J � � � � H � � � | G � � � � I I � � K � �� � � � � � De ladder van de kloosterlingen Spiritualiteit van de lectio divina
� Inhoudsopgave I����� ��� 7 � �% � � ��t� � �(% �#�# " $ % $ $� � * � " � � ê ð � �� �%�F��N�F�E�J�U�B�U�J�F�W�F��T�Q�J�S�J�U�V�B�M�J�U�F�J�U��W�B�O��(�V�J�H�P��*�*��F�O��[�J�K�O��U�J�K�E�H�F�O�P�U�F�O� �� � �� �(�V�J�H�P��T��C�S�J�F�G��P�W�F�S��I�F�U��D�P�O�U�F�N�Q�M�B�U�J�F�W�F��M�F�W�F�O� ��N�F�U��D�P�N�N�F�O�U�B�B�S� �� � �% �� � �t� � �(% ��* �*� � � #$ � $" $ ��� �. De roep in de woestijn ��� �. Verlangen naar stilte en zuiver leven ��� � �� �A�'�S�B�N�J�O�H����U�X�F�F��C�F�F�M�E�F�O��B�M�T��L�B�E�F�S�T��W�P�P�S��(�V�J�H�P��T� lectio divina ��� � �� �(�V�J�H�P��T� lectio divina als mystagogisch proces ��� � �% �� � �t� ��- * � �%#$ " � � & � ê ñ ì �. Lezen toen en nu ��� � �� �%�F��0�O�V�J�U�T�Q�S�F�L�F�M�J�K�L�F��4�U�F�N��W�B�O��N�J�K�O��(�F�M�J�F�G�E�F� ��� �. Christelijke meditatie: de Bijbel centraal ��� ��. De praktijk van de lectio divina ��� � �# " ���
�� � � � � � �(�V�J�H�P��T��T�Q�J�S�J�U�V�B�M�J�U�F�J�U� en zijn brief
���. De meditatieve spiritualiteit van �(�V�J�H�P��*�*��F�O��[�J�K�O��U�J�K�E�H�F�O�P�U�F�O Meditatie: universeel en oerchristelijk M editatie in welke vorm dan ook is een verschijnsel van alle tijden en religies. Sinds ongeveer de jaren zestig van de v orige eeuw zijn oosterse vormen van meditatie, vooral uit de bo eddhis- �U�J�T�D�I�F� �U�S�B�E�J�U�J�F� � �C�F�L�F�O�E� �F�O� �Q�P�Q�V�M�B�J�S� �H�F�X�P�S�E�F�O� �J�O� �I�F�U � �8�F�T�U�F�O�� �)�J�F�S�P�O�E�F�S� vallen yoga, zenmeditatie en mindfulness 1 . Ook veel christenen hebben toen de meditatie (her)ontdekt, dankzij met name de benedictijnse mon- nik John Main (����-����), die een grote rol heeft gespeeld in het propa- geren ervan. Christenen maakten een inhaalslag door datgene wat tot de kern van hun eigen christelijke traditie behoorde, o pnieuw te ontdekken en vorm te geven in de eigen tijd en situatie. Met nadruk moet gezegd �X�P�S�E�F�O��A�P�Q�O�J�F�V�X�� ��X�B�O�U��N�F�E�J�U�B�U�J�F��I�F�F�G�U��W�B�O�P�V�E�T��U�P�U��I�F �U��I�B�S�U��W�B�O��E�F��K�P�P�E�T�F� �F�O��D�I�S�J�T�U�F�M�J�K�L�F��U�S�B�E�J�U�J�F��C�F�I�P�P�S�E���. �F�F�T�U�B�M��T�Q�S�B�L��N�F�O ��E�B�O��W�B�O��A�H�F�C�F�E�� ��N�B�B�S� in feite waren het verschillende meditatieve vormen, zoals de mantra- achtige herhaling van woorden, het beoefenen van de s tilte, en oefeningen van het lichaam. De woestijnvaders van de derde en vier de eeuw en hun opvolgers, de monniken en monialen, hebben deze chr istelijke medita- tieve vormen beoefend en verder ontwikkeld, terwijl h et voor de gewone gelovigen minder centraal stond. Meditatie is dus op geen enkele wijze een vreemd element uit andere godsdiensten. De koudwa tervrees die er bij sommige christenen bestaat ten aanzien van medit atieve vormen, is ongegrond. Meditatie en het christelijk geloof gaan heel natuurlijk samen. � Kick Bras bespreekt de vraag in hoeverre oosterse vormen van meditatie geïntegreerd kunnen worden in christelijke meditatie, wat hiervan de voordelen en grenzen zijn, in: Handboek christelijke meditatie, Zoetermeer ����, p. ��-��.
� | �� ��������� �� �������������� ��� ���� � �� �� � ��� ���� ��������� De grote twaalfde eeuw en lessen voor nu �(�V�J�H�P� �T�D�I�S�F�F�G� �J�O� �I�F�U� �N�J�E�E�F�O� �W�B�O� �E�F� �U�X�B�B�M�G�E�F� �F�F�V�X� �O�J�F�U� �C�J�K� �U�P�F�W�B�M� �F�F�O� traktaat over het lezen van de Bijbel. De twaalfde eeuw vormde een pe- riode van uitzonderlijke culturele en religieuze bloei tijdens de middel- eeuwen. Steeds meer mensen gingen lezen en konden zelf hun bronnen kiezen en interpreteren. Een renaissance, een beweging van ‘terug naar �E�F��C�S�P�O�O�F�O���W�P�O�E��Q�M�B�B�U�T���%�B�U��U�P�F�O��O�B�B�T�U��E�F��P�V�E�F��(�S�J�F�L�F�O�� �P��B���"�S�J�T�U�P�U�F - les) de Bijbel een van de belangrijkste bronnen was, spreekt voor zich. De kloosters speelden in deze beweging een leidende rol. In die twaalfde eeuw ontstonden inspirerende bewegingen en von- den religieuze vernieuwingen plaats. Je zou kunnen spreken van een spiritueel reveil. De mens en zijn menselijke ervaring stonden in het midden van de belangstelling. Eigenlijk eenzelfde focus als in de latere verlichting, maar met het grote verschil dat die de mens los wilde zien �W�B�O� �E�F� �C�J�O�E�J�O�H�F�O� �B�B�O� �(�P�E� �F�O� �L�F�S�L�� �%�B�B�S�W�B�O� �X�B�T� �J�O� �E�F� �U�X�B�B�M�G�E�F� �F�F�V�X� geen sprake. Dat is een levensgroot verschil met onze tijd die door en door getekend is door het verlichtingsdenken. De focus in de twaalfde eeuw op de mens en zijn menselijke ervaring met behoud van de verbanden waarin die religieuze mens leefde, doet ons scherp het verschil zien met de moderne en postmoderne hang naar �S�F�M�J�H�J�P�T�J�U�F�J�U��P�N�X�J�M�M�F��W�B�O��[�J�D�I�[�F�M�G���(�F�I�F�F�M��J�O��E�F��M�J�K�O��W�B�O��I�F�U��D�P�O�T�V�N�Q�U�J�F�W�F� denken en voelen van de klant-die-koning-is, zoekt de moderne mens in de buitenwereld instant religieuze bevredigingen voor zichzelf en zijn welbevinden. Ook dit terrein behoort tot de maakbaarheid van het le- ven, dat wij in onze hand willen krijgen. De religieuze mens zoekt naar een onmiddellijke, directe en complete ervaring. Die ervaring vormt dan ook de inhoud van zijn religiositeit. Je zou dit religieus narcisme kunnen noemen, waarin de religieuze ervaring en sensatie doel op zich is. �7�B�O� �(�V�J�H�P� �M�F�S�F�O� �X�F� �E�B�B�S�F�O�U�F�H�F�O� �E�B�U� �I�F�U� �O�J�F�U� �H�B�B�U� �P�N� �I�F�U� �O�B�K�B�H�F�O� van ervaringen, maar om het gaan van een weg, soms heel traag en lang- �[�B�B�N� ��T�P�N�T��P�P�L��F�F�O��X�F�H��E�J�F��X�F��O�J�F�U��A�M�F�V�L���W�J�O�E�F�O���8�F��M�F�S�F�O��E�B�U��X�F��N�F�U� groot geduld en volharding in de omgang met onszelf gedisciplineerd moeten oefenen en trainen, met regelmaat en herhaling. De lectio divina �E�J�F��(�V�J�H�P��W�P�P�S�T�U�B�B�U� ��H�B�B�U��I�J�F�S�P�W�F�S��F�O��L�B�O��P�O�T��C�F�I�V�M�Q�[�B�B�N��[�J�K�O� Goddelijke of geestelijke lezing: anders en tegendraads Lectio divina � �C�F�U�F�L�F�O�U� �M�F�U�U�F�S�M�J�K�L� �A�H�P�E�E�F�M�J�K�L�F� �M�F�[�J�O�H�� � �P�P�L� �X�F�M� �W �F�S�U�B�B�M�E� �N�F�U��A�H�F�F�T�U�F�M�J�K�L�F��M�F�[�J�O�H�� ��W�B�O��U�F�L�T�U�F�O��V�J�U��E�F��#�J�K�C�F�M ��F�O��T�P�N�T��P�P�L��W�B�O��B�O�E�F- re geestelijke geschriften van bijvoorbeeld kerkvad ers of andere inspi-
������(�V�J�H�P��T��C�S�J�F�G��P�W�F�S��I�F�U� contem platieve leven, met commentaar �) ieronder treft u dan een nieuwe vertaling aan van een twaalfde- eeuws geschrift dat de eeuwenoude wijsheid van woestijnmon- �O�J�L�F�O��F�O��I�V�O��P�Q�W�P�M�H�F�S�T��J�O��E�F��M�B�U�F�S�F��L�M�P�P�T�U�F�S�T��T�B�N�F�O�W�B�U���)�F�U��J�T� een fantastische ervaring om te merken dat eenzame monniken uit verre eeuwen, uit een ander werelddeel en een andere cultuur, in de woestijn levend, tegen dezelfde levensproblemen aanlopen als wij, in onze totaal andere tijd. De tijden kunnen dus ingrijpend veranderen, mensen wat minder. Ook zij verlangden naar stilte en eenvoud van het leven, om �(�P�E��U�F��[�P�F�L�F�O��F�O��W�B�O��C�F�U�F�L�F�O�J�T��U�F��L�V�O�O�F�O��U�F��[�J�K�O��E�P�P�S��I�F�U��H�P�F�E�F��U�F��E�P �F�O� en alle kwaad uit hun leven te verdrijven. Wij kunnen leren van hen, hoe �[�J�K� �P�Q� �[�P�F�L� �[�J�K�O� �H�F�H�B�B�O� �O�B�B�S� �[�J�D�I�[�F�M�G� �F�O� �(�P�E� � �F�O� �[�J�K� �S�V�T�U� �F�O� �S�V�J�N�U�F� �F�O� zuiverheid hebben gevonden voor hun ziel om van dienst te kunnen zijn �W�P�P�S��B�O�E�F�S�F�O���)�V�O��F�F�O�W�P�V�E��F�O��C�F�T�D�I�F�J�E�F�O�I�F�J�E��[�J�K�O��P�O�U�S�P�F�S�F�O�E� In de woorden van Erik Borgman die de dominicaanse spiritualiteit wil typeren als: �y��M�F�W�F�O��J�O��M�J�F�G�E�F��W�P�P�S��(�P�E��J�O� deze zin. Dat wil zeggen, het is leven vanuit de hartstocht voor het goede dat aan het licht komt in het leven en verlan- gen, het lijden en strijden, het hopen en wanhopen …, en ook in het lachen �F�O��H�F�O�J�F�U�F�O��W�B�O��N�F�O�T�F�O��y��A�(�P�E���J�T��F�F�O��X�P�P�S�E��E�B�U��E�F��P�W�F�S�U�V�J�H�J�O�H��B�B�O�E�V�J�E�U� dat je eigen leven, het leven van anderen en de werkelijkheid überhaupt, ten diepste door deze goedheid bijeen worden gehouden en worden gedra- gen. Deze overtuiging verandert in zekere zin jouw visie op alles, maar in deze nieuwe visie is ruimte voor je hele leven in al zijn facetten, alledaags
� | ���� �’� ����� ���� ��� ����� � �� ���� �� �� ���, ��� �������� ���� �F�O��W�F�S�I�F�W�F�O��y��(�P�E��B�M�T��Q�M�B�B�U�T��X�B�B�S�J�O��B�M�M�F�T��S�V�J�N�U�F��L�S�J�K�H�U� ��N�B�B�S��B�M�M�F�T��W�B�O� aanzien verandert, omdat de ruimte anders is en er op de dingen een ander licht valt. Alles wordt erin ten diepste zichtbaar als gedragen, omgeven en doortrokken van een alles omvattende, alles doordringende en overal pre- sente compassie. 1 Met deze mensen en deze wereld die door dit ideaal gedreven werden, maak je kennis. Dat kan niet door wat populaire oneliners, dit is niet een tekst voor luie lezers die door anderen uitgekauwd leesvoer op hun bordje gepresenteerd willen hebben. Wanneer je zorg en aandacht aan �K�F��F�U�F�O��C�F�T�U�F�F�E�U��o��E�P�P�S��C�J�K�W�P�P�S�C�F�F�M�E��I�F�U��H�F�C�S�V�J�L��W�B�O��W�F�S�T�F��Q�S�P�E�V�D�U�F�O��o� smaakt het toch beter en is het toch ook gezonder? Zo is het ook met leesvoer. De voedingswaarde van het gelezene wordt bepaald door de manier waarop je het tot je neemt, langzaam en aandachtig of snel en vluchtig, en door wat jij er zelf mee doet. Daar mag je even voor gaan zitten, jezelf de tijd en rust gunnen en genieten van alle wijsheden die uit de rijke bronnen van de christelijke �U�S�B�E�J�U�J�F� �[�J�K�O� �P�Q�H�F�E�J�F�Q�U�� �)�J�F�S�J�O� �H�B�B�U� �I�F�U� �F�S� �O�J�F�U� �J�O�T�U�S�V�N�F�O�U�F�F�M� �F�O� �E�P�F�M - gericht aan toe om nuttige kennis en informatie te vergaren, maar om het louter genieten van het zijn zelf, bij de bron van het Zijn zelf. In de monastieke traditie heet dit de contemplatie, het beschouwend verwij- �M�F�O� �C�J�K� �E�F� �E�J�O�H�F�O� �W�B�O� �(�P�E� � �X�B�B�S�C�J�K� �I�F�U� �[�F�M�G� � �E�F� �B�O�E�F�S� �F�O� �E�F� �X�F�S�F�M�E� �[�J�K�O� inbegrepen. Wanneer je alle doelgerichtheid hierin loslaat, zul je ervaren dat je ziel helemaal aan zijn trekken komt en er meer ruimte, bevrijding, levensverheldering en vitaliteit in je leven komt. Dat zijn de vruchten die je geschonken worden. Daar word je heel gelukkig van. Veel leesgenot met de oude meester zelf. � � � I ��t��&�Q�J�T�U�P�M�B��E�P�N�J�O�J��(�V�J�H�P�O�J�T��$�B�S�U�I�V�T�J�F�O�T�J�T� �B�E��G�S�B�U�S�F�N��(�F�S�W�B�T�J�V�N��E�F��W�J�U�B��D�P�O�U�F�N�Q�M�B�U�J�W�B �%�J�M�F�D�U�P��G�S�B�U�S�J��T�V�P��(�F�S�W�B�T�J�P��G�S�B�U�F�S��(�V�J�H�P���E�F�M�F�D�U�B�S�J��J�O� �%�P�N�J�O�P���"�N�B�S�F��U�F��F�Y��E�F�C�J�U�P��U�F�O�F�P�S� ��R�V�J�B��Q�S�J�P�S� ��� �N�F��B�N�B�S�F��J�O�D�”�Q�J�T�U�J���F�U��S�F�T�D�S�J�C�F�S�F��U�J�C�J��D�P�N�Q�F�M�M�P�S� ��R�V�J�B� �M�J�U�U�F�S�J�T��U�V�J�T��B�E��T�D�S�J�C�F�O�E�V�N��N�F��Q�S�J�V�T��J�O�W�J�U�B�T�U�J���2�V���E�B�N� � Erik Borgman, Dominicaanse spiritualiteit. Een verkenning. ��&�Y�U�S�B��O�V�N�N�F�S��W�B�O�Tijd- schrift voor Geestelijk Leven, oktober ����, Berg en Dal/Leuven/Utrecht, p. ��.
������t��% �#�# "$%$$��* �" �F�S�H�P��R�V����E�F��T�Q�J�S�J�U�B�M�J��F�Y�F�S�D�J�U�J�P��D�M�B�V�T�U�S�B�M�J�V�N��F�Y�D�P�H�J�U�B�W�F�S�B�N� � �U�J�C�J��U�S�B�O�T�N�J�U�U�F�S�F��Q�S�P�Q�P�T�V�J� ��V�U��U�V��R�V�J��U�B�M�J�B��F�Y�Q�F�S�J�F�O�E�P� �N�F�M�J�V�T��R�V�B�N��F�H�P��U�S�B�D�U�B�O�E�P��E�J�E�J�D�J�T�U�J��N�F�B�S�V�N��K�V�E�F�Y��T�J�T� ��� �D�P�H�J�U�B�U�J�P�O�V�N��F�U��D�P�S�S�F�D�U�P�S���&�U��N�F�S�J�U�P��I���D��O�P�T�U�S�J��M�B�C�P�S�J�T� �J�O�J�U�J�B��U�J�C�J��Q�S�J�N�J�U�V�T��P �F�S�P� ��V�U��O�P�W�F�M�M����Q�M�B�O�U�B�U�J�P�O�J�T��Q�S�J�N�J�U�J�W�P�T� �G�S�V�D�U�V�T��D�P�M�M�J�H�B�T� ��R�V�B�N��E�F��T�F�S�W�J�U�V�U�F��1�I�B�S�B�P�O�J�T��F�U� �E�F�M�J�D�B�U�B��T�P�M�J�U�V�E�J�O�F��M�B�V�E�B�C�J�M�J��G�V�S�U�P��T�V�S�S�J�Q�J�F�O�T��J�O��P�S�E�J�O�B�U�B� �D�B�T�U�S�P�S�V�N��B�D�J�F��D�P�M�M�P�D�B�T�U�J� ��S�B�N�V�N��E�F��P�M�F�B�T�U�S�P��B�S�U�J�m�D�J�P�T�F� ��� �J�O�D�J�T�V�N��Q�S�V�E�F�O�U�F�S��J�O�T�F�S�F�O�T��J�O��P�M�J�W�B� I �t��#�S�J�F�G��W�B�O��%�P�N��(�V�J�H�P� ��� ��E�F��, �B�S�U�V�J�[�F�S� ��B�B�O��[�J�K�O��C�S�P�F�E�F�S��(�F�S�W�B�T�J�V�T� �P�W�F�S��I�F�U��D�P�O�U�F�N�Q�M�B�U�J�F�W�F��M�F�W�F�O��P�G���4�D�B�M�B��$�M�B�V�T�U�S�B�M�J�V�N� � �%�F��-�B�E�E�F�S��W�B�O��E�F��L�M�P�P�T�U�F�S�M�J�O�H�F�O�� �O�B�B�S��(�P�E� � �#�S�P�F�E�F�S��(�V�J�H�P��B�B�O��[�J�K�O��H�F�M�J�F�G�E�F��C�S�P�F�E�F�S��(�F�S�W�B�T�J�V�T�� verheug je in de Heer! F��. �, � Broeder, ik ben het verschuldigd jou lief te hebben , �3��êì� ñ� � want jij hebt mij eerst liefde betoond. En ik kan niet anders dan jou terugschrijven, omdat jouw brief mij eerst heeft uitgenodigd tot schrijven. Daarom heb ik besloten aan jou enkele gedachten mee te delen over de geestelijke oefening van kloosterlingen, opdat jij, die door ervaring meer over dergelijke dingen weet dan ik, die deze alleen ken door ze te over- denken, rechter en corrector zult zijn van mijn gedachten. �� En terecht bied ik jou het eerst deze eerstelingsvruchten van mijn werk aan, opdat jij de eerste vruchten van een nieuwe plant kunt plukken, E�. ��, ��, P�. ���, �� want jij was het die mij met een lovenswaardige diefstal uit de slavernij van Farao, E�. ��, �� en de aantrekkelijke eenzaamheid onttrokken hebt, en mij hebt overgeplaatst in een geordend leger van strijders , �)��ï� í�êë �� als een twijg kunstig uit de wilde olijfboom uitgesneden en in de (vruchtbare) olijfboom geënt . �3��êê� êð�ëí � � �
� | ���� �’� ����� ���� ��� ����� � �� ���� �� �� ���, ��� �������� ���� Kloosterschool van vreugde en liefde – God en de naa ste liefhebben In navolging van de proloog van de Regel van Benedictus, die zich in vers � ��B�M�T��A�M�J�F�G�I�F�C�C�F�O�E�F��W�B�E�F�S���Q�S�F�T�F�O�U�F�F�S�U� ��F�O��E�F��Q�S�P�M�P�P�H��W�B�O��E�F� Gewoonten �W�B�O� �(�V�J�H�P� �*� �E�J�F� �B�M�T� �F�F�S�T�U�F� �X�P�P�S�E� �A�B�N�J�D�J�T�� � �W�S�J�F�O�E�F�O� � �H�F�C�S�V�J�L�U� � �X�P�S�E�U� �E�F� �P�O�E�F�S�M�J�O�H�F��M�J�F�G�E�F��U�V�T�T�F�O��L�M�P�P�T�U�F�S�M�J�O�H�F�O��V�J�U�H�F�T�Q�S�P�L�F�O���)�F�U��L�M�P�P�T�U�F�S��J�T��F�F�O� speciale leerschool voor de liefde. Omdat liefde per de�nitie wederkerig �J�T� ��J�T��W�P�P�S��N�F�O�T�F�O��E�J�F��V�J�U��E�F��M�J�F�G�E�F��W�B�O��(�P�E��M�F�W�F�O��E�F��H�F�N�F�F�O�T�D�I�B�Q��N�F�U� andere mensen een volstrekt natuurlijk verlangen en uitvloeisel. De pro- loog van de Regel eindigt dan ook in vers �� met de aansporing: ‘Maar in de loop van de monastieke levensweg, met de groei van het geloof, verruimt je hart zich en wordt de tocht waarin je vaart maakt op de weg �W�B�O��(�P�E�T��H�F�C�P�E�F�O��F�S��F�F�O��W�B�O��P�O�V�J�U�T�Q�S�F�L�F�M�J�K�L�F��[�P�F�U�F��M�J�F�G�E�F�� Van beide korte aanhalingen over deze leerschool voor de liefde geef �J�L��I�J�F�S��E�F��H�F�I�F�M�F��Q�F�S�J�L�P�P�Q��X�F�F�S���)�P�F�X�F�M��K�F��O�P�P�J�U��[�V�M�U��X�F�U�F�O��P�G��(�V�J�H�P��E�J�F� bewust mee wilde nemen, lijkt het mij toch heel aannemelijk omdat in beide teksten voor kloosterlingen fundamentele zaken genoemd wor- �E�F�O���W�S�F�V�H�E�F��J�O��(�P�E��F�O��M�J�F�G�E�F��W�P�P�S��F�M�L�B�B�S� �%�F� �U�P�P�O� �W�B�O� �E�F� �C�S�J�F�G� �X�P�S�E�U� �E�B�B�S�N�F�F� �E�J�S�F�D�U� �H�F�[�F�U�� �W�S�F�V�H�E�F� �J�O� �(�P�E� als hoogste levensgeluk en elkaar liefhebben als samenvatting van het �F�W�B�O�H�F�M�J�F�� �%�B�B�S�P�N� �[�J�O�T�Q�F�F�M�U� �(�V�J�H�P� �P�P�L� �P�Q� �E�F� �T�B�N�F�O�W�B�U�U�F�O�E�F� �X�P�P�S�E�F�O� van Paulus uit Filippenzen �, �-�. �, �M�P�P�T�U�F�S�M�J�O�H�F�O��M�F�W�F�O��V�J�U��E�F�[�F��U�F�L�T�U��X�B�B�S�J�O��E�F��O�B�C�J�K�I�F�J�E��W�B�O��E�F��)�F�F�S� �G�V�O�E�B�N�F�O�U�F�F�M��J�T��F�O��D�F�O�U�S�B�B�M��T�U�B�B�U���0�N�E�B�U��E�F��)�F�F�S��O�B�C�J�K��J�T� ��J�T��F�S��W�S�F�V�H�E�F�� Die vreugde doortintelt het gehele leven, waaruit de angst en bezorgd- heid zijn weggenomen, zodat daarvoor in de plaats vriendelijkheid komt. �)�F�U��H�F�I�F�M�F��M�F�W�F�O��J�T��H�F�S�J�D�I�U��P�Q��(�P�E� �%�B�B�S�O�B�B�T�U��W�F�S�X�J�K�T�U��(�V�J�H�P��O�B�B�S��3�P�N�F�J�O�F�O� ��, �-��, die hij zich geheel eigen maakt en in persoonlijke vorm neerschrijft. Daarin staat dat de onderlinge liefde van mensen onlosmakelijk verbonden is met die van �(�P�E��F�O��E�B�U��E�F�[�F��M�J�F�G�E�F��E�F��L�F�S�O��W�P�S�N�U��W�B�O��I�F�U��D�I�S�J�T�U�F�M�J�K�L��M�F�W�F�O���%�J�F��L�F�S�O� �J�T��E�B�B�S��W�F�S�W�B�U��J�O��E�F��X�P�P�S�E�F�O��A�W�F�S�W�V�M�M�J�O�H���P�G��A�W�P�M�I�F�J�E��W�B�O��E�F��X�F�U����0�Q��E�J�F - �[�F�M�G�E�F� �T�B�N�F�O�W�B�U�U�J�O�H� �W�B�O� �A�X�F�U� �F�O� �Q�S�P�G�F�U�F�O�� �J�O� �I�F�U� �H�S�P�U�F� �H�F�C�P�E� �[�J�O�T�Q�F�F�M�U� �(�V�J�H�P� �P�P�L� �J�O� �*�*�*� �F�O� �9�*�7� � �E�P�P�S� �[�J�K�O� �D�J�U�B�B�U� �W�B�O� �. �B�U�U�F�à�T� �, � waarin even- eens de gehele perikoop van �-�� meeklinkt. �(�V�J�H�P��N�B�B�L�U��E�V�J�E�F�M�J�K�L��E�B�U��J�O��I�F�U��M�J�F�G�I�F�C�C�F�O��E�F��X�J�M��W�B�O��(�P�E��W�P�M�M�F�E�J�H� �H�F�E�B�B�O��X�P�S�E�U���%�B�U��J�T��X�B�U��(�P�E��N�F�O�T�F�O��P�Q�E�S�B�B�H�U���)�F�U��J�T��E�V�T��O�J�F�U��[�P�N�B�B�S� een captatio benevolentia -achtige opmerking (om de welwillendheid van �E�F��M�F�[�F�S��U�F��T�U�S�F�M�F�O� ��S�J�D�I�U�J�O�H��(�F�S�W�B�T�J�V�T� ��J�O��E�F��[�J�O��W�B�O���J�L��W�J�O�E��K�F��X�F�M��T�Z�N - pathiek. De onderlinge liefde gaat voorop en is bron van levensvreugde.