Inhoud blz. Voorwoord 7 Inleiding 9 1 Watisverlies? 11 2 Rouwbijverliesvangeliefden 16  2.1 Watisrouw? 16  2.2 Wiekunnenrouwen? 18  2.3 Kunjejezelfoprouwenvoorbereiden? 19 3 Watdoetverliesmetmensen? 23  3.1 Gevoelens 23  3.2 Lichamelijkegevolgen 25  3.3 Onsdenken 25  3.4 Gedrag 26 4 Omgaanmetverlies 28  4.1 Rouwtaken 29  4.2 Meeleveningezinsverband 34  4.3 Vastgelopenrouw 38 5 Rouwbijkinderenenjongeren 41  5.1 Jongekinderen 42  5.2 Verliesbijouderekinderen 49  5.3 Hetverliesbijjongeren 53  5.4  Vastgelopenrouwbijkinderenen jongeren 55 6 Meeleven 58  6.1 Omstanderzijn 59  6.2 Meeleveninhetpastoraat 66 Geraadpleegdeliteratuur 71
11 1. Wat is verlies? Wim (39) is vrachtwagenchauffeur. Drie jaar geleden heeft hij enen ongeval gehad en als gevnolg daarvan moet hij een beenn missen. Dat heeft tot gevolg dat hij zijn bernoep als vrachtwagenchauf- feur niet meer kan uintoefenen. Na zijn herstel begint het rouwen om zijn been dat nhij verloren heeft, maar ook om zijn banan die hij vanwege zijn handicap kwijt ins. Zijn vrouw is hem tnot grote steun en nu, na drie jaar, is Wim bezig met een omscholingscursus en gaat hij op zoek naarn een andere baan. Alshetgaat over verlies enrouw denken wijvaak als eerste aanhetverlies tengevolge vanhetover - lijden vaneengeliefde. Dat iseen verlies waarver- driet opvolgt ineen periode vanrouw. We hopen daar inde volgende hoofdstukken vooralbijstil te staan. In dit hoofdstuk gaanweinop andere soor- ten verlies dieverdriet veroorzaken, zoals hetver- liesvan Wimz’nbeen. We lijden inons leven talvan verliezen. Er isgeen leven zonder verlies.Verlies isde keerzijde vanhet gehecht zijnaanmensen enandere zaken.Hoewel het hechtingspatroon voorieder mens verschillend is, geldt voorieder mens datergedurende hetleven hechtingsbandenwordendoorgesneden.
12 Overgangsverliezen In onze levensloop veranderen deomstandigheden voortdurend. We passeren diversegrenzen endat brengt veranderingen metzich mee. We moeten dan ons oude leven achterlaten omeen nieuwe periode in tegaan. We spreken indeze situatie vanover- gangsverliezen. Je laat alsmens jejonge jarenop een zeker moment achterje.Daarbij verlaatjeover het algemeen ookhetouderlijk huis.Er volgt een levensperiode waarinwerkwordt verricht, even- tueel eenhuwelijk wordtgesloten, kinderen gebo- ren worden. Deze periode isechter ookbegrensd.  Kinderen verlatenhethuis, de werkzame periode wordt afgesloten. De periode vandeouderdom be- gint. Het zijnveranderingen, verliezen waaropwe enigszins voorbereid zijn.Toch kunnen ookdeze overgangsverliezen problemengevenalswe probe- ren deverandering eenplaats tegeven inons leven.  Zeker alsgelijktijdig andereverliezen optreden, kan datonze draagkracht teboven gaan.In zo’n si- tuatie isdan meer steun nodig. Onderstaand voor- beeldillustreertdit. Hij had altijd hardn gewerkt. Na zijn pensioen was er ook nog een banantje. Eigenlijk ging het werk gewoon door. Werken was zijn lust en zijn n leven. Problemen ontstondenn na een ingrijpende n operatie. Autorijden kon niet meer. Hoe moest hij nu zijn tijd doorkomen? De spanning thunis steeg.
13 Andere soorten verlies Op overgangsverliezen kunnenwedus eenbeetje bedacht zijn.Andere verliezen komenechterinci- denteel voor.We weten datdeze verliezen kunnen komen.  We weten echter nietwannéér enwe zijn erook niet mee bekend ófhet ons zaloverkomen. Sommi- ge van dieverliezen zijnherstelbaar, zoals jebaan verliezen endaarom tijdelijkzonderwerkzijn.An- dere verliezen, zoals hetgehandicapt raken,zijn on- herstelbaar. Sommige verliezenzijnvoor iedereen zichtbaar, zoals werkloos worden.Maar erzijn ook verliezen dievoor andere mensen onzichtbaar blij- ven, zoalshetkrijgenvaneenmiskraam. Het eneverlies kaneenander verlies totgevolg heb- ben. Een auto-ongeluk kanblijvend letselveroor - zaken. Blijvend verliesvangezondheid kanwerken onmogelijk maken,waardoor jeook zonder baan komttezitten. Veel verliezen gevenverdriet doordepijn dieze veroorzaken. Het gaat daarbij omzaken dieons dagelijks levendiepraken. Het zijnelementen die van veel betekenis zijnvoor onsleven enwaaraan we houvast ontlenen. Het isverlies datons leven uit het evenwicht brengtenhet kost tijdomonze levensgang nadeze slagtehervinden. We kunnen daarbij denken aanhetverlies vangezondheid,  verlies vanwerk, verlies doorscheiding, verlies van woning enzovoort. Deze verliezen brengeneen breuk teweeg inhet leven. Deze breuk ishet gevolg van dezondebreuk. Het oordeel vanGod overde zonde wordt zichtbaar envoelbaar indie verliezen.
14 Verlies maaktdatinéén keer alles anders isin het leven. Daarna kunjeniet meer zomaar doorle- ven. Het doet jeleven meerofminder bevenopde grondvesten. Zekerheden vallenweg.Zelfs dreiging van verlies kanjeleven alin veel beroering brengen. Denkmaaraandevreesvooreenernstigeziekte.  Plaats geven van verlies Het eenplaats gevenvandeze verliezen inons leven verloopt inhoofdlijnen hetzelfdealsbijhet verlies van geliefden. Je zou bijveel verliezen kunnenspre- kenvaneenprocesvanrouw.  Soms volgthetene ingrijpende verliesophet an- dere. Dat kan betekenen datweonder grotedruk komen testaan endat deze verliezen onzedraag- krachttebovengaan.  Bij Job lezen wevan hetene verlies datophet ande- re volgt. Eerst zijnhetgrote delen vanzijnkudden die hijverliest. Daarna volgenzijntien kinderen en zijn gezondheid. Job moet overzijnvrouw danzeg- gen datzeinaldat verlies spreekt alseen zottin. Ze zegt: ‘Zegen God–dat is:vloek God–en sterf!’ Ze bedoelt tezeggen: Voornuendeeeuwigheid heeft jelevengeentoekomst, Job. Zijn vrienden aanschouwen zwijgendzevendagen lang zijnleed. Dan gaan zespreken; zeweten pre- cies wat ermoet gebeuren. Hun woorden zijnheel rechtzinnig, maar detoepassing opJob inzijn leed klopt niet.Job moet vanhenzeggen: ‘Gijallen zijt moeilijke vertroosters. Zal ereen einde zijnaande winderige woorden?’ (Job16:2,3). Het grootste en
15 diepste verliesinJobs leven isals hijzegt: ‘Zie,ga ik voorwaarts, zo isHij erniet, of achterwaarts, zo verneemikHemniet’(Job23:8). We lezen vantroost inJobs leven alshijhet uit- roept: ‘Wantikweet:mijn Verlosserleeft.’ Aan ditvoorbeeld uitdeBijbel zouden weveel an- derekunnentoevoegen. De wijze vanomgang metverliezen wordtmede bepaald doorlevenservaring, onze omgeving ende plaatsvanGods Woordinonsleven.  Bij een ingrijpend verlies,bij meerdere verliezenin korte tijd,kan hetnodig zijnhulp tevragen aan derden. Dit kan zijnaanfamilie ofde kennissen- kring, maarookprofessionelehulpkannodigzijn.  In het vervolg gaanwevooral inop rouwen nahet verlies vangeliefden. Wat indit hoofdstuk geschre- ven is,kan echter ookdienstbaar zijnomtebeoor - delen ofinhet proces vanverwerking vanandere verliezenhetverdrietnietontspoort.