Mindful met Jezus

Philip Troost Mindful met Jezus Inwezig leven Achtste druk KokBoekencentrum Uitgevers – Utrecht Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 3

Ik draag dit boek op aan mijn lieve collega-pastores en thera- peuten bij Spectrum: Dick, Harriët, Nienke, Anita, Helen en Marnix. Dit boek is een van de vruchten van onze gezamenlijke zoektocht. Tweede druk, februari 2014 Derde druk, juni 2014 Vierde druk, januari 2015 Vijfde druk, januari 2016 Zesde druk, december 2016 Zevende druk, november 2017 Achtste druk, februari 2019 © 2013 KokBoekencentrum Uitgevers – Utrecht www.kok.nl Omslagontwerp: Garage BNO Opmaak binnenwerk ZetSpiegel, Best ISBN 978 90 435 2247 2 ISBN e-book 978 90 435 2248 9 NUR 707 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke an- dere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 4

Inleiding Jezus en/of Boeddha? Rusten in God Regelmatig loop ik gestrest te hollen en te draven, altijd een stukje dag tekort. Ik voel me verantwoordelijk voor van alles en nog wat, er is altijd nog wel iets dat móét. En dan nog dat woordje ‘bang’: bang om door de mand te vallen; bang om er niet bij te horen; bang voor afwijzing; bang niet aan mijn trek- ken te komen. Ik word steeds maar voortgedreven door stem- metjes diep in mij die me vertellen wat ik allemaal moet en wat er kan gebeuren als ik niet … Deze automatische piloot zet zo- maar de toon van mijn leven. Ik wórd geleefd in plaats van wat God mij gunt: dat ik lééf! Hét middel tegen stress dat door psy- chologen en goeroes wordt aangeraden heet ‘mindfulness’. Niet een pilletje, maar een levenshouding van rust, verwondering, ontspanning, betrokken aandacht, hartelijke liefde, kalme aan- wezigheid. Hoe aantrekkelijk! En ook: hoe onmogelijk als je weet hoe ik in elkaar zit, wat ik heb meegemaakt, in wat voor omstandigheden ik leef en wat mijn omgeving wel niet allemaal van me verwacht. En dwars door alle drukte en lawaai heen hoor ik ergens ver weg een stem die zegt: “Kom tot Mij, als je moe bent en belast. Ik zal je rust geven.”Dit is het punt juist. Ik ken die stem, ik weet van die uitnodiging. Ik geloof ook dat het mag, dat het kan: werkelijk tot rust komen bij God. Zoals David het zo mooi zegt in Psalm 131: “Ik heb mijn ziel tot rust gebracht, als een kind op de arm van zijn moeder.”In Gods naam, David, hoe doe je dat? 15 Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 15

In deze psalm lijkt die rust iets te maken te hebben met niet gro- ter willen zijn dan je bent en niet hoger willen grijpen dan je kunt. Beter hoop je op de Heer. Hopen op de Heer is zoiets als uitreiken naar God en aanpakken wat Hij geeft. Zoeken van rust bij God is niet mijn klimtocht naar een hoger level van spi- ritueel leven, maar mezelf openen zodat Hij kan afdalen en bin- nenkomen in de werkelijkheid van wie ik ben, niet groter dan ik ben, niet hoger dan ik ben. Het tot rust brengen van zichzelf, is bij David ingebed in zijn hoop op God. En dit is een essenti- eel verschil met het boeddhistische concept van mindfulness. Het Absolute is Iemand In het oosterse denken is er zonder meer het besef dat je om echt rust en vrede te vinden, je dat niet moet zoeken in dingen die ver- gankelijk zijn maar bij dat wat onvergankelijk is. Hoe vertrouwd Bijbels klinkt dit in de oren. Toch is er een hemelsbreed verschil. Dat onvergankelijke, wat in de Bijbel Iemand is, een persoonlijk God met wie je een relatie hebt, is voor de boeddhist het Ab - solute. Een onper- soonlijke absolute werkelijkheid, in onderscheid van de relatieve werkelijk- heid van ons tijde- lijk bestaan in dit leven. En van dat Absolute maak je als mens deel uit, zoals een golf deel is van de oceaan. Er is geen duidelijke grens aan te geven. Preciezer nog: er is geen grens. Er zijn alleen lichamelijke en psychische manifestaties waarin het Absolute verscholen is. De boeddhistische heilsweg, het zogenaamde achtvoudige pad, is een oefening om gaandeweg ons steeds minder te identificeren met en laten leiden door die manifestaties van het vergankelijke leven. Dan kun je het lijden opheffen en ontsnappen aan dit ‘on - draaglijke levensrad’. Mindfulness is een fase op dit achtvoudige pad. Een instru ment om jezelf te bevrijden. 16 Het tot rust brengen van zichzelf, is bij David ingebed in zijn hoop op God. En dit is een essentieel verschil met het boeddhistische concept van mindfulness. Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 16

Voor de christen is het Absolute niet een onpersoonlijk geheel waarvan jij op ongrijpbare wijze deel uitmaakt, maar een Iemand buiten jou. Ook al is de grens tussen God en mens voor een christen een blijvend mysterie, ‘Hij in mij en ik in Hem’ (Gal. 2:20), dat die grens bestaat is een fundamentele peiler onder het christelijk geloof. Want alleen als het Absolu- te niet samenvalt met mij, en andersom, is er hoop. Anders zou ik op mezelf teruggeworpen zijn, met niets anders dan de laat- ste woorden van Boeddha: “Streeft met alle macht.” Ook een christen heeft te streven. De strijd aan te gaan, de zuivering of heiliging te zoeken, van de dwaalwegen terug te keren. Alleen streeft de christen vanuithet verlost zijn door een Ander, en niet zoals de boeddhist omzelf verlossing te bereiken. Dit is nogal een verschil voor de sfeer waarin mindfulnesstrainingen worden geadviseerd en gegeven. Het hangt in de lucht dat als je last hebt van spanning en stress, angst of depressie, mind- fulness het antwoord is, en het enige wat jij hoeft te doen is je daarin te trainen. Voor een christen is mindfulness wel behulpzaam, maar niet de heilsweg zelf. Jezus zegt: de heilsweg ben Ik. Het pad is niet een training maar een iemand. Gods antwoord op angst is: “Ik ben met je.” Gods antwoord op depressie is: “Ik geef je hoop. Vertrouw op Mij.” Gods antwoord op stress is: “Het is volbracht. Ontspan je, het is al goed.” Gods antwoord op pijn en lijden is: “Zie, Ik maak alle dingen nieuw.” In een christelijk concept van mindfulness zal de toon gezet worden door deze genadige liefde van God voor mensen. De sfeer is niet die van “Als jij maar goed je best 17 Alleen streeft de christen vanuithet verlost zijn door een Ander, en niet zoals de boeddhist om zelf verlossing te bereiken. De sfeer is niet die van “Als jij maar goed je best doet, dan kom je er wel”, maar “Als jij je opent voor God, dan komt Hij wel”. Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 17

doet, dan kom je er wel”, maar “Als jij je opent voor God, dan komt Hij wel”. Hype Het is niet zo verwonderlijk dat mindfulness de laatste jaren een heuse hype geworden is. De spreekkamers van artsen zitten vol met mensen die lijden aan spanning, angst, somberheid en op- gebrand zijn. Veel van deze klachten hangen samen met onze westerse levensstijl. Het hoge tempo dat we erin moeten houden om alles voor elkaar te krijgen wat we graag willen. De vele ver- wachtingen en eisen die de maatschappij aan je stelt, wil je ten- minste een beetje mee kunnen komen. De eenzaamheid en psy- chische nood die groot is, mee door het wegvallen van veilige gezinnen en hechte gemeenschappen. Met mindfulness lijken we nu een medicijn gevonden te hebben tegen al de klachten die met onze levensstijl meekomen. En natuurlijk is er ook stress door ziekten en omstandigheden die ons gewoon overkomen, zonder dat dit direct met onze levensstijl te maken heeft. Het is typisch westers om gefocust te zijn op het bestrijden van klachten, het uitbannen van lijden, pijn en zwaarte. Het voor- uitgangsgeloof dat het lijden uit te bannen is en het goede le- ven maakbaar, is diep binnengedrongen in ons moderne levens- gevoel. Logisch dus dat we massaal grijpen naar het nieuwe wondermiddel: mindfulness. In het per- spectief van het christelijk geloof echter, is de focus niet het uitbannen van lij- den maar het vertrouwen op God te midden van het lijden. Weliswaar komt God in het geweer tegen het ‘kwaad dat goede mensen treft’, getuige alleen al de vele genezingsverhalen in de Bijbel, maar tegelijk laat de definitieve overwinning en uit- banning van het kwaad nog op zich wachten. Gods heil omvat 18 Gods heil omvat het concrete fysieke, psychische en sociale leven, in tegenstelling tot een soort geestelijk doekje voor het bloeden dat sommige christenen ervan willen maken. Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 18

het concrete fysieke, psychische en sociale leven, in tegenstelling tot een soort geestelijk doekje voor het bloeden dat sommige christenen ervan willen maken. Waar het koninkrijk van God baan breekt, gaan mensen gezonder leven. Een beter beheer voeren over hun lijf, hun ziel en hun relaties. Tegelijk zal ook de christen het lijden niet voorbij komen zolang God zelf in de vol- einding van deze wereld er geen einde aan maakt. Uitgeblust Deze erkenning het lijden zelf niet te kunnen opheffen, is niet de christelijke tegenspraak alleen richting het moderne westerse maakbaarheidgeloof, maar ook richting de boeddhistische le- vensvisie. Boeddha vergeleek zichzelf graag met een arts. Alle bestaan is zo door lijden getekend dat er niets goeds meer in is te ontdekken. Je moet daarom dit door lijden aangetaste leven (karma) zelf loslaten. Zorgen dat je ontsnapt aan de kringloop van lijden, sterven en reïncarneren om opnieuw te lijden. Bin- nen de boeddhistische context is mindfulness een aspect van de oefening om het lijden voorbij te komen. Volgens de ‘arts’ Boeddha is hiervoor maar één medicijn, en dat is dat je je niet meer door pijn laat raken. De pijn is er dan nog wel, maar je vecht er niet meer tegen. Door pijn te aanvaarden transformeer je het lijden. Anders gezegd, je lijdt er niet meer aan. Het veel gebruikte beeld hierbij is het oog van de orkaan. Die stille plek waar je onbeweeglijk aanwezig kunt zijn, zonder om- vergeblazen te worden door de rondrazende storm. Deze on- raakbaarheid is de verlichte staat (Nirwana) waarnaar de boed- dhist streeft. Nirwana betekent letterlijk ‘uitgeblust’. Een mens te worden die niet meer ontvlambaar is door wat hem over- komt, is het ideaal waaraan mindfulness zou moeten bijdragen. Het leven is goed Hoe anders is de christelijke visie op lijden. Het bestaan is niet een ondraaglijk levensrad waaraan je moet zien te ontsnappen, maar Gods goede schepping. Het kwaad met als gevolg het lij- den is niet gegeven met het bestaan zelf, maar van buitenaf in 19 Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 19

dat bestaan binnengedrongen. De mens is in dit verhaal niet maar slachtoffer, maar speelde hierbij de hoofdrol door het kwaad toegang te verlenen in het goede leven. Vanaf dat mo- ment leeft de mens onder een vloek waarvan hij zichzelf niet meer kan bevrijden. Toch is er geen reden tot wanhoop of pes- simisme, want er is verlossing van buiten af! God is vastberaden om zijn goede schepping niet kapot te laten blijven. Hiervoor kwam Hij in de God-mens Jezus zelf dit geschonden bestaan binnen. In zijn leven hier op aarde is Jezus de eerste en de enige mens die het kwaad nooit enige toegang heeft gegeven, hoezeer Hij daartoe ook in de verleiding is gebracht. Tot in zijn laatste ademtocht is Hij de zuivere belichaming geweest van Gods liefde voor deze wereld. Zo overwon Hij definitief de macht van het kwaad. De eindeloze cirkel van het lijden is hiermee door - broken. Wie zich aan deze Verlosser verbindt, door Hem te ver- trouwen en te volgen, leeft in het perspectief dat eens alle tra- nen zijn afgewist. We hoeven niet aan dit aardse bestaan te ontsnappen, want het wordt vrij van lijden. (On)raakbaar Blijft natuurlijk de waaromvraag: als God dan zo goed is, waar- om dan nog steeds zoveel pijn, zwaarte, moeite? Het boeddhisme zoekt de oorzaak van het lijden in hoe de mens zich verhoudt tot het bestaan. Hij lijdt vooral omdat hij de pijn niet wil voe- len. Naarmate de mens meer leeg wordt, on- raak baar voor alles wat hem van zijn pad brengt, en zich oefent in de onmetelijke en zui - vere liefde, kan hij het lijden opheffen. De pijn is er nog maar raakt je niet meer. Je voelt het nog wel maar laat je er niet meer door van slag brengen. Zo bevrijd je jezelf van dit ondraaglijke bestaan. In de christelijke visie is het kwaad dat lijden veroorzaakt niet 20 De vraag is niet of het kwaad je kan raken, maar of je er weerstand tegen kunt bieden. Niet of je lijden kunt opheffen maar of je het wilt aangaan. Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 20

maar een factor in het geheel van oorzaak en gevolg waar je steeds minder gevoelig voor kunt worden, maar een vijandelijke macht die je altijd weer zal weten te raken. De vraag is niet of het kwaad je kan raken, maar of je er weerstand tegen kunt bie- den. Niet of je lijden kunt opheffen maar of je het wilt aangaan. Niet of je ongevoelig kunt worden voor pijn, maar of je de pijn wilt nemen en het ermee uithouden. Ook een boeddhist gaat de pijn aan en wil het ermee uithouden. Het verschil is of dit je eigen klus is die je zelf hebt te klaren, en je dus wel genoodzaakt bent om onraakbaar te worden omdat het lijden ondraaglijk is. Of dat het opheffen van lijden Gods klus is en jij als mens ge- woon volop raakbaar kunt blijven. Want samen met God is het lijden draagbaar en uithoudbaar. Ook zonder het laatste ant- woord te hebben op het waarom van het lijden in combinatie met een God die liefde is. De christen zoekt als antwoord op het lijden niet een verlichte levensstaat waarbij hij de menselijke raakbaarheid voorbij is, maar hij zoekt in alles wat hem raakt steun, veiligheid en hoop bij God. Een God aan wie hij vertrouwen wil geven, ook als de grote waaromvraag nog onbeantwoord blijft en het lijden nog doorgaat en hij maar niet begrijpt waarom God er niet nu een einde aan maakt. Een christen leeft in het vertrouwen dat het lij- den niet eindeloos zo door zal gaan. Jezus Christus, de hoogste wereldleider, maakt alle dingen nieuw. Op zijn tijd, want een christen is niet een brokje eeuwigheid dat ongelukkigerwijs te- rechtgekomen is in de mallemolen van vergankelijkheid, maar een vergankelijk aardewezen van vlees en bloed, die op een goed moment van buiten af, door God, zal worden bekleed met onvergankelijkheid (1 Kor. 15:53). 21 In dit christelijk kader is mindfulness echt iets anders dan een oefening in onraakbaarheid en zelfverlossing. Het is een oefening in godsvrucht (1 Tim. 4:7). Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 21

In dit christelijk kader is mindfulness echt iets anders dan een oefening in onraakbaarheid en zelfverlossing. Het is een oefe- ning in godsvrucht (1 Tim. 4:7). In een leven dat ‘God vreest’, dat ontzag heeft voor wie God is, voor wat God zegt. Als een christen de levenswijsheid en vaardigheid van mindfulness ge- bruikt, is dat steeds met het oog op een leven gebaseerd op en verbonden met Gods liefde in Jezus Christus. In een christelijke mindfulnesstraining zal dit essentiële verschil steeds erg duide- lijk en concreet gemaakt moeten worden, zodat het een oefe- ning wordt in inwezigheid. Leeg worden Mindfulness in boeddhistische setting gaat ook over leeg wor- den. Verschillende aspecten van de mindfulnesstraining, zoals waarnemen zonder oordeel of je de-identificeren van je ge- dachten en gevoelens, hebben als doel dat je leeg wordt van … ja van wat eigenlijk? Ten diepste gaat het erom dat je leeg wordt van jezelf. Van het idee dat jij een afgescheiden bestaan hebt, een ‘ik’ los van ‘niet-ik’. Feitelijk rekent het boeddhisme helemaal af met de gedachte dat er zelfstandige dingen of per- sonen bestaan. Er zijn geen grenzen meer. Je bent niet een toe- rist die door de wereld reist, maar je bent die wereld. Als je naar een bloem kijkt, ben je die bloem. Als je thee drinkt, word je één met die thee. Het zijn allemaal manifestaties van het - zelfde, van de ene kosmische energie of liefde of hoe je dat ab- solute ook maar duiden wilt. Je bent een manifestatie van het absolute. Zoals een golf bestaat uit water. Je kunt het water (het absolute) alleen maar aanraken in de golf (een concreet iets of iemand in het alledaagse leven). Maar de golf komt op uit de zee en lost daar weer in op. Dat wat wij ‘ik’ noemen als een afzonderlijk iemand, is in feite niets anders dan een min of meer toevallig samenstromen van deeltjes of atomen. Wanneer er genoeg condities zijn om een manifestatie te laten ontstaan, dan gebeurt dat, zoals er onder voldoende condities opeens een golf in de zee ontstaat. Meer dan een tijdelijke manifestatie ben je dus niet. De verschillende onderdelen van mindfulnesstrai- 22 Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 22

ning kunnen je afhelpen van het idee dat je een afzonderlijk iemand bent, een ‘zelf’. Naarmate je leeg wordt van een afzon- derlijk iemand willen zijn, van je zelf, word je meer één met het universum. Grenscontact Ook hier is weer een fundamenteel verschil met de christelijke visie. Weliswaar vermeldt de Bijbel dat Christus zichzelf leeg - gemaakt heeft (Fil. 2:7), en dat wij hiermee in zijn voetspoor hebben te treden. Maar ontledi- ging in de navolging van Chris- tus gaat over jezelf helemaal ten dienste stellen aan de ander. Leven voor de liefde! Leeg wor- den van alle zelfgerichtheid en zelfzuchtigheid en dat is iets anders dan leeg worden van jezelf. In de christelijke mensvisie is het hebben van een afzonderlijk zelf juist essentieel, omdat de mens in zijn wezen relationeel van aard is. Bedoeld om grenscontact te maken: contact op de grens, daar waar ‘ik’ ophoud en ‘niet-ik’ begint. Contact dus bij de gratie van afzonderlijke zelven. Dit aange- legd zijn op ontmoeting bij de grens geldt ook voor hoe de mens zich verhoudt tot het Absolute, tot God. De rode draad door de Bijbel heen is dat God de mens roept en dat Hij antwoord wil. Een God die een verbond met mensen sluit, een duurzame relatie zoekt met mensen die Hij schiep als ‘antwoordelijke’ wezens. Zeker, in de intimiteit kunnen grenzen soms even vervloeien, kunnen twee ‘ikken’ eventjes één worden, maar al snel zal er weer afgegrensd moeten worden. Een mens kan niet anders. Dit is wat hij is, een begrensd wezen. Dit geldt evengoed in de intimiteit met 23 Echt rusten in God te midden van het alledaagse leven leer je niet door je grenzen te ontkennen of op te heffen, maar door ze te leren herkennen en respecteren. Leeg worden van alle zelfgerichtheid en zelfzuchtigheid en dat is iets anders dan leeg worden van jezelf. Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 23

God. Diepe mystieke Godservaringen kun je hebben, maar het zullen korte piekervaringen blijven. Echt rusten in God te mid- den van het alledaagse leven leer je niet door je grenzen te ont- kennen of op te heffen, maar door ze te leren herkennen en res- pecteren. Een christelijke mindfulnesstraining zal gericht zijn juist op het versterken van een zelf. Een zelf dat niet ik-gericht is, maar ge- fundeerd op Gods liefde in Christus. Een zelf dus dat je verloo- chenen kunt, wat heel iets anders is dan zelfloos te worden. Overlap Dat er naast de essentiële verschillen tussen mindfulness en in- wezigheid, die ik in dit hoofdstuk besproken heb ook veel over- lap is, zal blijken wanneer we de aspecten van mindfulness langs - lopen en in het licht zetten van inwezigheid zoals de Bijbel daar over spreekt. 24 Mindful met Jezus 1-144 8e druk_Opmaak 1 24-01-19 16:14 Pagina 24