Visser 't Hooft - Biografie

J A . Z Visser ’t Hooft - Een leven voor de oecumene

Inhoudsopgave ....................... ................... I: .. .... Onderwerp en achtergrond ................................................................ Bestaande beschrijvingen .................................................................... Methode .................................................................................................. , - ................. ....................... . Inleiding .................................................................................................. . Een familie met status en tradities .................................................... . Gymnasium: een kleine losoof ......................................................... . Studententijd in Leiden: vragen en antwoorden ............................. . Huwelijk van twee ‘Zonnekinderen’ .................................................. . De vorming van een bevlogen jeugdwerker ..................................... : - , - .................................... . Inleiding .................................................................................................. . Secretaris voor de YMCA in een beschadigd Europa ................... . Ambassadeur voor de YMCA ............................................................. . Bruggenbouwer tussen Europeanen en Amerikanen .................... . Secretaris voor de WSCF in een opnieuw bedreigd Europa ........ . Geen internationaal idealisme, maar christelijk realisme ............. . Een ‘Duitse revolutie’? ....................................................................... . Niet de zending in .............................................................................. . Secretaris van de Wereldraad van Kerken in oprichting ........... . De charismatische studentenleider ................................................

, - .............. ................ . Inleiding ............................................................................................... . Het eerste oorlogsjaar te Genève: isolement of knooppunt? .................................................................. . Het duiden van de oorlog ................................................................. . Visser ’t Hooft, Karl Barth en het spreken van de kerk .............. . Natuurlijke theologie: struikelblok of verbindende basis? ......... . Oecumenisch werk onder vluchtelingen en krijgsgevangenen . . Oecumene en de vernietiging van de Joden ................................. . Eén kerk, één Europa: Dietrich Bonhoeer .................................. . Het memorandum Von Trott zu Solz ............................................ . De aarzelende stem van de oecumene ........................................... ‘ ’ : , - ..................................................... . Inleiding ............................................................................................... . ‘Holland buiten Holland’ ................................................................... . Van doorgeeuik tot adviseur van de regering ............................ . Bezoek aan Londen, ................................................................. . Organisator van de Zwitserse Weg ................................................. . Visser ’t Hooft en het Nederlandse verzet ..................................... . Tema’s op de Zwitserse Weg .......................................................... . Op de bres voor civiel verzet ........................................................... . De bevrijding van Nederland en de Parlementaire Enquête ..... . De ‘coach’ van de regering ................................................................ : , - .............................. . Inleiding ............................................................................................... . Kerken helpen bij wederopbouw ..................................................... . Stuttgart : ‘Helfen Sie uns, dass wir helfen können’ ............ . Vergangenheitsbewältigung: Niemöller als profeet van de oecumene ....................................... . ‘We do not wish to call wrong right’ ............................................... . Diplomatie op basis van ‘genuine meeting of minds’ .................. . Studiecentrum Bossey: Aanzet tot ‘ecumenism’? ........................ . Amsterdam : ‘responsible society’ .......................................... . Twee afwijzingen zijn twee uitdagingen ........................................ . De kordate pragmaticus ....................................................................

- , - ............................................................................................ . Inleiding ............................................................................................... . Atta thuis en ‘le patron’ op de Wereldraad ................................... . Het visioen ........................................................................................... . Evanston : Hopen, maar waarop? ........................................... . Het ‘Wächteramt’ van de Wereldraad ............................................ Een moeizaam thema: Israël en de Palestijnen ................... Een gematigde aanpak: apartheid in Zuid-Afrika .............. Door het oog van de naald: de Cypruscrisis ........................ Procedureproblemen: de Cubacrisis ..................................... . De onmisbaarheid van de zending .................................................. . ‘Angry young churchmen’ ................................................................. . New Delhi : bekroning en vervreemding ............................. . Geen oecumenische consensus inzake ecclesiologie ................. . De theoloog als diplomaat ................................................................ , -, - .......................................................................................... . Inleiding ............................................................................................... . Voortbouwen op oude contacten ................................................... . Teologie en de praktijk ................................................................... . De derde weg tussen Oost en West ................................................ . Wat kunnen de kerken voor de vrede doen? ................................. . Strategisch denker in Toronto ......................................................... . Op zoek naar heiligen in Rusland ................................................... . De Wereldraad verrijkt? .................................................................... . Beleid in debat .................................................................................... . De omstreden bruggenbouwer ....................................................... - : ‘ ’, - .......................................................................................... . Inleiding ............................................................................................... . Een bron van ergernis: rooms-katholieke miskenning ............... . Ecclesiologische verkenningen en het gevaar van de superkerk . Visser ’t Hooft en Willebrands: twee agenda’s .............................. . Rhodos : oecumenische spelregels geschonden .................. . Twee Nederlanders in strategische posities .................................. . Vaticanum II: ‘Nostra res agitur’ ..................................................... . Blijven trachten elkaar te overtuigen .............................................. . Pausbezoek : ‘Mon nom est Pierre’ ........................................ . De architect van de haperende dialoog .........................................

, - ........................ ........................ . Inleiding ............................................................................................... . Een afscheid dat geen afscheid was ................................................ . Uppsala : het keerpunt ............................................................. . Utrecht : heeft de institutionele oecumene toekomst? ...... . Pelgrim te gast bij de elite en in het massatoerisme verloren ... . Nairobi : teleurgesteld en geïsoleerd ..................................... . Lid van de Groupe Bellerive ............................................................. . jaar: een toornige oude man? ...................................................... . Emancipatie en het vaderschap van God ...................................... . Opnieuw: de Wereldraad en de Rooms-Katholieke Kerk .......... . ‘Niet bang voor de dood’ ................................................................... . De ‘elder statesman’ van de oecumene ........................................... R ..................... ................... . Inleiding ............................................................................................... . ‘Te man of all jobs and odd jobs’ geëerd ..................................... . De spiegel van Rembrandt ................................................................ . ‘Mein Sach auf Nichts gestellt’ ......................................................... . Bij zijn dood ........................................................................................ : ............ .......... ............................ ......................... . Geraadpleegde archieven en ongepubliceerde primaire bronnen ................................................ . Geraadpleegde mondelinge bronnen ............................................. . Geraadpleegde digitale bronnen ..................................................... . Geraadpleegd werk, gepubliceerd en ongepubliceerd van W.A. Visser ’t Hooft ................................................................... . Geraadpleegde gepubliceerde bronnen en secundaire literatuur .......................................................................... . Geraadpleegde kranten en bladen .................................................. - Geraadpleegde kranten en bladen: personen aangehaald ... - Andere verwijzingen kranten en bladen .................................. ................................ ....................................

‘Le chrétien sait très bien que demain ça n’ira pas mieux.Mais il continue à espérer.’ * V ’ H , ‘M C-B ’, * ‘De christen weet heel goed dat het morgen niet beter zal gaan. Maar hij blijft hopen.’

De wereld gaat open - . Inleiding De jeugd van Wim Visser ’t Hooft speelde zich af in Haarlem in de eerste decennia van de twintigste eeuw. Hij groeide op in een deftige en hechte familie, die deel uitmaak- te van de sociale bovenlaag van de stad. Het gezin was remonstrants en de ouders waren voor die tijd ruim- denkend. Zij gaven hun drie zoons veel vrijheid. Toch had de volwas- sen Visser ’t Hooft later de herinne- ring dat zijn jeugd zich in een wel erg rustige stad, een veilige ‘bubbel’ ver van het wereldgebeuren, had afgespeeld. Dat gevoel werd waar- schijnlijk vooral gevoed doordat de buitenlandse uitstapjes, die de fami- lie in de jaren voorafgaande aan de oorlog nog kon maken, in de zomer van ineens onmogelijk werden: ‘We zaten vast binnen onze grenzen, maar we waren ook geestelijk af- gesneden van de rest van de wereld.’ 1 Tegen deze achtergrond speelden de vakanties doorgebracht in de jongenskampen van de Nederlandse Visser ’t Hooft, Leren leven met de oecumene (), . Wim (Visser) ’t Hooft - ca.

Christen Studenten Vereniging voor Wim een grote rol. Het einde van de oorlog in betekende dat de wereld openging en er in hoog tempo nieuwe uitdagingen op zijn weg kwamen. In dit hoofdstuk gaat de aan- dacht uit naar de waarden die hij meekreeg en hoe hij deze persoonlijk ontwikkelde. (.) Tijdens zijn middelbare schooltijd, die zonder grote incidenten verliep, besteedde Visser ’t Hooft veel tijd aan lezen. (.) Zijn persoonlijke ontwikkeling in deze tijd had een verrassende uitkomst. Hij koos voor theologie en genoot een aantal jaren van het leven als student. Welke rol speelde zijn geloof in God en welke levensopdracht ontleende hij daaraan? (.) In trouwde hij met Jetty, een jonge vrouw uit Den Haag. Wie was zij voor hem in deze tijd? (.) . Een familie met status en tradities Willem Visser ’t Hooft groeide op in een aristocratisch milieu. Zijn ouders, Hendrik Philip ’t Hooft en Jacoba Cla- sina Lieftinck waren ontwikkelde libe- rale mensen met een brede culturele belangstelling. Hun zelf bewustzijn ging gepaard met een zeker natuurlijk gevoel voor stijl en een gebrek aan behoefte hun rang te etaleren, laat staan posities daar- mee corresponderend te claimen. Het waren deftige patriciërs eigenlijk , niet van adel, maar ‘regenten’ wier voorzaten al generaties lang schijnbaar vanzelfspre- kend leidinggevende functies hadden bekleed in de Nederlandse samenleving. Dat opgroeiende jongens het leerden naar voren te treden en hun woordje te zeggen sprak vanzelf. Maar binnenshuis ging het er niet erg formeel aan toe. De zoons Frans, Wim en Hans, die elkaar vrijwel permanent uitdaagden, vorm- den samen een pittig drietal. Frans was de oudste. Hij ontwikkelde aanvankelijk een wetenschappelijke, later een vooral zakelijke belangstelling. De jongste zoon, Hans, wa s de sportman van de broers en ging medicijnen studeren. Wim was voor al geïnteres- seerd in de wereld van de letteren. Hij las als jon g kind al veel. Maar Vader Hendrik Philip (Hans) (Visser) ’t Hooft - - Moeder Jacoba Clasina (Visser) ’t Hooft - Lieftinck - -

'"$ têòééêòëí in zijn schooljaren kon niemand nog vermoeden dat h ij zou kiezen voor de theologie. Wim hield net als zijn vader van familietradities en ontwikkelde al jong historisch besef. Hij interesseerde zich voor zijn afkomst. In de fami- lie werden talloze portretten, voorwerpen en dagboeken bewaard, af- komstig van allerlei voorouders en hun buitenverblijven. Daarover wer- den verhalen en anekdotes verteld die hem boeiden. Later vond Visser ’t Hooft het heerlijk zelf de oude familieverhalen door te kunnen ver- tellen aan kinderen en kleinkinderen waarbij hij graag verbanden legde met de vaderlandse- en wereldgeschiedenis. Na zijn pensionering in heeft hij zelf de familiegeschiedenis zorgvuldig uitgeplozen. 2 Hij vond het heel bijzonder dat de oudste voorvader van wie hij iets te weten kwam, een zekere Iman ’t Hooft, geboren was in , het jaar waarin Willem van Oranje werd vermoord. Deze Iman ’t Hooft was touwslager in St. Maartensdijk. Zijn nazaten ontwikkelden zich in Dordrecht tot welgestelde fabrikanten in de touwindustrie. 3 In moest het familie- bedrijf sluiten, omdat de scheepvaart in deze tijd overging van touw op staalkabels. Aan de Visser-kant van de familie waren mannen actief in de scheepvaart. Visser ’t Hooft was er trots op dat een aantal voorvaders betrokken was geweest bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie. In de kindertijd van Wim en zijn broers was een va n de belangrijke trefpunten voor de familie het fraai in een park aa n een vijver gelegen huis Bellevue in Dordrecht, waar toen twee ongetrou wde tantes Vis- ser woonden. 4 Wim zou nooit vergeten hoe zijn tante Marie als zee r energieke persoonlijkheid een warme ontmoetingsplaat s voor de hele familie wist te maken van het statige Bellevue. De zomervakantie daar vormde voor Wim en zijn broers in hun kindertijd he t hoogtepunt van het jaar. Er werden boottochten gemaakt en uitstapj es met paard-en- wagen naar de buitenplaatsen van andere rijke famil ieleden. Hij was helemaal ontdaan toen na de dood van tante Marie in het huis Bellevue moest worden verkocht en werd gesloopt. Om de gedachtenis aan deze tante hoog te houden en te voorkomen dat d e naam ‘Visser’ voor de familie verloren zou gaan, besloot vader ’t Hooft in deze Visser ’t Hooft, Notes on the Ancestors (). Zie ook: Nederland’s Patriciaat , jg. (), e.v., en over het gezin Visser ’t Hooft-Boddaert. Ibidem, -. Nederlands Patriciaat (), -. Het adres was Singel te Dordrecht. Het huis, dat niet meer bestaat, stond dicht bij de spoorweg en was omgeven door groen en water. Vgl. C.M.W. Visser ’t Hooft, ‘Een hof tot ons gerief. Een speurtocht n aar buitenplaatsen en hun bewoners’, .

naam aan de familienaam bij Koninklijk Besluit te l aten toevoegen. Zo ontstond de naam Visser ’t Hooft. 5 De familie was remonstrants, maar nog niet zo lang. De keuze voor de Remonstrantse Broederschap was gemaakt door de grootvader van Wim aan vaderskant, de jurist Willem Adolph ’t Hooft (-). Zijn vader was een achterneef van Guillaume Groen van Prinsterer (- ), hofhistoricus en voorman van het Réveil, voorvechter van chris- telijk onderwijs en grondlegger van de antirevolutionaire politieke be- weging. Deze grootvader, naar wie Wim Visser ’t Hooft werd vernoemd, was de veertiende van vijftien kinderen en mocht als enige doorleren. Zijn vader zag in hem een predikant en liet hem Hebreeuwse lessen ne- men, maar hij koos voor de rechtenstudie te Utrecht. Daar woonde hij ook colleges bij van de empiristische losoof C.W. Opzoomer en deze beïnvloedde hem in liberale zin en ’t Hooft begon afstand te nemen van het orthodoxe milieu waarin hij in Dordrecht was opgegroeid. In vestigde hij zich als advocaat in Den Haag, waar hij, geholpen door goe- de familierelaties in hoge kringen, snel carrière maakte. In werd hij secretaris van de rechtbank te ’s-Gravendeel. In trouwde hij met Jacoba Visser (-), uit een rijke familie in Dordrecht, met wie hij zijn liefde voor muziek deelde. Vermoedelijk in de jaren verliet ’t Hooft de Hervormde Kerk uit ergernis over de in deze kerk telkens op- laaiende strijd. Hij was vijftien jaar lid van de gemeenteraad van Haarlem voor de Liberale Partij. Ook zat hij in de Provinciale Staten van Noord- Holland. Hij werd gedecoreerd als ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Zijn kleinzoon Wim bewonderde hem om zijn levenswijsheid en humoristische interventies in politieke debatten. Grootvader ’t Hooft liet in een groot huis in Haarlem bouwen, Florapark . 6 Dit huis werd een belangrijke plaats van ontmoeting voor zijn drie kinderen Hans, Sophie Cornelia en Henriëtte Petronella, hun partners en kinderen, neven en nichten. Op december, de verjaardag van grootvader ’t Hooft, was er altijd een groot feest met een diner voor zo’n dertig gasten. Zo werd in ook zijn vijfenzeventigste verjaardag gevierd. Zes kleinzoons, onder wie Wim, werden ter opluistering van het feest verkleed als kleine koks. Grootvader hield van muziek en bezat een ‘pianola’ met een groot repertoire klassieken. Behalve het huis in Haar- Koninklijk Besluit, september . Visser ’t Hooft, Notes on the Ancestors (), -. Het pand werd samen met nummer gebouwd en getekend door architect A.J. van Beek en bestaat nog steeds.

#"$"#"&'""&"têòíñêòïï kie, afkomstig uit de WSCF, met wie hij als sinds begin jaren dertig had samengewerkt, had hem geraakt. …met name de al te gulle waardering voor mijn werk van Robert Mackie heeft mij verbaasd en met dank vervuld dat ik bij een beweging betrok- ken raakte en voor een doel gebruikt ben van zo diepgaande betekenis, een beweging ook waarin zo veel mensen van compleet verschillende achtergrond tot wederzijdse interpretatie van elkaars denken gekomen zijn. 138 Het boek vormde, naast een eerbetoon, een bemoediging en een beves- tiging voor een secretaris-generaal die heel goed begreep dat hij aan de laatste jaren in zijn functie was begonnen. Terwijl de bekendheid van Visser ’t Hooft in deze tijd nog steeds groeide, werd het voor hem steeds moeilijker nieuwe ontwikkelingen te duiden en zinvolle oecumenisch gefundeerde antwoorden te geven. Vanaf eind jaren vijftig werd dit al door scherpe waarnemers gesigna- leerd. In een artikel in Te Observer naar aanleiding van het tienjarig bestaan van de Wereldraad, noteerde een journalist als de klacht van een Amerikaanse hoogleraar: ‘Wim thinks in slogans.’ 139 Zijn zwaktes vormen de keerzijde van zijn kracht. Sommige mensen brengt hij van hun stuk met de bruuske manier waarop hij zijn eigen mening onderstreept of de hunne afwijst. En hij is wel buitengewoon snel van geest, maar houdt meer van scherpomlijnde begrippen dan van subtiele onderscheidingen. 140 Bovenstaande was tegelijk de kracht en de zwakte va n Visser ’t Hooft. Zijn kracht kende hij zelf heel goed. Hij wist dat hij een goed spreker was. In , bijvoorbeeld, hoorde Visser ’t Hooft de be roemde Duits-Ameri- Visser ’t Hooft aan Dear Friends, Reinhold Niebuhr, september . WCC .. General correspondence . ‘…above all Robert Mackie’s all too generous appraisal of my work have made me even more deeply astonished and grateful that I have been drawn in to a movement and used for a purpose of such profound meaning and a movement in which so many of completely dierent back- grounds have come to an interpretation of each other’s minds.’ Te Observer , april Ibidem. ‘He has the defects of his virtues. He upsets some people, usually self- opiniated people, by his brusque way of insisting upon his own views or dismissing theirs. And his mind, though extremely quick, likes sharp, clear concepts more than subtle distinctions.’

kaanse theoloog Paul Tillich spreken op het feest ter gelegenheid van het veer- tigjarig bestaan van het weekblad Time, voor bijna duizend ‘celebrities’ uit de wereld van politiek, sport, lm en the- ater. Alle nog in leven zijnde personen wier afbeelding ooit de voorkant van Time had gesierd waren uitgenodigd. Zelf was Visser ’t Hooft buitengewoon trots dat hij als ‘World Churchman’ op de voorkant van Time had gestaan met als motto ‘Second Reformation’. 141 Maar de ‘diepzinnigheden’ van Tillich waren niet besteed aan iemand als de bokser Jack Dempsey, een van de jeugdhelden van Visser ’t Hooft. Volgens hem sloeg Tillich de plank bij deze gelegenheid helemaal mis. Het lososch dis- cours ging volstrekt over de hoofden van de beroemd heden heen. Visser ’t Hooft had maar wat graag in plaats van Tillich d e gasten toegesproken met wat hij beschouwde als een verstaanbaar woord va n verkondiging voor iedereen. In zijn ogen was de speech van Tilli ch aan het galadiner van Time een gemiste kans. Hij hoorde er een bevestiging in d at hij zelf terecht al jong afstand had genomen van dergelijke geleerde cultuurtheo- logie. 142 Hij genoot toen hij tijdens het grote Time-gala eerst met Italiaan- se actrice Gina Lollobrigida sprak, direct daarna m et kardinaal Francis J. Spellman, de rooms-katholieke aartsbisschop van New York, en met de politicus Pierre Mendès France. Dat hij naast de Ame rikaanse generaal en diplomaat Maxwell D. Taylor aan tafel zat, vond hij geweldig. Maar het afscheid als secretaris-generaal van de Wereldraad naderde met een angstwekkende snelheid. Voordat het zover was werd Visser ’t Hooft, die als een van personen door de Société d’études et de publications économiques tot de intellectuele elite van de wereld werd gerekend, gevraagd een enquête in te vullen, bedoeld als basis voor een artikel in het internationale blad Réalités.143 Iedere respondent werd ge- acht op een reeks kernvragen in bondige frases boeiende antwoorden Time , december . Visser ’t Hooft, Leren leven met de oecumene (), -. Over de relatie van Visser ’t Hooft met P. Tillich: Zeilstra, interview met A.H . van den Heuvel, april . Réalités , juni . Kopie door Visser ’t Hooft ingevulde e nquête. WCC ../. Op de omslag van Time,