Een vreugdevolle opdracht

EEN
VREUGDEVOLLE
OPDRACHT
Uitgeverij KokBoekencentrum – Utrecht
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 3 07-01-2021 13:02
INHOUD
Inleiding: De soft power van paus Franciscus 7
Paul van Geest
Woord vooraf 19
Giuliano Vigini
1. Het christelijk leven als missie 21
Een kerk die erop uitgaat 21
Pastoraat en bekering 25
De missie als hart van het christelijk geloof 27
Het leven is een missie 31
Moedige missionarissen 34
Gedoopt en gezonden 36
2. De opdracht tot vreugde en hoop 41
Het verlangen naar een vreugdevol leven 41
Gezalfd met de olie van vreugde 44
Heel het volk van God verkondigt het Evangelie 50
De vreugde Christus te hebben ontmoet 52
Missionarissen van de hoop vandaag 55
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 5 07-01-2021 13:02
3. De opdracht tot liefdadigheid 59
Verenigd met God horen wij een roep om hulp 59
Op weg naar een betere wereld 63
De globalisering van onverschilligheid 69
Dienen, begeleiden en verdedigen 72
4. De opdracht tot rechtvaardigheid 79
Enkele uitdagingen van de huidige wereld 79
Wederzijds respect, fundament van de
interreligieuze dialoog 85
Het gaat niet alleen over migranten 88
5. De opdracht tot barmhartigheid 97
God wacht op de mens 97
Het gelaat van de barmhartigheid 100
Barmhartigheid is het hart van het kerkelijke leven 111
Missionaire Kerk, getuige van barmhartigheid 114
Conclusie: Wij, priesters, zijn de armen 119
Bronvermelding 125
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 6 07-01-2021 13:02
7
Inleiding
DE SOFT POWER VAN PAUS FRANCISCUS
Paul van Geest
Al in de eerste eeuw raakten christenen de overtuiging toegedaan dat de christengemeente van Jeruzalem in die van
Rome haar vervolg had gevonden. Al is onduidelijk welke
macht aan haar eerste leider, Petrus, binnen deze gemeenschap werd toegekend, feit is dat zijn derde opvolger, Clemens, het gezag had om te interveniëren bij problemen in
andere christelijke gemeenschappen. De christengemeenschap van Rome werd belangrijk geacht; niet zozeer vanwege de kwaliteiten van haar leiders als wel dankzij het
geloof dat Petrus en Paulus er de marteldood waren gestorven en er waren begraven.
De rond 190 gekozen Victor was de eerste bisschop van
Rome die uitdrukkelijk te kennen gaf dat hij het primaat
had over de lokale kerken rond Rome, zoals de bisschoppen van Alexandrië en Antiochië dit ook lieten gelden over
de bisdommen die het hunne omringden. Zij werden ‘patriarch’ genoemd. Aan de patriarchen werd ook de macht toegekend de bisschoppen van andere gemeenschappen
bijeen te roepen voor overleg in synodes. De bisschop van
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 7 07-01-2021 13:02
8
Rome kreeg de titel ‘patriarch van het Westen’ toebedeeld.
Pas later, in de vierde eeuw, zou Petrus’ zevenendertigste
opvolger, Damasus, het gezag van de bisschop van Rome
legitimeren door een beroep te doen op de schrifttekst uit
het Evangelie volgens Matteüs, waarin Christus zélf aan
Petrus toevertrouwt dat deze de steenrots is waarop Hij zijn
kerk zal bouwen (Mt. 16, 18). Zo beklijfde de gedachte, die
tijdens het Eerste Vaticaans Concilie schriftelijk werd vastgelegd, dat het pausschap door Christus zelf was ingesteld
en inherent is aan zijn kerk. Het kon niet minder.
Deze gedachte kwam op dit concilie niet zomaar uit de lucht
vallen. Zowel historische ontwikkelingen als de opvattingen over het pauselijk primaatschap hebben haar in de
hand gewerkt. Toen het patriarchaat van het Westen zich
vanaf de vijfde eeuw door talloze kloosterstichtingen en
missionaire arbeid gestaag uitbreidde, vermeerderde hiermee tegelijk de macht en het aanzien van de bisschop van
Rome. In de Karolingische tijd groeide de Kerk uit tot een
machtige organisatie, omdat bisschoppen deel uitmaakten
van het vazallensysteem en vorstelijke rechten bezaten.
Geholpen door machtige instanties als de benedictijner
congregatie van Cluny, wisten de pausen zich evenwel
steeds meer te vrijwaren van het keizerlijk gezag. Steeds
uitdrukkelijker beriepen zij zich op de perikoop in het Mattheüsevangelie om hun macht en gezag in kerk en wereld
erkend te krijgen.
Maar niet alleen de Schrift werd voor dit doel ingezet. In
het aan paus Gregorius VII (1073-1085) toegeschreven Dictatus papae werd in maar liefst zevenentwintig stellingen het
pauselijk primaat ten opzichte van het overige geestelijk én
wereldlijk gezag bevestigd. Na de naar hem genoemde Gre20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 8 07-01-2021 13:02
9
goriaanse hervorming ontstond er in het Westen een kerkelijke organisatievorm waarin de katholieke kerk door de
paus in Rome zou worden aangestuurd. De katholieke kerk
werd tot rooms-katholieke kerk. De paus werd monarch en
zeker de macht van paus Urbanus II werd haast keizerlijk
toen hij vorsten wist te verenigen om deel te nemen aan de
eerste kruistocht, die in 1099 zou leiden tot de verovering
van Jeruzalem en de stichting van een koninkrijk aldaar.
Christenen in het Oosten en in het Westen konden niet
anders dan de macht van de paus als meest effectieve hard
power in de wereld erkennen.
Dat pausen door dreiging, sancties, harde diplomatie en
militaire operaties koningen en keizers hun wil konden
opleggen, bewijst vooral paus Innocentius III (+1219). Behendig gebruikmakend van zijn hard power ontwikkelde hij een
visie op het primaatschap van de paus, waarin deze de plenitudo potestatis was voorbehouden: de volheid van de macht,
die aan Petrus was verleend en die in latitudo temporalis tot
uitdrukking kon worden gebracht. Dit behelsde een groot
aantal ‘wereldlijke rechten’ die op zijn geestelijke gezag (plenitudo spiritualis) berustten of ook op historisch gegroeide
rechtstitels. Voorzien van deze ‘uitrusting’ wist hij via interdicten koningen en keizers in het Oude Europa te dwingen
zich onder zijn suprematie te scharen. Ook al wordt de door
hem begonnen Vierde Kruistocht nu als de meest rampzalige gezien omdat orthodoxe en katholieke christenen elkaar
in Constantinopel bevochten, hij was wel de belangrijkste
wereldleider van zijn dagen. In de vijfde eeuw noemde de
paus zich plaatsvervanger van Petrus (vicarius Petri) om zijn
gezag te legitimeren. In de twaalfde eeuw werd alleen hij
plaatsbekleder van Christus (vicarius Christi) genoemd. Maar
Innocentius schroomde niet om zijn macht tot uitdrukking
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 9 07-01-2021 13:02
10
te brengen in de titel plaatsvervanger van God (vicarius Dei).
En eeuwen na Innocentius later bezat Borgia-paus Alexander VI nog steeds de macht om in 1494, door het Verdrag
van Tordesillas, de nieuwe wereld, Amerika, tussen de twee
concurrerende zeemogendheden Portugal en Spanje te
verdelen. Kortom: de geopolitieke rol van pausen werd in
de loop der eeuwen immens, of zij nu waardige christenen
waren of niet.
Maar tijden veranderen en pausen veranderen in de tijden.
De paus bleef geen keizer en zou het vanaf de negentiende
eeuw ook nooit meer zijn.
In 1798 riep Napoleon de Romeinse republiek uit en liet hij
de doodzieke paus Pius VI wegvoeren naar Valence. Daar
stierf hij in 1799. In het boek van de burgerlijke stand werd
opgetekend: ‘gestorven: burger Braschi. Beroep: paus’. De
gevangenschap van zijn opvolger Pius VII en de teloorgang
van de kerkelijke staten ondermijnden de hard power van de
paus volledig. Maar paradoxaal genoeg ondermijnden zij de
geopolitieke betekenis van het pausschap niet. Niet langer
meer een hard power in een wereld etsi Deus non daretur –
God werd in de (natuur)wetenschap, het rechtssysteem en
de staatsordening niet meer als Degene gepostuleerd uit
wie alles voortkomt – zou de paus op geopolitiek vlak tot de
meest invloedrijke soft power in de wereld worden en dit tot
op de dag van vandaag blijven.
Vooral dankzij de biografie van Carl Bernstein en Marco
Politi, His Holiness. John Paul II and the hidden history of our
time (1996) weten we nu dat Johannes Paulus II in de tachtiger jaren van de vorige eeuw goede contacten had met president Ronald Reagan. Toen hij hierom vroeg, had hij in een
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 10 07-01-2021 13:02
11
mum van tijd de kaarten van het Goelag Archipel op zijn
pauselijk bureau. De lijnen waren kort. Zijn afkeer van het
communisme resulteerde in de oproep om te getuigen voor
Christus tijdens zijn eerste bezoek aan het communistische
Polen in 1979. Hiermee gaf hij een enorme impuls aan de
betogingen van de vakbond Solidarność tegen het bewind in
zijn vaderland. Het vuur van de Poolse protestbeweging
sloeg over naar andere landen van het Warschaupact. Toen
in 1985 Michail Gorbatsjov in de Sovjet-Unie de Sovjetburgers met zijn hervormingsbeleid meer vrijheden verschafte,
was de val van het IJzeren Gordijn nog maar een kwestie van
tijd, al vertrouwde de paus de in 1989 pasbenoemde bisschop
van Berlijn, Georg Sterzinsky, toe dat de snelheid waarmee
de Muur was gevallen hem had verrast. Maar hoe het ook zij:
Reagan, Gorbatsjov en de paus werden gezien als degenen
die de beslissende duw tegen de Berlijnse Muur hadden
gegeven. Zelfs in de herdenkingsrede die in de Eerste Kamer
der Staten-Generaal in Nederland werd uitgesproken werd
deze paus als ‘wereldleider’ omschreven, wiens naam voor
altijd verbonden zou blijven aan ontwikkelingen die leidden
tot de val van het communisme en aan het einde van de
Koude Oorlog:
‘Als staatshoofd en kerkvorst van Vaticaanstad heeft hij
26 jaar lang mede geschiedenis geschreven in een wereld
waarin de machts- en krachtverhoudingen ingrijpend
veranderden. (…) Hij laat op velen een onuitwisbare
indruk achter, mede door de wijze waarop hij zijn ambt
invulde: met naast de kerkelijke ook nadrukkelijk de geopolitieke dimensie. ’1
1 Toespraak voorzitter Eerste Kamer van mevrouw Timmerman-Buck op 5
april 2005, www. eerstekamer. nl/nieuws/20050405/zijne_heiligheid_paus_
johannes.
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 11 07-01-2021 13:02
12
Soft power betoonden zich de pausen ook al vóór Johannes
Paulus II. Na hem zijn zij het ook gebleven. Ook al had en
heeft de paus geen economische macht, handelsbelangen of
een serieus leger: de katholieke kerk is dankzij haar 1, 3 miljard leden wereldwijd zeer goed ingebed in het maatschappelijke middenveld, als zij er in bepaalde landen in de
Derde Wereld zélf in belangrijke mate al geen vorm aan
geeft. Uit het Annuario Pontificio – het pauselijk jaarboek –
valt af te leiden dat er in het jaar 2019 220. 000 katholieke
kerken zijn; 1. 358 katholieke universiteiten; 139. 000 scholen;
5. 200 ziekenhuizen; 12. 000 weeshuizen; en 165 caritas-hulporganisaties in 200 landen. Deze kerken, universiteiten,
scholen en hulporganisaties vormen ook een uiterst fijnmazig netwerk, waaruit informatie vanuit de hele wereld
bijeen komt ten bate van de pauselijke curie. De paus weet
werkelijk heel veel.
Het is daarom niet verwonderlijk dat na de VS het Vaticaan
het land is met de meeste geaccrediteerde ambassadeurs.
Met maar liefst 181 landen heeft de Heilige Stoel diplomatieke betrekkingen. Ook Nederland heeft er nog een ambassade, en dat heeft een reden. De vorige ambassadeur bij de
Heilige Stoel, Jaime de Bourbon, zag als geen ander dat er
allianties moesten worden gesmeed opdat Nederland en de
Heilige Stoel samen kunnen optrekken in vredesonderhandelingen en in het bestrijden van armoede, milieuvervuiling, xenofobie en de vervolging van homoseksuelen.
De geopolitieke macht van de paus was door de daden en
reizen van paus Johannes Paulus II zeer toegenomen. Zijn
opvolgers Benedictus XVI en Franciscus konden na hun
aantreden in dit opzicht een geëffend pad bewandelen.
Maar hun macht was in geen enkel opzicht te vergelijken
met die van hun voorganger Innocentius III. Er is geen
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 12 07-01-2021 13:02
13
institutie in de geschiedenis der mensheid geweest als het
pausschap waarin een hard power zich zo rigoureus kon
transformeren tot een soft power.
Toen Jorge Mario kardinaal Bergoglio in maart 2013 tot
paus was gekozen, bleek al snel dat hem, meer dan bij
Johannes Paulus II het geval was geweest, de interne hervorming van de curie en de financiële instanties van de
Heilige Stoel en het leiderschap in de katholieke kerk voor
ogen stond. Zijn hervormingsgezindheid ten spijt heeft
paus Franciscus ook een uitgesproken geopolitieke agenda
ontwikkeld. Na meer dan zeven jaar pontificaat kan men
zeggen dat hij niet alleen een succesvol kerkhervormer,
maar ook een eigenzinnige en opmerkelijke wereldleider is
geworden.
Toen hij in maart 2013 aantrad en ‘buona sera’ zei, wisten we
één ding zeker. Als er één paus is die niet tot paus is opgeleid, is hij het wel. De vorige pausen waren in hun vorige
levens kerkelijke diplomaten geweest; Joannes Paulus II was
als aartsbisschop van Krakau kind aan huis bij de curie en
Benedictus XVI was er meer dan twintig jaar een van de
belangrijkste kardinalen geweest. Zo niet de Jezuïet Bergoglio. Wie Francesco tra i lupi, il segreto di una rivoluzione (Franciscus tussen de wolven, het geheim van een revolutie) van
de reeds genoemde Marco Politi leest, komt er al snel achter
dat het leven en de persoonlijke ervaring van Franciscus
niet te vergelijken valt met die van de meeste prelaten van
de curie in Rome. Hij heeft zijn leven lang met zijn grote
voeten door de modder en het stof van de favela’s gelopen
en anoniem met de metro gereisd, ook toen hij kardinaal en
kerkvorst was. Hij heeft daar zieke mensen omhelsd en met
ze gehuild. Hij had Rome gemeden en als hij er was, bleef
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 13 07-01-2021 13:02
14
hij er zo kort mogelijk. Eenmaal paus moet hij, net als de
Leuvense hoogleraar en Nederlandse paus Adrianus VI,
meer geschrokken zijn van de ondoorzichtigheid van de
Romeinse curie dan zijn voorgangers, die de kritische distantie tot dit bestuursapparaat wat meer ontbeerden omdat
zij erin waren gepokt en gemazeld. Iets minder voortvarend
dan de Leuvense en Hollandse paus – Adrianus ontsloeg
binnen één week meer dan de helft van de curieprelaten –
streefde Franciscus hervormingen en maximale transparantie na. Natuurlijk werd en wordt hij in dit streven op curiaal
subtiele wijze steeds weer gedwarsboomd. Maar allengs
worden de financiën van het Vaticaan inzichtelijker. Ernst &
Young werd ingehuurd om elke rekening bij de Vaticaanse
bank IOR (Instituut voor Religieuze Werken) tegen het licht
te houden en duizenden malafide bankrekeningen op te
heffen. En rapporten over bisschoppen die misbruik maakten van hun macht en van minderjarigen werden openbaar
gemaakt.
Maar de curiehervormer is ook geopoliticus. Paus Franciscus liet zijn diplomaten bemiddelen onder meer bij de totstandkoming van een overeenkomst tussen de VS en Cuba;
pauselijke diplomaten brachten de gezworen vijanden van
Zuid-Soedan samen in het Vaticaan en bewerkten in 2018
een voorlopig akkoord met China over de benoeming van
bisschoppen. Franciscus’ pontificaat werd en wordt gekenmerkt door een ongekend pragmatisme. Als geopoliticus
blijkt paus Franciscus niet, zoals Johannes Paulus II, de
communisten maar vooral de inwoners van rijke landen uit
hun comfortzone te halen. Degenen die zich verzekerd
weten van een betrekkelijk zorgeloos bestaan omdat hun
landen voldoende geld bezitten om ook in tijden van
schaarste hun volk de benodigde grondstoffen te garande20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 14 07-01-2021 13:02
15
ren, worden, bijvoorbeeld in Laudato Si’, in Evangelii Gaudium en in de toespraken die in dit boek zijn gebundeld,
sterk bekritiseerd om hun gebrek aan solidariteit. Ook in de
toespraak die hij bij gelegenheid van de toekenning van de
Keizer Karelprijs in 2016 hield, stelde paus Franciscus het
verlies aan sociaal kapitaal, van solidariteit en van empathie in consumptiemaatschappijen aan de kaak, evenals de
inkomensongelijkheid en de hierdoor groeiende kloof tussen rijk en arm. En in Bolivia hield hij in 2015 zijn publiek
voor dat een gelijkelijke en eerlijker verdeling van de vruchten van de aarde en van de menselijke arbeid geen zaak is
van welwillendheid of goedgunstigheid van rijken jegens
armen, maar een morele plicht van de eersten jegens de
laatsten. Zoals het ook een morele plicht is van de eersten
de uitstoot van broeikasgassen tegen te gaan door matiging
van de productie en consumptie van goederen, die aan- en
uitstoot gevende industrieën noodzakelijk maken. Ook de
toespraken die in dit boek zijn opgenomen vormen een
indrukwekkend dossier van de betrokkenheid van de paus
op mensen wier rechten met voeten worden getreden
omdat de meest begunstigden in de wereld hen uitbuiten
omwille van hun niet-aflatende behoeftebevrediging.
In deze toespraken wordt ook zonneklaar dat paus Franciscus’ blik op de wereld niet uitsluitend is gevormd door de
curie of de academie. Zowel in zijn preken voor Romeinse
parochies als in zijn hier opgenomen toespraken over de
migranten- en vluchtelingenproblematiek lijkt hij op het
tegendeel van Dostojevski’s grootinquisiteur, die in zijn
machtspositie Jezus maar een lastpak vindt. Hij betoont
zich hierin vooral een leerling van Jezus, die goed begrijpt
waar het zijn Heer om te doen was: een mensengemeenschap bouwen, waar sworn enemies met elkaar in dialoog
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 15 07-01-2021 13:02
16
treden, waar vluchtelingen en migranten als in een veldhospitaal worden verzorgd en waarin gemarginaliseerde
mensen bij uitstek de eregasten zijn (zie de toespraken op
p. 74-76 van dit boek).
Dat hij geen grootinquisiteur is, heeft een reden. Jorge Maria
Bergoglio is eigenlijk de eerste paus die uit de geglobaliseerde maatschappij stamt: een complexe maatschappij,
een megalopolis, waarin alle religies, alle vormen van samenleven, alle vormen van seksualiteit, armoede en criminaliteit, hun sporen nalaten. Hij weet daarom beter dan een
academicus in een ivoren toren of een ambtenaar in een
chique palazzo van de curie hoe de kerk mensen in hun persoonlijke en gemeenschappelijke leven, maar ook in hun
gemeenschappelijke en persoonlijke drama’s behulpzaam
kan zijn.
Meer dan zijn voorgangers zet paus Franciscus zijn soft
power in ten behoeve van de zorg voor de meest kwetsbaren, de armsten, de meest ontheemden, de eenzamen.
Lampedusa en Lesbos zijn belangrijker dan Rome.
Prof. dr. P. J. J. van Geest is hoogleraar kerkgeschiedenis en geschiedenis van de theologie aan Tilburg University, hoogleraar economie en theologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en
gasthoogleraar aan de Faculteit der Godgeleerdheid aan de
Katholieke Universiteit Leuven.
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 16 07-01-2021 13:02
17
LITERATUUR
C. Bernstein, M. Politi, His Holiness. John Paul II and the hidden history of our time. New York: Doubleday, 1996;
E. Borgman, R. Torfs, J. De Volder, P. van Geest, Paus Franciscus. Een chaotisch en bewogen jaar. Baarn: Adveniat,
2019;
J. De Volder (ed), The Geopolitics of Pope Francis. LeuvenParis-Bristol: Peeters, 2019 (Annua Nuntia Lovaniensia 77);
J. S. Nye, Soft Power: the means to success in world politics. New
York: Public Affairs, 2004;
M. Politi, Francesco tra i lupi, il segreto di una rivoluzione.
Rome: Laterza, 2014;
P. Raedts, De uitvinding van de rooms-katholieke kerk. Amsterdam: Uitgeverij Wereldbibliotheek, 2014;
M. Schlag, The Business Francis Means. Understanding the
Pope’s Message on the Economy. Washington D. C. : The
Catholic University of America Press, 2017.
20116 Een vreugdevolle opdracht. indd 17 07-01-2021 13:02