Geloof in de toekomst

geloof in de toekomst 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 1 18-01-19 11:51

113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 2 18-01-19 11:51 008B0003004600520053005C0055004C004A004B00570003001500130014001C

Buijten & Schipperheijn Motief - Amsterdam een terugblik met het oog op morgen geloof in de toekomst Meint Smit 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 3 18-01-19 11:51

1e druk januari 2019 Copyright © 2018 Meint Smit. Alle rechten voorbehouden. ISBN: 978-94-6369-020-1 De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan uitsluitend rechtenvrije foto’s te gebruiken. Mocht u toch menen enige rechten te kunnen doen gelden, meldt u dit dan bij de uitgever. Omslag: Een ge stileerde versie van de ‘De voetwassing’, een ets van Rembrandt van Rijn. Illustratie bij het thema Heersen of Dien en dat in deel II besproken wordt. Ontwerp omslag: Smit Grafische Vormgeving, Eindhoven Ontwerp binnenwerk: Buijten & Schipperheijn, Amsterdam 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 4 18-01-19 11:51 008B0003004600520053005C0055004C004A004B00570003001500130014001C

5 | I n h o u d Woord vooraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 In leiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 D e e l 1 G E L o o F, W E T E nS C hA P E n T E C h n I E K 1. Weet je het zeker? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Twee mooie verhalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 E en pretentieus verhaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Ee n ongelooflijk verhaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 H et einde van het verhaal? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2. Wetenschap en geloof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Rationalisme en empirisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 R ationalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Em pirisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 G eloof en wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 S chokkende ontdekkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 E en wetenschappelijke revolutie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ee n nog grotere schok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 N aar een pluralistische visie op wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Du alisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Pl uralisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 E endimensionale economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 E endimensionale evolutiebiologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Sp anningen tussen geloof en wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 N aar de ontmythologisering van de wetenschap . . . . . . . . . . . . . 76 3. Techniek en wetenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Techniek en vooruitgang . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 In formatie- en communicatietechniek (ICT) . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 De w et van Moore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 W at gaat er verder nog komen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 G evaren van de techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 O ngewenste bijwerkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 S chaalvergroting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 5 18-01-19 11:51

6| De techno-economische organisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Een onz ekere toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Wete nschap en techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ver schillen en overeenkomsten tussen wetenschap en techniek 102 Naar t echnische beheersing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Naar e en dienstbare techniek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 D e e l 2 G E L o o F E n S A mEnL E vInG 4. Macht en Geweld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 5000 Jaar beschaving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Ideo logie en geweld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 De oud ste beschavingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 De is lam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Het c hristendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Van d ienende kerk naar heersende kerk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Re formatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 De F ranse Revolutie en de Verlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 Co nclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 So ciaal en economisch geweld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Tw eedeling van de samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Ar moede neemt toe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 De r ijken worden rijker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Ge volgen van de groeiende kloof tussen rijk en arm . . . . . . . . . 148 Co nclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 5. Humanisme, Renaissance en Verlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 De Renaissance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Hu manisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 Ch ristelijk humanisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 De V erlichting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 De m ens: goed of slecht? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 De s amenleving: sociaal of individualistisch? . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Naa r een socialere samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Co nclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 6 18-01-19 11:51 008B0003004600520053005C0055004C004A004B00570003001500130014001C

7 | 6. Dienen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3 Over godsdienst en godsdienstigheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 3 Het sociale karakter van de wetten van Mozes . . . . . . . . . . . . . . . . 17 6 De christelijke kerk in het Romeinse Rijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 R eformatie van de samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 D e afschaffing van de slavernij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 He t Réveil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 H et christendom in China . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 C onclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 7. Het christelijk geloof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Christendom en humanisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 V erbetering van de samenleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 4 Vernieuwing van de mens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 G eloof in de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 7 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 7 18-01-19 11:51

113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 8 18-01-19 11:51 008B0003004600520053005C0055004C004A004B00570003001500130014001C

9 | W o o r d v o o r A F De titel van dit boekje heeft een dubbele betekenis. Het gaat over de rol van het christelijk geloof in de toekomst. Maar het gaat ook over het vertrouwen in de toekomst. In de decennia rond de eeuwwisseling zijn zowel de rol van het christelijk geloof in de westerse samenleving als het vertrouwen in de toekomst van die samenleving sterk afgenomen, vooral in Europa. En je kunt je afvragen of die twee iets met elkaar te maken hebben. In dit boekje bespreken we de rol die geloof, wetenschap en techniek spelen in onze moderne samenleving. Om daar een goed zicht op te krijgen is het belangrijk om wat afstand te nemen van onze eigentijdse opvattingen. We doen dat door regelmatig uitstapjes te maken naar de geschiedenis van onze samenleving om erachter te komen hoe mensen er toen over dachten en wat we daarvan kunnen leren. Een terugblik met het oog op morgen. Het boekje is geschreven voor mensen die geïnteresseerd zijn in de betekenis van geloof, wetenschap en techniek voor onze moderne sa- menleving. Om het te kunnen volgen heb je geen grondige achtergrond- kennis nodig. Wie die achtergrondkennis wel heeft zal in het boekje deels bekende stof tegenkomen, maar ik hoop dat het desondanks vol- doende nieuwe gezichtspunten zal aanreiken om het de moeite van het lezen waard te maken. Een woord van dank voor familie, vrienden en kennissen die eerdere versies van het manuscript kritisch hebben doorgelezen en zo meege- holpen hebben om er een goed leesbaar en hopelijk overtuigend boekje van te maken. 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 9 18-01-19 11:51

113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 10 18-01-19 11:51 008B0003004600520053005C0055004C004A004B00570003001500130014001C

11 Inleiding | I n L E I dInG Meer dan duizend jaar lang heeft het christelijk geloof de Europese cultuur gestempeld. Hoewel de praktijk soms ver afweek van de chris- telijke idealen, waren er maar weinig mensen die het christelijk geloof zelf ter discussie stelden. Het geloof in God was zo ingeburgerd in de samenleving en in de opvoeding dat het voor de meeste mensen van- zelfsprekend was. Van die vanzelfsprekendheid is weinig meer over. Sinds de jaren zes- tig van de vorige eeuw is het christelijk geloof in hoog tempo naar de rand van de samenleving verdrongen. Veel mensen zien het tegenwoor- dig als iets voor je privéleven, kerken lopen leeg en in de politiek vormen de traditionele christelijke partijen een steeds kleinere minderheid. Oppervlakkig bezien lijkt het een logische ontwikkeling: door de opkomst van de wetenschap en de moderne communicatiemiddelen worden mensen steeds mondiger en laten ze zich niet meer door ker- ken voorschrijven wat ze moeten doen of denken. De moderne mens baseert zijn opvattingen niet langer op geloofsovertuigingen maar op wetenschappelijke inzichten. Maar worden we inderdaad wel mondiger als we ons laten leiden door de wetenschap in plaats van door het christelijk geloof? Er zijn maar weinig mensen die zelf wetenschappelijke uitspraken kunnen checken: ruilen we niet het ene geloof in voor het andere? En is het wel duidelijk welke richting de wetenschap ons wijst? Wetenschap en techniek zijn schitterende instrumenten om te begrij- pen hoe de werkelijkheid in elkaar zit en hoe we die kennis kunnen ge- bruiken om de kwaliteit van ons leven te verbeteren. Maar instrumenten kunnen ons geen antwoord geven op de vraag wat de zin en het doel van ons leven is. Als we het antwoord daarop niet langer aan het christelijk geloof ontlenen maar van de wetenschap verwachten, lopen we het ri- sico dat wetenschap en techniek ons gaan beheersen in plaats van ons te dienen. In dit boekje laten we zien dat dit inderdaad aan het gebeuren is en hoe dat gebeurt. De dominante rol die de wetenschap in onze samenleving heeft gekregen blijkt bijvoorbeeld uit een afscheidsbrief van een lid van de plaatselijke kerk waarvan ik lid ben. Hij had de moeite genomen om uit te leggen waarom hij het geloof in God was kwijtgeraakt. Eén van zijn argumenten was dat de wetenschap had aangetoond dat veel van 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 11 18-01-19 11:51

12| Inleiding wat christenen geloven niet klopt. Je vraagt je af hoe het komt dat deze jongeman, die zelf geen wetenschappelijke opleiding of achtergrond heeft, gelooft dat de wetenschap het hem onmogelijk maakt om in God te geloven, terwijl veel wetenschappers een belangrijke rol zien voor het christelijk geloof in hun leven en hun wetenschappelijke werkzaamhe- den. Blijkbaar is er in onze samenleving een beeld van de wetenschap ontstaan dat mensen tot keuzen brengt die ook vanuit wetenschappelijk oogpunt allerminst vanzelfsprekend zijn. Het voorbeeld illustreert hoe mensen belangrijke keuzen maken op basis van gangbare opvattingen die ze van thuis of van hun omgeving hebben meegekregen, maar waarvan ze zelf de juistheid of de reikwijd- te niet echt kunnen checken of overzien. Dat geldt niet alleen voor de keuze of je wel of niet gelooft. Maar ook voor veel andere keuzen die je maakt voor de invulling van je werk of voor je persoonlijke leven. In die gangbare opvattingen treden in de loop van de tijd grote verschui- vingen op en ze verschillen ook tussen culturen. Ze verklaren waarom zaken die in de ene cultuur of de ene tijd vanzelfsprekend zijn dat in een andere cultuur of een andere tijd volstrekt niet zijn. En ze spelen een belangrijke rol voor de richting waarin samenlevingen en culturen zich ontwikkelen. Wie al wat langer meeloopt heeft zelf ervaren hoe sterk de gangbare opvattingen in de afgelopen vijftig jaar op tal van gebieden zijn verscho- ven. En ook hoe het karakter van de samenleving en ons vertrouwen in de toekomst zijn veranderd. Terwijl er in de tweede helft van de vorige eeuw ondanks twee wereldoorlogen een groot optimisme was over de toekomst is daar in onze tijd weinig van over. De internationale stabi- liteit is verdwenen in een tempo dat niemand twintig jaar eerder voor mogelijk had gehouden. De opwarming van de aarde lijkt steeds snel- ler te gaan en er is grote onzekerheid hoe groot de gevolgen gaan wor- den. En hoewel er weer sprake is van een groeiende economie, geldt dat lang niet voor iedereen en vragen deskundigen zich af of het om een blijvende of een tijdelijke opleving gaat. De hoge schuldenlasten van veel landen maken de economie fragiel: een paar procent renteverho- ging kan de wereld zo weer in een nieuwe financiële crisis storten. Veel mensen maken zich zorgen over hun toekomst: hun baan, hun inkomen, hun hypotheek of hun oudedagsvoorziening. En hoewel niet iedereen de toestand even ernstig inschat kun je toch constateren dat het opti- misme van de vorige eeuw is omgeslagen in zorg over de toekomst. Het vertrouwen is verdwenen. 113577 Geloof in de toekomst C4 DEF.indd 12 18-01-19 11:51 008B0003004600520053005C0055004C004A004B00570003001500130014001C