10-04-17 15:44 Bonhoeffer Verzet en O 2017 spread. indd Alle pagina's \b \r \b \r \f \r \f \f \n \t \b \r \r \r \b \b \r \b \r \n \t \f \f \b \b \r \f \r \r \r \r \r \r \f \b \b \r \b \n \b \r \r \b \b \r \n \b \r \b \r \b \b \r \b \r \f aanvankelijk weinig stroken met ons eergevoel. Kortom, het is veelgemakkelijker in principe een zaak trouw te blijven, dan in concreteverantwoordelijkheid. De jonge generatie zal steeds feilloos aanvoe-len of iets alleen uit principe gebeurt, of uit doorleefde verantwoor-delijkheid; het gaat hier immers om haar eigen toekomst. Domheid Domheid is een gevaarlijker vijand van het goede dan slechtheid. Te-gen het kwade kun je protesteren, je kunt het ontmaskeren of des-noods met geweld verhinderen. Het kwade draagt altijd de kiem vaneigen ontbinding in zich, want het laat in de mens ten minste een ge-voel van onbehagen achter. Tegen domheid zijn wij weerloos. Nochmet protesten noch met geweld is hier iets te bereiken. Argumentenbaten niet. Feiten die niet stroken met eigen vooroordeel kan menheel eenvoudig ongeloofwaardig noemen ? in zulke gevallen wordtde domme mens zelfs kritisch ? en feiten die niet te ontkennen zijnkunnen opzij geschoven worden als nietszeggende uitzonderingen. Bovendien is de domme mens, in tegenstelling tot de slechte mens, zeer tevreden met zichzelf. Hij is zelfs gevaarlijk want hij is prikkel-baar en agressief. Daarom moet men met de domme voorzichtigerzijn dan met de slechte. Nooit zullen wij weer proberen de dommemet argumenten te overtuigen; dit heeft geen zin en is gevaarlijk. Om te weten hoe wij domheid moeten benaderen moeten wijproberen haar wezen te begrijpen. Vaststaat, dat domheid geen ge-brek is aan intelligentie, maar een moreel tekort. Er zijn mensen meteen buitengewoon snel verstand die dom zijn, en mensen met eentraag verstand die allesbehalve dom zijn. We ontdekken tot onze verbazing dat domheid aan het licht komtin bepaalde situaties. Bovendien krijgt men de indruk, dat domheidniet zozeer een aangeboren gebrek is maar dat de mensen onder be-paalde omstandigheden dom gemaakt worden of zich dom laten ma-ken. We constateren verder dat teruggetrokken of eenzaam levendemensen niet zo vaak dit gebrek vertonen als mensen of groepen vanmensen die geneigd zijn of gedwongen worden in gezelschap van an-deren te leven. Domheid schijnt dus eerder een sociologisch dan eenpsychologisch probleem te zijn. Het is het gevolg van bepaalde be? n- Resultaat Het is niet zo, dat het resultaat slechte daden of het gebruik van ver-werpelijke middelen wettigt, maar evenmin kunnen we het resultaatbeschouwen als een ethisch volkomen neutrale grootheid. Want hetis niet te ontkennen dat het resultaat, datgene wat in de geschiedenisbereikt wordt, de basis vormt waarop we verder moeten leven. Het isdaarom zeer de vraag wat ethisch meer verantwoord is: als een Don Quichot tegen de nieuwe tijd ten strijde te trekken, of, de eigen ne-derlaag erkennend en vrij aanvaardend, de nieuwe tijd te dienen? Deresultaten maken uiteindelijk de geschiedenis en boven de groten diede geschiedenis bepalen staat de Stuurman die steeds weer het kwadeten goede keert. De fanatiek principi? len, die het ethisch belang van het resultaateenvoudig over het hoofd zien, maken kortsluiting in hun denken, zedenken onhistorisch en dus onverantwoord; het is goed dat wij eensgedwongen worden ons ernstig bezig te houden met het ethisch pro-bleem van het resultaat. Zolang het goede resultaat heeft, kunnen wijons de luxe permitteren het resultaat als ethisch irrelevant te be-schouwen. Maar zodra verkeerde middelen tot resultaat leiden ont-staat het probleem. In die situatie komen we tot het inzicht dat theo-retische kritiek en gelijkhebberij, de weigering dus om van de feitenuit te gaan, evenmin beantwoordt aan onze opdracht als opportunis-me, wat neerkomt op verlies van eigen persoon en capitulatie voorhet resultaat. We mogen en willen geen beledigde critici zijn en geenopportunisten maar mensen die constant, van geval tot geval, als ver-liezer of overwinnaar, medeverantwoordelijk zijn voor de loop vande geschiedenis. Wie zich, wat er ook gebeurt, nooit de verantwoor-delijkheid laat ontnemen voor de ontwikkeling van de geschiedenis, omdat hij weet dat ze hem door God werd opgelegd, zal ontkomenaan onvruchtbare kritiek en even onvruchtbaar opportunisme eneen vruchtbare verhouding vinden tot de historische gebeurtenissen. Als held ten onder gaan in een strijd zonder kansen, is goedbe-schouwd zeer onheldhaftig; men durft namelijk niet naar de toe-komst te kijken. De laatste vraag is niet: hoe verlaat ik als held het to-neel, maar hoe zal de volgende generatie verder leven? Alleen uit dezevraag, gesteld vanuit verantwoordelijkheid tegenover de geschiede-nis, kunnen oplossingen ontstaan die vruchtbaar zijn, al zullen ze Civiele courage Wat bedoelt men eigenlijk als men klaagt over gebrek aan civiele cou-rage? Wij hebben in deze jaren veel dapperheid en zelfopoffering ge-zien, maar bijna nooit moed, ook niet bij onszelf. Het zou psycholo-gisch al te na? ef zijn dit gebrek te herleiden tot persoonlijke lafheid. Er is een heel andere achtergrond. Wij Duitsers hebben in de loopvan een lange geschiedenis de noodzaak en de kracht van gehoor-zaamheid moeten leren. Persoonlijke verlangens en gedachten on-dergeschikt maken aan de ons gestelde opdracht, daarin zagen wij dezin en de grootheid van ons leven. Onze ogen waren naar boven ge-richt, niet in slaafse vrees, maar in vrij vertrouwen dat opdrachtplicht en plicht roeping was. De bereidheid liever het bevel van ? bo-ven? te gehoorzamen dan naar eigen goeddunken te handelen komtvoort uit een gerechtvaardigd wantrouwen ten opzichte van het ei-gen hart. Wie zou eraan willen twijfelen dat Duitsers, gehoorzamend, gevolg gevend aan een opdracht of een app? l, telkens weer met grotemoed hun hele leven hebben ingezet? Maar zijn vrijheid ? en waar terwereld werd er met meer passie over vrijheid gesproken dan in Duitsland, van Luther tot het Idealisme ? zocht de Duitser daarin, dat hij, dienstbaar aan het geheel, zich van eigenzinnigheid probeer-de te bevrijden. Plicht en vrijheid waren voor hem twee aspecten vaneen en dezelfde zaak. Maar hij vergiste zich in de wereld; hij had er niet op gerekend datzijn bereidwilligheid te dienen, zijn leven in te zetten voor een zaak, misbruikt zou kunnen worden. Toen dat gebeurde, toen de plichtsbe-trachting zelf problematisch werd, moest het zedelijke fundament vande Duitsers wel wankelen. Toen moest wel aan het licht komen dat zijeen elementair inzicht misten; zij kenden niet de noodzaak vrij en opeigen verantwoordelijkheid te handelen, ook tegen plicht en opdrachtin. In plaats daarvan kwam een ongebondenheid zonder enig verant-woordelijkheidsbesef of een pijnlijke scrupulositeit die nooit tot dadenkwam. Civiele courage kan alleen groeien uit de vrije verantwoorde-lijkheid van de vrije mens. Nu pas beginnen Duitsers te ontdekken watverantwoordelijkheid in vrijheid betekent. Ze is gefundeerd in God dieeist dat men verantwoord de sprong waagt van het geloof, en verge-ving en troost belooft aan hen die hierin te kort schieten. zo vaak kiezen in conflictsituaties ? met als enige gids en garantie zijneigen geweten ? dat hij eraan bezwijkt. De vele aanvaardbare en ver-leidelijke vermommingen waarin het kwaad tot hem komt, makenzijn geweten angstig en onzeker en ten slotte neemt hij genoegen meteen goed geweten. Hij bedriegt zijn eigen geweten om niet tot wan-hoop te vervallen, want iemand wiens enig houvast het geweten is, zal nooit kunnen inzien dat het gezonder kan zijn te leven met eenslecht dan met een bedrogen geweten. lijkt een veilige weg uit de doolhof van keuzemogelijk-heden. Men grijpt naar datgene wat van boven wordt opgelegd; dat isde zekerste weg en de verantwoordelijkheid draagt hij die het bevelgeeft, niet hij die het uitvoert. Maar als wij ons beperken tot onzeplicht, zullen wij nooit op eigen verantwoording durven handelen endat is de enige mogelijkheid om het kwaad in het hart te treffen en teoverwinnen. De man van plicht zal uiteindelijk ook tegenover deduivel zijn plicht moeten doen. Maar wie absoluut vrij in het leven gaat staan, wie de noodzaak steltboven een zuiver geweten en een goede naam, wie bereid is een on-vruchtbaar principe op te offeren voor een vruchtbaar compromis ofeen onvruchtbaar gematigde wijsheid voor een vruchtbaar radicalis-me, zal ervoor moeten waken dat zijn vrijheid hem niet ten val brengt. Hij zal het kwade tolereren om groter kwaad te vermijden en hierbijzal hij uit het oog verliezen dat het groter kwaad dat hij vermijden wilhet groter goed zou kunnen zijn. Hier ligt stof voor tragedies. De open discussie ontvluchtend bereikt deze of gene de vrijplaatsdeugdzaamheid. Maar hij moet zijn ogensluiten voor het onrecht dat hem omringt en hij mag zijn mond nietopendoen. Slechts tegen de prijs van zelfbedrog kan hij zijn handenschoon houden en ze niet vuil maken met verantwoord handelen. Bijalles wat hij doet zal datgene wat hij nalaat hem verontrusten. Aandeze onrust zal hij te gronde gaan of de schijnheiligste van alle fari-zee? rs worden. Wie houdt stand? Alleen hij die niet zijn denken, zijnprincipe, zijn geweten, zijn vrijheid of zijn deugd tot laatste maatstafmaakt, maar bereid is dit alles op te offeren wanneer hij, staande ingeloof en alleen aan God gebonden, geroepen wordt te handelen ingehoorzaamheid en verantwoordelijkheid. De verantwoordelijkemens, de mens wiens hele leven antwoord wil zijn op Gods vraag, Gods oproep. Waar zijn deze verantwoordelijken? Geen vaste grond onder de voeten Zijn er ooit in de geschiedenis mensen geweest die in de eigen tijd zoweinig steun vonden als wij? Mensen, die alle mogelijkheden van deeigen tijd zagen als onverdraaglijk, zinloos, indruisend tegen het le-ven zelf? Waren er ooit mensen die hun inspiratie zochten in het ver-leden en de toekomst, ver van de eigen tijd en zijn mogelijkheden, endie toch, zonder fantasten te zijn, zo rustig en vol vertrouwen op hetslagen van hun zaak konden hopen? Of luidt de vraag: hebben mensen, met verantwoordelijkheidstaande voor een grote historische omwenteling, altijd hun situatie be-leefd als wij de onze ? juist omdat er iets volkomen nieuws geborenwerd, dat niet te herleiden was tot de mogelijkheden van hun heden? Wie houdt stand? De grote maskerade van het kwaad heeft alle ethische begrippen oplosse schroeven gezet. Dat de duivel de gestalte aanneemt van hetlicht, van het goede, van historische noodzaak of sociale rechtvaar-digheid, brengt iemand uit onze traditionele zedelijke begripswereldvolkomen in de war. Voor een christen die met zijn bijbel leeft is hetde bevestiging van de onpeilbare slechtheid van het kwaad. Het isduidelijk dat de verstandigen, die met de beste bedoelingen en zonderoog voor de werkelijkheid menen het ontwrichte bouwsel met watredelijkheid weer in zijn voegen te kunnen krijgen, zonder meer fa-len. In hun kortzichtigheid willen zij aan allen recht doen en wordenze bij de botsing van de tegengestelde machten verpletterd zonderiets bereikt te hebben. Teleurgesteld door het absurde van de wereldzien zij zich gedoemd tot onvruchtbaarheid. Zij berusten en trekkenzich terug of worden een gemakkelijke prooi voor de sterkere. Ontstellender is het mislukken van ieder ethisch fanatisme. De fa-naticus is ervan overtuigd dat hij de macht van het kwaad het hoofdkan bieden met zuivere beginselen. Maar als een stier treft hij de rodelap en niet de torero. Hij wordt moe en bezwijkt. Hij raakt verward inbijkomstigheden en zijn slimmere tegenstander laat hem in de val lo-pen. Eenzaam vecht de man van het geweten tegen de overmacht vande omstandigheden, die een beslissing van hem eisen. Maar hij moet Verantwoording bij dejaarwisseling 1942/43 Tien jaar is in het leven van ieder mens een lange tijd. De tijd keertnooit terug, is het kostbaarste goed waarover wij beschikken en daar-om verontrust ons, telkens als we terugzien naar het verleden, de ge-dachte dat we misschien onze tijd verloren lieten gaan. Verloren tijd? dat is tijd waarin wij niet als mens leefden, geen ervaring opdeden, niet leerden, werkten, genoten of leden. Verloren tijd is tijd zonderinhoud, lege tijd. Dat waren de achter ons liggende jaren zeker niet. We hebben veel, enorm veel verloren, maar niet onze tijd. Zeker, ken-nis en ervaring die men verzamelt en waarvan men zich later bewustwordt, zijn niet meer dan abstracties van het werkelijke leven, zoalshet geleefd werd. Toch vraagt een verantwoord leven dat men zichherinnert, dat men verworven kennis bewust maakt en gebruikt, alblijft het waar dat ook kunnen vergeten genade is. De volgende bladzijden wil ik proberen mij rekenschap te gevenvan enkele conclusies en inzichten die zich in de loop van die tijd bijons allen vastzetten. Geen persoonlijke belevingen, geen systema-tisch geheel, geen beschouwingen of theorie? n, maar de conclusiesomtrent het menszijn, waartoe wij in een kring van geestverwantensamengekomen zijn. Ze hebben geen andere samenhang dan onze le-vens waarin ze ontdekt werden. Geen nieuws ? het was vroeger onge-twijfeld al bekend ? maar dingen die wij opnieuw moesten ontdek-ken en ervaren. Over deze dingen schrijven is onmogelijk, zonder bijieder woord dankbaar te zijn voor de beproefde geestes- en levensge-meenschap, door al die jaren heen bewaard. Hans von Dohnanyi, Hans Oster en Eberhard Bethge ontvingen dit stuk met kerst . Een exemplaar bleef bewaard onder de dakpannen van het ouderlijk huis in Charlottenburg, Marienburger Allee Het is niet overdreven te zeggen dat Verzet en overgave een indruk-wekkend document is over de strijd van een mens die weigert zijn si-tuatie te ondergaan als lot, die denkend en analyserend zijn wegzoekt tussen halsstarrig verzet en laffe overgave. Bonhoeffer wint diestrijd en bereikt een geestelijke vrijheid die hem in staat stelt te levenvoor anderen. Met de ernst en de scherpte van een ter dood veroor-deelde denkt hij na over de toekomst van de mensen en met name dechristenen, over de mondigheid van de mens, over een areligieuschristendom en de plaats van de kerk in de wereld. Deze nieuwe editie van Verzet en overgave ? gebaseerd op deel vande Dietrich Bonhoeffer Werke ? biedt wat meer dan eerdere uitga-ven. Zo zijn er brieven toegevoegd, die in vroeger tijden uit pi? teitvoor mensen die nog leefden zijn weggelaten, alsook bepaalde ge-dachten en opmerkingen die lang geleden misschien als kwetsend ofal te openhartig zouden zijn bestempeld. Ook is deze uitgave voor-zien van een uitgebreider notenapparaat dan voorheen het geval was, zodat meer achtergrondinformatie de brieven begeleidt. Kortom: Verzet en overgave biedt informatie over Bonhoeffers fa-milie, zijn leven en de gebeurtenissen uit die tijd; zij geeft de tekst vangeciteerde bijbelplaatsen en liederen en een verantwoorde dateringvan de brieven. Door de toevoegingen is het accent ongetwijfeld ietsanders komen te liggen dan in vroegere uitgaven van de gevangenis-brieven. Het priv? -leven komt sterker naar voren. Misschien ontstaatzelfs de indruk dat die tijd en veel van wat gezegd werd ver achter onsligt. Maar de ontmoeting met een authentiek stuk geschiedenis, vroomheid en theologie, wordt verdiept; de ontmoeting met het le-ven, zoals enkele zich van hun verantwoordelijkheid bewuste christe-nen en ook enkele mensen die zich meer van het geloof gedistanti-eerd hadden, dat hebben doorleefd, toen zij geplaatst werden voorhet dilemma van een vernietiging van buitenaf of van binnenuit. Juist hier ontstonden Bonhoeffers visioenen over een toekomstigchristendom, die de tand des tijds met gemak hebben doorstaan. Leo Lagendijk In de brieven wordt uiteraard veel aandacht besteed aan de vragenwaarmee Bonhoeffer al heel lang worstelde. H? t thema in Verzet enovergave is: ? Wie is Christus vandaag de dag voor ons? ? Deze theologi-sche gedachten, met op de achtergrond, of liever gezegd: op de voor-grond, de politieke toestand, hebben nog steeds een inspirerendewerking op de hedendaagse theologie. Bonhoeffers brieven werden door Bethge vanuit Itali? ? waar hijgestationeerd was ? naar zijn moeder gestuurd of tijdens het verlofnaar Berlijn gebracht; ze werden uiteindelijk speciaal verpakt en inde tuin van de familie Schleicher begraven. Daardoor bleven er zeerveel brieven, die tussen november en augustus geschrevenzijn, bewaard. Toch is het een en ander chronologisch niet altijdkloppend te krijgen. Soms ontbreken aanknopingspunten of een sloten moesten er zelfs brieven noodgedwongen vernietigd worden. He-laas zijn dat brieven die geschreven zijn in een tijd (december januari ) waarin Bonhoeffer geweten moet hebben dat hij destrijd ging verliezen. Wie leest over de zoektocht van zijn verloofdenaar haar verdwenen Dietrich, krijgt nog steeds een brok in de keel. Aantekeningen Van de maanden in de gevangenis van Tegel hebben wij meer informa-tie van Bonhoeffer dan uit andere perioden van zijn leven. De brievendie in Tegel tot zijn levenselixir behoorden zijn heel verschillend vanaard. Zo zijn er notities die ons informeren over de lectuur die Bon-hoeffer in de gevangenis las en die ook werd ge? ntegreerd in zijn eigentheologische schetsen. Er zijn ook beschrijvingen van de wereld vangevangenen; wat gebeurde er als er bomalarm was, hoe gingen gevan-genen met elkaar om, en wat was de relatie tussen bewaker en gevange-ne enz. Er zijn gebeden die Bonhoeffer eind voor gevangenenschreef ter bemoediging in bange dagen. Er zijn gedichten, waarvan ereen (? Stadia op de weg naar de vrijheid? ) zelfs diende voor zijn ? Ethiek? , en een ander op muziek is gezet (? Van goede machten? ). Er is een huwe-lijkspreek en een dooppreek. Er zijn meditaties naar aanleiding van de Dag(bijbel)teksten (Losungen). En er zijn ook theologische schetsendie uitgewerkt dienden te worden als hij vrij zou komen. Schetsen diede theologie een hele nieuwe richting op moesten sturen. Naast brieven aan zijn ouders, schreef Bonhoeffer ook aan zijnbroers en zussen. Er zijn brieven te vinden aan zijn oudste broer, defysicus Karl-Friedrich. De thematiek is direct anders. Zoals hij ookweer anders spreekt met zijn zussen Susanne en Ursula. Dat de naamvan zijn broer Klaus Bonhoeffer ontbreekt laat zich wel verklaren: Klaus zat tot over zijn oren in het verzet. Ook zijn er een paar brievenaan zijn zwager Hans von Dohnanyi te vinden, die zelf ook gevangenzat. Von Dohnanyi schreef met opzet zeer ontlastend over Bonhoef-fer, om de indruk te wekken dat h? j Bonhoeffer in een lastig parkethad gebracht, en dat Bonhoeffer ten onrechte vast zat. Theologische brieven De briefwisseling met Eberhard Bethge begint op november een half jaar had Bonhoeffer gezwegen vanwege de vele verhoren. Tijdens het wachten op een procesdatum kreeg Bonhoeffer echtermeer vrijheid om te corresponderen. Bovendien had hij een hemgoed gezinde bewaker bereid gevonden brieven aan Bethge de gevan-genis uit te smokkelen. En zo begint een langdurige illegale corres-pondentie, die later zo? n grote rol zal spelen in de moderne theologie. De briefwisseling tussen Bonhoeffer en Bethge duurde van no-vember tot augustus en heeft een omvang van ongeveer kantjes ? de ruimte op de velletjes werd optimaal benut, zelfs dekantlijnen. De persoon en adressant Eberhard Bethge staat feitelijkvoor een heel nieuwe wereld, zowel letterlijk als naar theologischeimportantie. Hij was de enige met wie Bonhoeffer echt van gedach-ten kon wisselen en met wie hij zich intellectueel verwant voelde. Bethge was net als Bonhoeffer predikant, behoorde eveneens tot de Belijdende Kerk en speelde een belangrijke rol in het predikantense-minarie te Finkenwalde en later in het Groepsvicariaat te Pommeren. Dat Bonhoeffer en Bethge met elkaar vertrouwd waren en grote ge-negenheid voor elkaar koesterden, is op iedere bladzijde te lezen enroept herinneringen op aan David en Jonatan. Men wist precies waarde ander mee bezig was en hoe hij zou reageren op bepaalde gebeur-tenissen en gevoelens. Zodoende gaat de grote mate van theologischezakelijkheid hand in hand met een haast nog grotere mate van affec-tie en liefde. gaan is? ). Hij schrijft in een van zijn brieven dat deze bijbeltekst juistbetekent dat alles wat voorbijgegaan is, alles wat tot het verleden be-hoort zeker niet verloren is; dat God samen met ons ons verleden, datons toebehoort, weer opzoekt. De toekomst is uiteindelijk gegaran-deerd. Brieven aan zijn ouders Als er een levensgevoel genoemd moet worden dat Bonhoeffers ver-houding tot het milieu waaruit het stamde, in het bijzonder tot zijnouders, bepaalde, dan is het wel ? dankbaarheid? . Bijna al zijn brievenworden steevast besloten met gevoelens van grote genegenheid rich-ting ouders (dankbaarheid met het oog op de opvoeding), broers, zussen en hun kinderen. Tijdens de eerste maanden van zijn gevangenschap (van april tot) was er een beperkt briefverkeer. Om de tien dagen mochthij aan zijn ouders schrijven. Dat hield in dat hij voorzichtig ennauwkeurig moest omgaan met briefpapier. Die brieven tonen aanhoe zorgvuldig en welafgewogen Bonhoeffer met ieder woord dataan het papier werd toevertrouwd omging. Toen hij gearresteerdwerd, was zijn moeder jaar en zijn vader jaar; op leeftijd dus. Daarom probeert Bonhoeffer, gedisciplineerd en onbaatzuchtig, ookin te gaan op de bezorgdheid van zijn ouders over hem en de anderekinderen. Er gaat geen brief voorbij of hij zegt dat het uitstekend methem gaat, ook al zal dat zeker niet het geval zijn geweest. De familie Bonhoeffer was zich heel goed bewust van het feit datniet alles gezegd en geschreven kon worden; dat wist men al langv? ? r de arrestatie van twee zonen en een schoonzoon. Men wist dater altijd een censor meelas. Daarom werden er ook cryptische dingengezegd die de censor niet begreep, maar de familie wel. Zo werd denaam van Eberhard Bethge in de begintijd verzwegen; hij werd de? bruidegom? genoemd. Tevens komen in de brieven van zijn moederzinnen voor die zij normaal gesproken ? aristocratisch als zij was ? nooit geschreven zou hebben: toespelingen op de hoge leeftijd vanhaarzelf en haar man (? een hartelijke groet van je oude moeder? ), uit-drukkelijk verklaren van onschuld, informeren naar een voorgewen-de astma, aandacht vestigen op ziekten enz. Verzet en overgave, inmiddels een klassiek werk geworden in de reli-gieuze literatuur, bevat de brieven en aantekeningen die Bonhoefferin de gevangenis schreef. En dan hebben we het in het bijzonder over maanden dat hij gevangen zat. Hij werd op april gearres-teerd, op september wegens ontduiking van militaire dienst aange-klaagd, op februari opgesloten in de Wehrmachtsgevangenis in Berlijn-Tegel en even voor zijn dood in de ondergrondse gevangenisin de Prinz-Albrecht-Stra? e in Berlijn ondergebracht. De aanklachttegen hem was inmiddels veranderd; nu werd hij ook verdacht vandeelname aan een samenzwering tegen het Hitler-regime. De gevangenis, de plaats van scheiding, betekende voor Bonhoef-fer: scheiding van zijn familie, van zijn ouders en broers en zussen enhun kinderen; scheiding ook van zijn vriend Eberhard Bethge, debroeders van de Belijdende Kerk en de medesamenzweerders tegenhet Nazi-regime; scheiding van zijn kerkelijk werk in opdracht vande Broederraad van de Evangelische Kerk van de Oudpruisische Unieen ook van zijn manuscripten voor een ? Ethiek? ; en scheiding tenslot-te van zijn verloofde met wie hij feitelijk nauwelijks vertrouwd wasgeworden. Gevangen zijn betekent, zoals Bonhoeffer eens op een pa-piertje schreef: ? continu? teit van het verleden en een onderbrokentoekomst? . En ook heeft hij eens over zijn opsluiting gezegd, dat het omgaanmet het verleden, de poging het verleden vast te houden, voor hemtoch in het bijzonder de angst was het verleden te verliezen. Bonhoef-fers in Tegel geschreven brieven en aantekeningen zijn ook documen-ten van deze inzet, het verleden niet prijs te geven. En als dat lukt danzal de gevangene dat ervaren als een groot geschenk, en dat met eenverwijzing naar Prediker (? en God zoekt weer op, wat voorbijge- Brieven van april tot juli (vervolg) Verleden. Gedicht Brieven van april tot juli (vervolg) Aantekeningen, eind juni Brieven van april tot juli (vervolg) Geluk en ongeluk. Gedicht Brieven van april tot juli (vervolg) Aantekeningen, juli Brieven van april tot juli (vervolg) Wie ben ik. Gedicht Christen en heiden. Gedicht Stemmen in de nacht. Gedicht Brieven van april tot juli (vervolg) Na de mislukking. Juli tot februari Brieven van juli tot februari Losse gedachten Brieven van juli tot februari (vervolg) Aantekeningen, juli/augustus Schema voor een studie Brieven van juli tot februari (vervolg) Stadia op de weg naar de vrijheid Brieven van juli tot februari (vervolg) De vriend. Gedicht De dood van Mozes. Gedicht Brieven van juli tot februari (vervolg) Jona. Gedicht. Goede machten. Gedicht Register van persoonsnamen Bij de nieuwe editie Proloog Na tien jaar. Verantwoording bij de jaarwisseling Tijd van de verhoren. April tot juli Brieven van april tot juli Aantekeningen, mei Huwelijkspreek uit de cel, mei Brieven van april tot juli (vervolg) Concepten voor brieven Brieven van april tot juli (vervolg) Wachten op het proces. Augustus tot april Brieven van augustus tot april Testament van september Brieven van augustus tot april (vervolg) Testament van november Gebeden voor medegevangen, Kerst Brieven van augustus tot april (vervolg) Verslag over de gang van zaken bij alarm Brieven van augustus tot april (vervolg) Verslag over mijn verblijf in de gevangenis van Tegel Vertelling Volharden tot de omwenteling. April tot juli Brieven van april tot juli Gedachten voor de doop van Dietrich Wilhelm R? diger Herziene uitgavede druk Dietrich Bonhoeffer \b \t \n \bbrieven en aantekeningen uit de gevangenis 10-04-17 15:44 Bonhoeffer Verzet en O 2017 spread. indd Alle pagina's \b \r \b \r \f \r \f \f \n \t \b \r \r \r \b \b \r \b \r \n \t \f \f \b \b \r \f \r \r \r \r \r \r \f \b \b \r \b \n \b \r \r \b \b \r \n \b \r \b \r \b \b \r \b \r \f