Aanbevelingen en verdieping
Denk aan de Reformatie in Nederland en je komt onherroepelijk uit bij de Beeldenstorm, de periode na 1566 waarbij in ontelbare kerken beelden werden vernietigd. Mede daardoor is het beeld ontstaan dat Johannes Calvijn, op wie de Nederlandse Reformatie zich vooral beroept, niets moest hebben van uitingen van kunst.
Maar dat klopt niet; Calvijn zag het scheppend vermogen van kunstenaars als gave van God. Het was juist de afgoderij waar hij niets van moest hebben. In deze bundel benaderen de auteurs de kunstgeschiedenis vanuit calvinistisch en neocalvinistisch (gebaseerd op Abraham Kuyper) perspectief. In vier delen behandelt het boek de wortels van deze benadering (Calvijn en Kuyper), de kunstgeschiedenis, de esthetica en de kunsttheologie. Ondanks het streven naar laagdrempeligheid van de auteurs vergt het geregeld veel van de lezer. De calvinistische geloofsopvatting en het (neo)calvinistisch perspectief zijn telkens opnieuw het uitgangspunt van alle hoofdstukken. Wie daarin onvoldoende thuis is, zal hier en daar veel moeite moeten doen om de gedachtegangen van de auteurs te kunnen volgen. Het boek is voorzien van talrijke illustraties in kleur en zwart-wit, literatuurverwijzingen en eindnoten.
- NBD Biblion
In de westerse geschiedenis was het christendom lange tijd de belangrijkste voedingsbodem voor kunst. In een onlangs verschenen bundel behandelen twaalf gerenommeerde auteurs uit binnen- en buitenland allerlei historische, filosofische, theologische en maatschappelijke ontwikkelingen die de bloei daarvan in de recente eeuwen hebben bevorderd of tegengewerkt. Ze richten de aandacht vooral op het calvinisme en het neocalvinisme, de beweging waarvan Abraham Kuyper de initiator was.
Het eerste deel (‘Wortels’) gaat voor de helft over Calvijn. In het eerste artikel staat Marleen Hengelaar-Rookmaaker stil bij zijn visie op de beeldende kunst, waarna zij nagaat hoe die doorgewerkt heeft in de daaropvolgende eeuwen. Het is een boeiende rondleiding langs kunstwerken en kunstenaars van de zestiende eeuw tot nu toe. Was er in de zeventiende eeuw sprake van een overvloedige kunstproductie door calvinisten, dat veranderde in de achttiende en vooral in de negentiende eeuw. Het was de tijd van de Verlichting met haar verzwakkende effect op het geloof, terwijl men in piëtistische kringen helemaal niet veel van kunst moest hebben. Voor de twintigste eeuw moet onder meer gedacht worden aan de ‘aankleding’ van de kerken van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog (denk aan gebrandschilderd glas en liturgisch textiel, bijvoorbeeld). Er raakten trouwens steeds meer niet-gelovige kunstenaars bij de projecten betrokken. Vanaf de jaren ’60 was het werk van orthodox-protestantse kunstenaars bijna altijd figuratief: landschappen, portretten, stillevens en kerkinterieurs (denk in het bijzonder aan Henk Helmantel). Het was figuratieve kunst in een tijd waarin abstracte kunst dominant was. Deze christelijke kunstenaars maakten werk dat aansloot bij de zichtbare werkelijkheid van de schepping, in de geest van Calvijn en Kuyper. De laatstgenoemde sprak wel over het cultuurmandaat. Vandaag de dag bestaan er vele stijlen. Hedendaagse kunst omvat installaties, performance, multimediale kunst, fotografie, videokunst en computerkunst, naast de oude vormen van schilderijen en sculpturen. - Tot zover over het eerste artikel. Het is een goede inleiding op het hele boek.
Adrienne Dengerink Chaplin geeft in het tweede artikel antwoord op de vraag of Calvijn werkelijk een negatieve kijk op de kunst had. Of was zijn waarschuwing tegen beelden gemotiveerd door de gevaren van verleiding tot bijgeloof en van een ontspoorde Godsverering? Ze gaat ook in op Calvijns invloed op latere generaties.
Onder het motto ‘Wortels’ komt ook Kuyper ter sprake, in het derde artikel, van de hand van Roger D. Henderson. De neocalvinistische voorman zag kunst vooral als een scheppingsgave, die tot verheerlijking van God en tot vreugde van de mensen diende. Kuyper was – wat je misschien niet zou denken – voorstander van nieuwe muurschilderingen en gebrandschilderde ramen in kerken.
Het eerste deel wordt afgesloten met een artikel over de esthetica van Herman Dooyeweerd, eveneens van de hand van Henderson.
Het voert te ver om de artikelen uit de andere rubrieken (‘Kunstgeschiedenis’, ‘Esthetica’ en ‘Kunsttheologie’) samen te vatten. Ik noem alleen de bijdrage van Wessel Stoker over de kunsttheologie van onder anderen Gerardus van der Leeuw (1890-1950), die veel invloed in de Nederlandse Hervormde Kerk heeft gehad. Met zijn fenomenologische beschrijving van kunst van andere, niet-westerse religies was hij een voorloper van wat thans vergelijkende of interculturele kunstfilosofie of kunstgeschiedenis genoemd wordt. Verder moet gezegd worden dat hij zorgen geuit heeft over het autonome karakter van de kunst van zijn tijd. Die had geen behoefte meer aan godsdienstige thema’s, waardoor religie en kunst tegenover elkaar kwamen te staan. Stoker maakt een kritische kanttekening. Van der Leeuw legde alle nadruk op de menswording van het Woord van God. De Christusgestalte was voor hem centraal. Stoker: ‘Houdt dat in dat figuratieve kunst de voorkeur verdient boven abstracte kunst?’ Hij vindt het opvallend dat Van der Leeuw nauwelijks aandacht voor de religieuze kunst van de avant-garde van zijn eigen tijd had. Overigens, over Van der Leeuw gesproken: de naar hem genoemde stichting, in 1954 opgericht, heeft veel betekend voor de kunst op het protestantse erf.
U begrijpt: Kunst D.V. is een boeiend boek over een thema dat niet altijd veel aandacht gekregen heeft. Toch is het goed om er over na te denken, bijvoorbeeld aan de hand van wat Calvijn en Kuyper erover gezegd hebben. Dat hoeft niet onkritisch te gebeuren. Een vraag die ik als iemand die door dr. O. Noordmans geïnspireerd is, aan Kuyper zou willen stellen, is deze: of zijn uitspraken over scheppingsgave, cultuurmandaat en dergelijke niet te uitbundig zijn. Ook de kunst behoort tot de wereld van de dingen die voorbijgaan. Meer oog voor de tragische kanten van de schepping en de cultuur, ook in de kunst, zou niet verkeerd zijn, lijkt mij. Overigens: goed te verbinden met wat hij over de zonde gezegd heeft.
- Confessioneel Credo
De essaybundel ‘Kunst D.V.’ is een aanrader voor een christen die wil nadenken over kunst.
Vijftig jaar geleden schreef Hans Rookmaaker het boek, Modern Art and the Death of a Culture. Het beïnvloedt de calvinistische kunstbeschouwing nog steeds. Maar zijn leerlingen stonden niet stil, blijkt uit een langverwacht boek. Kunst D.V. bevat essays van een keur van Amerikaanse, Britse en Nederlandse (neo)calvinistische denkers (theologen, filosofen, kunstenaars en kunsthistorici) over vijftig jaar gereformeerde kunstbeschouwing.
Kunst D.V. is een essaybundel met een hoog soortelijk gewicht. Niet altijd even lenig geschreven bijdragen voorkomen dat dit een nachtkastjesboek wordt – of je moet als doel hebben in slaap te vallen. Stevige kost dus. Maar wie als christen wil nadenken over kunst, heeft hier een goede maaltijd aan.
- Nederlands Dagblad
Recensies & Verdieping
voorpagina verdieping opinie religie&filosofie duurzaamheid&natuur cultuur&media achterpagina De schrijversMarleen Hengelaar-Rookmaaker is musicoloog en hoofdredacteur van de website ArtWay. Ze redigeerde eerder de zes delen dikke ‘Complete Works’ van haar vader, Hans Rookmaaker (1922-1977), de allereerste hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Vrije Universiteit. Haar mederedacteur Roger Henderson was onder meer docent filosofie aan de christelijke hogeschool Viaa in Zwolle. De veertien essays in deze bundel komen van een internationaal gezelschap van calvinistische kunsthistorici, filosofen, muziekwetenschappers en theologen uit ook de Verenigde Staten, Canada en Groot-Brittannië.De thematiekCalvinisten en beeldende kunst, dat is geen vanzelfsprekende combinatie. Begon de Reformatie in onze contreien immers niet met een beeldenstorm? Vanuit een letterlijk respect voor het tweede gebod, dat afbeeldingen verbiedt? Plus een diep wantrouwen tegen alles wat het leven mooier en vrolijker zou kunnen maken?Wel, zo simpel zwart-wit ligt het allemaal niet, zo blijkt uit ‘Kunst D.V.’ (waarbij D.V. staat voor: ‘Deo Volente’, ‘naar Gods wil’). Oké: Calvijn wilde geen beelden in de kerk, omdat die tijdens de eredienst maar af zouden leiden van het Gods Woord. Maar hij zag beeldhouwen en schilderen wel als een gave van God, mits die kunsten tenminste ‘zuiver’ werden gebruikt. En dan ging het om zaken als ingetogenheid, natuurgetrouwheid en vakkundigheid – een visie die terug te vinden is in het werk van heel wat grote schilders, van Rembrandt en Van Ruisdael tot en met Van Gogh. Ook neocalvinist Abraham Kuyper had waardering voor kunst, omdat de schoonheid daarvan God kon verheerlijken en de mensheid in de gebroken wereld tot vreugde kon zijn. Dat zou een belangrijk uitgangspunt worden voor de esthetica en kunsttheologie van latere calvinistische geleerden als Hans Rookmaaker, Herman Dooyeweerd, Calvin Seerveld en Lambert Zuidervaart, die in deze bundel allemaal ruimschoots aan bod komen.Opvallendste stellingMocht u denken dat calvinistische kunst bij voorkeur moralistisch en zoetelijk is, dan heeft u het mis. Er wordt in ‘Kunst D.V.’ vooral diep nagedacht en kritisch van mening verschild over lastige begrippen als schoonheid, harmonie, artistieke waarheid, tijdgeest, verbeelding, materialiteit, dienstbaarheid en lichamelijkheid. Over de waardering en interpretatie van abstracte kunst, moderniteit en het nut van subsidie. Wel is men het erover eens dat het nooit alleen kan en mag gaan om het ego van de kunstenaar, de autonomie van het kunstwerk en de esthetische contemplatie waartoe dat uitnodigt.Centrale zin‘Onder zowel christenen als niet-christenen zijn er vandaag velen die menen dat kunst overbodig is, van geen belang en misschien zelfs zonde van hun tijd. Die gedachte is (neo)calvinisten vreemd. Kunst maakt immers deel uit van Gods goede schepping.’Redenen om dit boek niet te lezenRedacteuren Hengelaar-Rookmaaker en Henderson zeggen hun best te hebben gedaan om hun boek voor iedere geïnteresseerde zo toegankelijk mogelijk te maken, maar dat de essays van filosofischer aard ‘wat meer’ inspanning vergen. Helaas, onderdrijven is ook een kunst. Van sommige essays mag je zelfs hopen dat de naaste collega-experts ze nog kunnen volgen.Redenen om dit boek wel te lezenDaartegenover staat gelukkig een aantal heldere, zeer leesbare bijdragen, die ook een niet-calvinistische kunstliefhebber op een ander, mooier been kunnen zetten. Ook is er oog voor hoe er aan de andere, vrijzinniger kant van de schutting gedacht wordt over de relatie tussen kunst en religie in een seculiere wereld. Maar het boek is toch op z’n best wanneer al die geleerden enthousiast mogen vertellen over wat er in religieus opzicht allemaal te zien is op Breugels ‘Boerenbruiloft’. ‘De derde mei’ van Goya. Het nachtelijke terrasje van Van Gogh. Over de porno en olifantenpoep in een madonna uit 1996 van Ofili. Over waarom Kate Kollwitz begin vorige eeuw stopte met schilderen en prenten ging maken van wat ze in de gemeentelijke daklozenopvang zag. Mooi? Nee, lang niet altijd. Maar van betekenis? Absoluut.Lees ook:Religie is geen taboe meer voor kunstenaarsReligie was lange tijd een beladen verschijnsel in de kunst. Maar een jongere generatie, zoals componist Anthony Fiumara en beeldend kunstenaar Niek Hendrix, put weer onbevangen uit de christelijke erfenis.BoekrecensiesIn ‘Na de Bataclan’ spreken de vaders van slachtoffer en dader over de tragedie in ParijsEen inspirerend, maar eenzijdig pleidooi voor de kracht van verhalenAmerican Psycho: Daar heb je Trump weer!Hier zou content moeten staan van bijv. Twitter, Facebook of InstagramOm u deze content te kunnen laten zien, hebben wij uw toestemming nodig om cookies te plaatsen. Open uw cookie-instellingen om te kiezen welke cookies u wilt accepteren. Voor een optimale gebruikservaring van onze site selecteert u "Accepteer alles". U kunt ook alleen de sociale content aanzetten: vink hiervoor "Cookies accepteren van sociale media" aan. Loading Meer over kunst, cultuur en entertainment kunst en entertainment literatuur Abraham Kuyper Anthony Fiumara ArtWay Boerenbruiloft Calvin Seerveld Boekrecensies Marijke Laurense religie&filosofie 1 2 3 4 5 6 1 2 3 Meer religie&filosofie Start Best gelezen Net binnen Zoeken Service Service Inloggen Log in of maak een account aan Uitloggen Mijn account Uw gegevens en de bezorg-, vakantie- en verhuisservice Meldingen Hier kunt u notificaties beheren Zoeken Zoeken op auteur, titel of onderwerp Puzzels Speel puzzels uit de krant én meer Wat vindt u van deze website? We horen graag uw mening Klantenservice Serviceomgeving voor al uw vragen Nieuwsbrieven Kies en beheer uw favoriete nieuwsbrieven Mijn nieuwsbrieven Kies en beheer uw favoriete nieuwsbrieven Digitale krant Digitale versie van de krant op uw computer, smartphone of tablet Familieberichten Uitleg over overlijdensberichten in de krant Topics Alle artikelen uit 13 kwaliteitskranten Winkel Zorgvuldig geselecteerde artikelen Tip de redactie Deel belangrijke info met de Trouwredactie Gebruiksvoorwaarden Uitleg over uw rechten en regels Privacy Uitleg over wat wij met uw gegevens doen Cookiebeleid Uitleg over de gebruikte cookies op onze site en app Wilt u iets delen met Trouw? Tip hier onze journalisten Algemeen Over ons Contact met Trouw Privacystatement Abonnementsvoorwaarden Gebruiksvoorwaarden Cookiebeleid Cookie-instellingen Colofon Service Klantenservice Mijn account Vakantieservice Adverteren Losse verkoop Meer Trouw Abonneren Nieuwsbrieven Digitale krant Webwinkel RSS-feeds Facebook Twitter Android apps iOS apps Navigeer Columnisten Recensies Archief Op alle verhalen van Trouw rust uiteraard copyright. Linken kan altijd, eventueel met de intro van het stuk erboven. Wil je tekst overnemen of een video(fragment), foto of illustratie gebruiken, mail dan naar [email protected]. © 2020 DPG Media B.V. - alle rechten voorbehouden
Home Over ons Ontstaan DLVA Steun DLVA Boeken Auteurs Vertalers Categorieën Genres Uitgeverijen Recensies Recensenten DLVABoekensalon Agenda Winkelmand Afrekenen Nieuws Nieuwsbrieven Contact Adverteren Home Over ons Ontstaan DLVA Steun DLVA Boeken Auteurs Vertalers Categorieën Genres Uitgeverijen Recensies Recensenten DLVABoekensalon Agenda Winkelmand Afrekenen Nieuws Nieuwsbrieven Contact Adverteren (Neo)calvinistische perspectieven op esthetica, kunstgeschiedenis en kunsttheologie âToch ben ik niet zo in de greep van bijgeloof dat ik zou menen dat beelden in het geheel niet geduld mogen worden. Omdat beeldhouwen en schilderen gaven van God zijn, wil ik echter graag dat die beide kunsten zuiver en rechtmatig gebruikt wordenâ¦â, pagina 19. [Recensie] Deze opvatting van Calvijn heeft de protestantse traditie in sterke mate beïnvloed. Er is ruimte voor beeldende kunst wanneer die aan bepaalde religieuze criteria voldoet en dienstbaar is aan het geloof in God. Het boek Kunst D.V. begint met een uitgebreide toelichting op de inhoud. In het eerste hoofdstuk geeft Marleen Hengelaar-Rookmaker een interessant overzicht van kunsthistorische ontwikkelingen vanuit protestants perspectief. In dit korte overzicht komen onder andere Rembrandt en Henk Helmantel met hun religieuze werken ter sprake. In hoofdstuk 2 wordt de visie van Calvijn onderzocht en hier blijkt dat er in de praktijk toch wel de nodige beperkingen zijn in het gebruik van beeldmateriaal in de calvinistische traditie. Het Woord van God staat absoluut centraal en wordt voornamelijk in menselijke woorden â prediking â uitgedragen. Deze visie leidt ertoe dat het gesproken woord de protestantse traditie in kerkgebouwen en erediensten bepaalt. Hoofdstuk 3 staat stil bij wat een neocalvinist kan worden genoemd: Abraham Kuyper, theoloog en politicus. Hij beschouwt het gehele geschapen leven en alle dimensies van ons menselijk bestaan in relatie tot God. Er is niets dat buiten God om gaat, overal is zijn hand te herkennen. In zijn visie op kunst gaat hij terug naar de Griekse kunst waarin schoonheid allesbepalend is. Ook kunst komt uiteindelijk bij God vandaan en daarom â⦠is het de kunst verlagen en de kunst onderschatten, zoo ge de vertakkingen, waarin de kunststam zich splitst, buiten verband denkt met den wortel, dien alle menschelijk leven bezit in Godâ, pagina 74. Door heel het boek heen zijn er mooie beschouwingen over oude kunstwerken. Het boek is niet overal en voor iedereen gemakkelijk toegankelijk. Enige theologische kennis is toch wel een vereiste om alles goed te kunnen begrijpen. Een nadeel van een dergelijke bundel, waarin opstellen van diverse auteurs bij elkaar zijn gebracht, is het gebrek aan duidelijke innerlijke samenhang en eenzelfde wijze van schrijven en benaderen. Theoloog Wessel Stoker beschrijft de visie van de theologen Gerardus van der Leeuw en Paul Tillich die zich met kunst hebben bezig gehouden. Van der Leeuw had oog voor kunst van niet-westerse religies en Tillich stond open voor seculiere kunst. Stoker komt tot een verhelderende typologie van religieuze kunst: niet-religieuze stijl, niet-religieuze inhoudreligieuze stijl, niet-religieuze inhoudniet-religieze stijl, religieuze inhoudreligieuze stijl, religieuze inhoudVoor meer ingewijden is het zeker een waardevolle bundel die een mooi overzicht biedt van de protestantse omgang met â religieuze – kunst. — Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles