijn: ertoe doen 235 - meeleven met elkaar: zorg 236 - plezier hebben met elkaar: humor 236 - een band opbouwen met elkaar: vertrouwen 236 7.4 Spanningsvelden binnen de instellingscontext 237 7.5 De rol van de geestelijk verzorger nader beschouwd 240 7.6 Conclusie 243 De administratiezuster met de papieren 245 DEEL III: REFLECTIE, DISCUSSIE EN CONCLUSIE 247 8. Theoretische reflectie vanuit zorgethiek, spiritual care en geestelijke 249 verzorging op de bevindingen uit de praktijk 8.1 Inleiding 249 8.2 Contextuele spanningsvelden 250 8.2.1 Zorgvragers: zelfredzaamheid en afhankelijkheid van anderen 252 8.2.2 Zorgvragers: verzet tegen en overgave aan het zorgsysteem 257 8.2.3 Zorgvragers: hoop en wanhoop 261 8.2.4 Zorgverleners: zorg voor anderen en zelfzorg 263 8.2.5 Zorgverleners: samen zorgen en er alleen voor staan 266 8.2.6 Zorgverleners: werkdruk en werkplezier 268 8.3 De rolopvatting van de geestelijke verzorger 271 8.3.1 Taal en concepten van zingeving 272 8.3.2 Levensverhaal en identiteit 276 8.3.3 Het ‘eigene’ van geestelijke verzorging in relatie tot 278 spiritual care 8.3.4 De verbindende rol van de geestelijk verzorger bij het 281 opsporen van zin 8.4 Conclusie 291 Een mevrouw met een wilskrachtige houding 294 9. Conclusies en aanbevelingen 297 9.1 Conclusies 297 9.2 Kwaliteit en beperkingen van het onderzoek 301 9.2.1 Positie, rol en macht 301 9.2.2 Rollen van onderzoeker en geestelijk verzorger 305 9.2.3 Deelnemers aan het onderzoek 310 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 10
9.3 Maatschappelijke relevantie 311 9.3.1 De kwaliteit van verpleeghuiszorg en de aandacht voor 312 zingeving 9.3.2 Aanbevelingen voor beleid en praktijk van de ouderen- en verpleeghuiszorg 316 9.3.3 De rol van geestelijk verzorgers 318 9.3.4 Aanbevelingen voor de geestelijke verzorging 318 9.4 Wetenschappelijke relevantie 320 9.4.1 Aanbevelingen voor verder wetenschappelijk onderzoek 321 Samenvatting 325 Summary 331 Zusammenfassung 337 Literatuur 343 BIJLAGEN 367 Bijlage 1 Flyer ter introductie van het onderzoek op de afdeling 369 Bijlage 2 Informatie- en toestemmingsformulier 371 Bijlage 3 Methoden van onderzoek 374 Bijlage 4 Samenhang methoden van onderzoek 376 Bijlage 5 Tijdlijn methoden van onderzoek 377 Bijlage 6 Interviewschema 378 Bijlage 7 Programma focusgroepen 380 Bijlage 8 Werkvormen en tijdlijn actieonderzoek 390 Bijlage 9 Actie en reflectie geestelijk verzorgers 391 Publicaties en interviews 392 Presentaties, lezingen, workshops 394 Dankwoord 397 Over de auteur 400 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 11
Woord vooraf Streven naar het geluk als levensdoel is een vergissing. Streven naar zin en betekenis, daarentegen, is waar het leven om draait. Dirk de Wachter Over verpleeghuiszorg anno nu Het verpleeghuis heeft niet het imago een fijne plek te zijn om de laatste jaren van je leven in door te brengen of om tot je favoriete werkomgeving te maken. Artsen, verpleegkundigen en ook veel geestelijk verzorgers kiezen eerder voor het zieken - huis dat te boek staat als een omgeving met meer dynamiek en afwisseling. Zelf had ik ook nooit gedacht in de ouderen- en verpleeghuiszorg terecht te komen. Na tien jaar werken in deze setting is het verpleeghuis mij niet alleen vertrouwd maar ook dierbaar geworden. Ik heb daar veel gepassioneerde en toegewijde collega’s ontmoet en ben onder de indruk geraakt van de kwetsbaarheid en veerkracht van oudere (en soms ook jongere) mensen. Zorgverleners worden ook geconfronteerd met hun eigen kwetsbaarheid en zoektocht naar zin en betekenis. Want lichamelijke achteruitgang of plotselinge ziekte roept vaak hele indringende vragen op die niet direct te beantwoorden zijn maar wel aandacht nodig hebben. Ik moet daarbij denken aan het eerste boek dat ik ooit las over verpleeghuiszorg, nu meer dan vijfentwintig jaar geleden (Keizer 1994). Het begint met deze kleine dialoog: - Dokter waarom ben ik ziek? - Uw hartklep lekt. - Ja, maar waarom ik? - Wacht, ik roep de dominee wel even. Dit korte gesprek laat zien dat het niet alleen gaat om wat er speelt voor iemand met bepaalde lichamelijke klachten maar om wat er op het spel staat, namelijk de levensvraag ‘waarom overkomt mij dit’. Keizer, niet gespeend van zelfspot, raakt hiermee iets wezenlijks aan, namelijk het verschil tussen complaint (de klacht) en concern (de bezorgdheid). Om het zwart-wit te zeggen: de dokter gaat over de Woord vooraf | 13 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 13
klacht, voor de bezorgdheid kan je bij de dominee terecht. Gelukkig is er in de afge - lopen jaren veel meer aandacht gekomen, ook bij artsen en verpleegkundigen voor wat het betékent om ziek te worden of steeds meer lichamelijk achteruit te gaan. In de context van het verpleeghuis hebben specialisten ouderengeneeskunde en geestelijk verzorgers elkaar nodig om zinvolle zorg te verlenen samen met collega’s van de primaire zorg en behandeling. Over de aanleiding voor deze studie Binnen Protestantse Zorggroep Crabbehoff, hierna te noemen PZC Dordrecht, werd in 2009 een bezinningsproces in gang gezet over zorg rondom het levenseinde: ‘leven met sterven’. Hiermee wordt onderstreept dat leven en sterven niet alleen bij elkaar horen maar dat begeleiding en voorbereiding op de dood onderdeel uit hoort te maken van verpleeghuiszorg. Wat goede zorg inhoudt, wordt pas duidelijk in contact met de zorgvrager zelf, omdat ieder mens anders is en zich op een eigen manier verhoudt tot het leven, het lijden en de dood. Zo kwam in dit bezinnings - proces het woord ‘zingeving’ in beeld, als aanduiding voor de wijze waarop mensen in het leven staan en wat voor hen van belang, van waarde is. Vertaald naar de zorg - praktijk hebben wij het benoemd als ‘zingevingsgericht werken’, namelijk dat in alle geledingen van de organisatie de gerichtheid op zingeving en zinbeleving van zowel medewerkers als bewoners en cliënten leidend is/hoort te zijn. De directeur-bestuurder Johan Groen sprak daar bij mijn aanstelling in 2010 met veel bevlogenheid over. Hij wilde dat er studie van zou worden gemaakt en wij een kenniscentrum van zingeving in de zorg zouden worden. Op mijn grappig bedoelde opmerking ‘daar zou je op kunnen promoveren’ ging hij tot mijn schrik serieus in ‘zou je dat willen?’. Het antwoord hierop hebt u als lezer nu in handen. Het is de vrucht van jarenlang onderzoek naar zin en betekenis in de context van verpleeg - huiszorg. Het is een zinvolle onderneming gebleken, voor ons als instelling en niet in de laatste plaats voor mij als onderzoeker zelf. Over de omslag van het boek De samenhang tussen zorg en zin waar dit boek over gaat, wordt uitgebeeld door vier elkaar overlappende concentrische cirkels die staan voor de lichamelijke, psy - chische, sociaal-biografische en spirituele dimensie van het leven. De integratie vindt plaats in het centrum, waarin de afbeelding zichtbaar wordt van het hart van het schilderij ‘De barmhartige Samaritaan’. Dit is in november 2010 gemaakt door Nel van de Lagemaat, kunstenares en werkzaam als cliëntvertrouwenspersoon bin - nen onze zorginstelling. Het schilderij vormt het beeldmerk van het traject zinge - vingsgericht werken en hangt in ‘de Hoeksteen’ de kerkzaal van het verpleeghuis. Het is gebaseerd op de gelijkenis uit het evangelie van Lukas (hoofdstuk 10: 25-37). 14 | Zinvolle zorg in het verpleeghuis Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 14
In dit verhaal wordt de Samaritaan ‘geraakt in zijn hart’ bij het zien van de nood van een ander. Hij loopt niet om de nood heen, maar gaat erop in. Er is een drietrap te ontdekken van: het Zien van nood en lijden, Bewogen worden, geraakt worden door de situatie van de ander en In beweging komen door creatief in te spelen op wat nodig is. Het beeldmerk verwijst naar de kernwaarden van PZC Dordrecht: Per - soonlijk, Zingevend, Creatief. De kunstenares zelf verwoordt het als volgt: “In dit schilderij staat niet de helper, maar de verzorgde centraal, in het volle licht. De zorgverlener is afgebeeld in gloed - vol rood dat staat symbool voor warmte, zorg en oprechtheid. De ezel staat voor de dragende organisatie. Deze kent zijn beperkingen, zichtbaar in de gebruikte kleuren. Desondanks blijven de sterke contouren staande”. Woord vooraf | 15 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 15
DEEL I INLEIDING Het eerste deel van deze studie wordt gevormd door de introductie, het theoretisch kader en de methodologie. In de introductie (hoofdstuk 1) wordt de aanleiding en achtergrond van deze studie beschreven, waarbij tevens positie en per - soonlijke motivatie van de onderzoeker aan de orde komt. Het onderzoek wordt geplaatst bin - nen de maatschappelijke en wetenschappelijke context waarna doelstelling en vraagstelling uit - een worden gezet. Voor het theoretisch kader van deze studie (hoofdstuk 2) wordt geput uit drie wetenschappelijke onderzoeksvelden die elkaar aanvullen en verrijken: zorgethiek, spiritual care en geestelijke verzorging. De methodologie van het kwalitatief empirisch onderzoek kent een transformatief karakter en een waaier van bena - deringen en methoden (hoofdstuk 3). | 17 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 17
1 Introductie In den beginne was de relatie en die is getekend door de liefde. Martin Buber 1.1 Aanleiding en context van het onderzoek Als je een willekeurige zorgverlener 1 in de ouderen- en verpleeghuiszorg vraagt waarom zij 2 voor dit beroep gekozen heeft, dan is het antwoord dikwijls een variatie op het thema ‘omdat ik graag iets voor anderen wil betekenen’. De medewerker ziet de organisatie van de zorg als randvoorwaarde, maar het gaat haar om het con - tact met de bewoner ‘daarvoor ben ik de zorg ingegaan’. Als je een willekeurige cliënt of bewoner 3 vraagt wat deze verstaat onder goede zorg, dan is het antwoord een variatie op het thema ‘dat er prettig met mij wordt omgegaan’. De zorgvrager 4 wil zich geen nummer of geval voelen maar een medemens die het waard is om mee in relatie te treden. In een verpleeghuis gaat het om mensen. Mensen die zorg nodig hebben en mensen die zorg geven. Om mensen die van betekenis willen zijn en als mens ge - zien willen worden. Mensen met hun eigen achtergrond en verhaal, waarden en overtuigingen. Het is niet onbelangrijk om daar iets van te weten, om iemand beter te kunnen begrijpen. Dit geldt ook voor de persoon van de onderzoeker. Omdat mijn 5 rol in dit kwalitatief en transformatief praktijkonderzoek niet objectief- afstandelijk maar subjectief-betrokken is, is het belangrijk om inzicht te krijgen in 1 De aanduiding ‘zorgverlener’ wordt gebruikt voor medewerkers die betrokken zijn in de primaire zorg en behandeling als onderscheid met bijvoorbeeld de facilitaire dienst of de dienst geestelijke verzorging. De term ‘medewerker’ is de brede aanduiding voor allen die in het verpleeghuis werkzaam zijn. 2 In deze studie gebruiken we zowel de ‘zij’- als de ‘hij’-vorm, om ons niet eenzijdig vast te leggen op de ‘hij’- of ‘zij’-vorm in het algemeen en om recht te doen aan de betreffende personen in het bijzonder. 3 Op de revalidatieafdeling wordt gesproken over ‘cliënten’ en op de woonafdeling van het verpleeghuis over ‘bewoners’. 4 De aanduiding ‘zorgvrager’ wordt gebruikt als overkoepelende aanduiding voor revalidanten en verpleeg - huisbewoners. 5 In dit proefschrift wordt de eerste persoon enkelvoud gebruikt wanneer het over mijzelf als onderzoeker gaat. De eerste persoon meervoud wordt gebruikt als het gaat over het onderzoek als zodanig en verwijst dan naar het onderzoeksteam (onderzoeker en begeleiders), tenzij anders aangegeven. Introductie | 19 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 19
mijn eigen value-committed stance als onderzoeker (Ellingson 2006). Ik ben opgegroeid in een christelijk gezin. Mijn ouders waren zeer toegewijd aan God en actief binnen de kerkelijke gemeente. Vanzelfsprekende waarden die ik heb meegekregen zijn geloof en gebed (spiritualiteit voeden), trouw en betrokkenheid (deel uitmaken van de gemeenschap), het uitdragen van het geloof (missionair ac - tief zijn), zorgen voor anderen (dienstbaar zijn), aanpakken en volhouden (verant - woordelijkheid nemen) en jezelf blijven ontwikkelen (talenten gebruiken). Vanuit deze achtergrond lag het toen voor mij voor de hand dat ik ‘de zending’ in zou gaan. De theologiestudie gaf verdieping aan mijn geloof maar zorgde ook voor een breder perspectief op kerk en samenleving. Twee periodes van stage in twee kerkelijke ge - meenten hebben mij destijds doen besluiten om gemeentevoorganger te worden. Wat mij daarin boeide, was het contact met mensen in zulke verschillende levens - omstandigheden. In de loop der jaren ontdekte ik voor mijzelf dat het pastorale mij na het hart ligt, meer nog dan het missionaire. Mijn belangstelling gaat uit naar het verhaal van mensen en met hen te zoeken naar verbinding met het verhaal van God. Maar wat mij ook altijd heeft geboeid, is hoeveel ik als voorganger voor men - sen heb kunnen betekenen en welke voldoening mij dat zelf gaf als mens. Boven - dien heb ik in al die jaren zelf veel geleerd en ben ik mijzelf blijven ontwikkelen. Persoonlijk, spiritueel en professioneel. In mijn werk sinds 2010 binnen de ouderen- en verpleeghuiszorg is het dezelfde belangstelling voor mensen en hun verhaal die mij drijft. Ik ben steeds meer gefas - cineerd geraakt door de wisselwerking in het contact met ouderen: dat een bewo - ner mij een kop koffie brengt als ik op kantoor zit, of dat iemand informeert naar hoe het met mij gaat. Door de belangstelling en zorg voor mij als persoon werd ik nieuwsgierig hoe die wisselwerking ervaren wordt door anderen. Op welke wijze cliënten en collega’s binnen de georganiseerde zorgpraktijk zin en betekenis erva - ren. Zo werd de vraagstelling voor dit onderzoek geboren. Deze persoonlijke aanleiding komt voort uit de context van onze instelling, die zich op haar website presenteert als ‘bij PZC Dordrecht zorgen mensen voor men - sen’. Het betreft een kleine protestants-christelijke instelling in de geseculariseerde Randstad, waar ik werk als geestelijk verzorger en specialist zingeving (Van der Leer 2014). Vanuit het sterke vermoeden dat de dagelijkse zorg al vol existentiële bete - kenis zit, is in 2011 een proces gestart rondom aandacht voor zingeving. Hierbij draait het om wat van waarde en betekenis is voor betrokkenen in het wederkerige proces van zorg geven en ontvangen. Uitgangspunt was de gedachte dat zingeving niet iets is wat verloren is gegaan en er weer in terug moet, maar wat in het zorg - proces verborgen zit en opnieuw bewust moet worden gemaakt. Als instelling heb - ben wij een doorgaand traject opgezet van scholing en training rond zingeving in de zorg voor groepen medewerkers afkomstig uit alle lagen van de organisatie. Het Bijbelverhaal van de barmhartige Samaritaan dat tot de oorspronkelijke identiteit van onze zorginstelling behoort, hebben we toen vertaald naar de drieslag: zien, 20 | Zinvolle zorg in het verpleeghuis Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 20
bewogen worden, in beweging komen 6. Vanuit de gedachte dat zorgen voor ande - ren begint bij jezelf wordt er daarom in de scholing stilgestaan bij drie basale vra - gen: ‘Wie ben ik? Wat raakt mij? Wat is waardevol voor mij?’ Zo worden zorgverleners er bewust van gemaakt dat de relatie met zorgvragers tot stand komt vanuit de verbinding met zichzelf en met elkaar. Het onderzoek waarvan dit proefschrift verslag doet, is opgezet op verzoek van de bestuurder, mede gedragen door de Raad van Toezicht en de Centrale Cliënten - raad. Het doel van dit studieproject is vanaf het begin geweest om het proces van zingevingsgericht werken inhoudelijk te onderbouwen, maatschappelijk te verbin - den en wetenschappelijk te verantwoorden. De vraag die ons hierbij bezighoudt, is hoe we betekenis en zin op het spoor kunnen komen, naar boven kunnen halen en hoe de gerichtheid op zingeving en zinbeleving van cliënten en medewerkers kan worden versterkt. De geestelijk verzorger wordt hierbij een belangrijke rol toe - gekend. 1.2 Maatschappelijke probleemstelling In ons onderzoek betrekken we drie actuele maatschappelijke thema’s op elkaar die corresponderen met het theoretisch kader van zorgethiek, spiritual care en gees - telijke verzorging: de discussie over de kwaliteit van de ouderen- en verpleeghuis - zorg, de toegenomen aandacht voor zingeving en spiritualiteit binnen de gezondheidszorg en de ontwikkelingen rond het vak geestelijke verzorging. 1.2.1 Ouderen- en verpleeghuiszorg De georganiseerde ouderenzorg zoals wij die nu kennen, bestaat niet veel langer dan een halve eeuw. Pas na de Tweede Wereldoorlog ontstond er maatschappelijke en wetenschappelijke interesse voor het welzijn van ouderen, die steeds meer in aantal toenamen (Van Campen & Verbeek 2017a). Tot die tijd was er geen sprake van overheidsbemoeienis maar waren mensen aangewezen op het sociale netwerk in hun eigen buurt. De diaconie van de kerken speelde vanouds een belangrijke rol in de zorg voor armen, zieken en eenzamen (Goudszwaard 2006). De ouderenzorg werd door de overheid geconcentreerd in zogenaamde bejaardenoorden of rust - huizen die tot eind jaren 60 van de vorige eeuw bestonden uit collectieve verzorging zonder enige vorm van privacy, met als enige ‘bezit’ een bed en een kastje. Mensen verbleven op zalen met twintig of dertig personen, vrouwen en mannen geschei - 6 Deze drieslag is gebaseerd op de nadruk die de Fraters van Tilburg vanouds leggen op barmhartigheid (Verschuren 2019) en vormt de rode draad binnen het trainingsprogramma ‘Compassie in de Zorg’, zie www.compassieindezorg.nl . De titel van de oratie van Embregts (2011) over de kwaliteit van zorg voor mensen met een verstandelijke beperking verwijst ook naar deze drieslag van barmhartigheid. Introductie | 21 Zinvolle zorg.qxp_binnenwerk Zinvolle zorg 28-05-20 11:44 Pagina 21
Zinvol e zorg in het verpleeghuis Een onderzoek naar de samenhang tussen zorg en zin en de rol van de geestelijk verzorger Zinvol e zorg in het verpleeghuis Niemand kiest er vr wi ig voor om in een verpleeghuis te gaan wonen, het gebeurt noodgedwongen. Gaan werken in een verpleeghuis is daarentegen vaak een bewuste keus. In dit boek staat de vraag centraal wat het in de prak- t k van a e dag voor mensen betekent om in een verpleeghuis te wonen en te werken. Het onderzoek laat zien dat zinvo e zorg a es te maken hee met de wissel- werking in de zorgrelatie: binnen het verpleeghuis z n het toch vooral men- sen die met elkaar optrek en. Bewoners en cliënten wi en als mens gezien worden die zelf ook iets voor anderen kunnen betekenen. En zorgverleners wi en vanuit hun hart werken en voldoening ervaren in het contact. Dat maakt het verpleeghuis tot een plek van zingeving, waar mensen meeleven met elkaar, zorg hebben voor elkaar en plezier beleven met elkaar. De au teur betoogt dat geestel k verzorgers een cruciale rol spelen in het versterken van deze samenhang tussen ‘zorg’ en ‘zin’. Het resultaat van deze studie is leerzaam voor geestel k verzorgers en onderzoekers, en levert waardevo e inzichten op voor zorgprofessionals, prakt kopleiders, managers en bestuurders in de ouderenzorg. Nico A. van der Leer (1957) studeerde theologie aan de Universiteit Utrecht en de Vrije Universiteit Am- sterdam. Daarna werkte hij jarenlang als gemeente- predikant. Hij deed van 2012-2014 de masterstudie Zorgethiek en beleid aan de Universiteit voor Huma- nistiek in Utrecht als voorbereiding op zijn promotie- onderzoek ‘Zinvolle zorg in het verpleeghuis’. Dit boek is de handelseditie van zijn proefschrift. Hij werkt als geestelijk verzorger en specialist zingeving bij PZC Dordrecht, een organisatie voor (revalidatie-) zorg, wonen en welzijn, met als motto: ‘Zinvol leven en werken’. 9 789043 533669 > NUR ISBN BOzinvollezorg.indd 1BOzinvollezorg.indd 1 18-05-20 17:1218-05-20 17:12