Alle dingen nieuw I: Inleiding en Invocatio

Reactie van Mgr. Dr. Gerard De Korte op Alle dingen nieuw EEN VROME EN CULTUURKRITISCHE STUDIEgedachten bij een eerste verkenning van Alle dingen nieuw Prof. Erik Borgman moet een stalen gezondheid en veel energie hebben. Hij gaf, tot aan de coronacrisis, overal lezingen, schrijft artikelen en heeft ook een aantal boeken op zijn naam staan. In die zin zie ik hem als een katholieke theoloog die vanuit de academie korte lijnen houdt met het kerkelijk leven en de ontwikkelingen binnen de samenleving. De vrucht van jarenlang theologiseren, als denkende gestalte van het christelijk geloof, is in een nieuwe studie Alle dingen nieuw samengevat. Op dit moment is het eerste deel van dit beoogde driedelige systematisch- theologische werk beschikbaar.CultuurtheoloogErik Borgman wil een cultuurtheoloog zijn in de zin dat hij afstand neemt van iedere afstandelijkheid van de cultuur. Hij theologiseert vanuit de diepe overtuiging dat God de wereld, met alle weerbarstigheid en moeizaamheid, nabij is. Deze wereld is immers Gods schepping. God is intens betrokken. En deze goddelijke nabijheid transformeert onze werkelijkheid. De noties van Gods nabijheid en vernieuwende trouw vormen rode draden in het denken van Borgman.  De auteur schreef een erudiete studie met niet alleen aandacht voor de Heilige Schrift en stemmen uit katholieke en andere christelijke tradities maar ook voor literatuur en poëzie uit heden en verleden. Zijn verbondenheid met de Orde van de Dominicanen steekt Borgman niet onder stoelen of banken en zeer regelmatig vindt hij wijsheid bij de grote Middeleeuwse ordegenoot Thomas van Aquino. Het boek vraagt om studiezin, maar degene die kauwt en herkauwt, ik verwijs hiermee graag naar de notie van het ruminare van de Moderne Devotie, vindt voedsel voor gelovig denken én handelen.Christus centraalIn de inleiding van dit eerste deel van Alle dingen nieuw wil de auteur een voorlopig antwoord geven op de vraag naar de juiste vorm van christelijke theologie. Hij wil laten zien dat geloof en christendom alles anders maken en dat zich zo nieuwe perspectieven openen. En dan worden direct de kaarten open op tafel gelegd. Christus staat centraal. Of ander geformuleerd: Borgman presenteert een theologische visie en Christus vormt ervan de grammatica. Hij grijpt daarbij terug op een centrale notie in het denken van de Middeleeuwse theoloog Petrus Damiani. Hoe kunnen wij theologiseren over het geloof in deze gekruisigde Levende vanuit het geloof in Hem? God is in de gekruisigde Christus verbonden met hele concrete geschiedenissen. In Christus toont God zijn solidariteit met de pijn en het lijden van deze wereld. God is in onverbreekbare trouw betrokken op de lotgevallen van mensen. Het gaat om Christus en diens solidaire liefde voor een breekbare en steeds weer gebroken wereld.Structuur Na de inleiding bestaat dit eerste deel van de studie uit, wat wordt genoemd, een invocatio.Borgman spreekt in dit verband over een in- en aanroepen van Gods liefde in Christus. Het vormt de opdracht van de theoloog zich te laten bepalen door Gods liefde die in Christus zichtbaar wordt en die de wereld draagt, het leven schept en de geschiedenis voort doet gaan.In een volgend deel van Alle dingen nieuw, met als titel creatio, zal Borgman nadenken over wat het betekent dat de wereld in liefde is geschapen en gedragen wordt. De betekenis van de menswording van Gods liefde in Christus zal worden onderzocht in een deel met als titel redemptio . Tenslotte zal aandacht worden besteed aan Gods renovatio, het nieuw worden van alle dingen. In het deel invocatio staat Borgman stil bij enkele belangrijke vragen: waaraan ontspringt de theologie? hoe gaat theologie? wat bewerkt theologie? Theologie komt voort uit het gebroken leven, zo schrijft Borgman, dat in zijn gebrokenheid getuigt van Gods liefde. Het gaat om inzicht vanuit de marge. Al lezend moest ik denken aan de hervormde theoloog Noordmans die schrijft dat God in Christus juist is gekomen voor het vrijmaken van zondaars en bedelaars.Tot slotNog in het recente verleden werd prof. Borgman in bepaalde kerkelijke kring met wantrouwen tegemoet getreden. Dat heeft hem zeker pijn gedaan. Maar op dat kerkelijk wantrouwen heeft hij altijd koninklijk gereageerd. Misschien kan ik beter zeggen dat hij als een leerling van Christus heeft gereageerd. Het wantrouwen werd niet beantwoord met wantrouwen. Integendeel, altijd bleef hij beschikbaar voor dialoog. Beschikbaar, niet alleen voor spreekbeurten in talloze parochies maar ook voor studieactiviteiten op diocesaan niveau. Ik heb dat altijd bewonderd en ben daar dankbaar voor. In dialoog blijven binnen de gemeenschap van allen die Christus heeft samengeroepen.Deze erudiete studie die voor ons ligt, ademt een voluit katholieke geest. Juist in deze boeiende maar ook verwarrende tijd hebben wij theologen nodig die, vanuit een stevige basis in de Heilige Schrift en de kerkelijke tradities maar ook met een open blik naar wat Gods Geest bewerkt in de actuele wereld, willen theologiseren. Niet alleen theologen maar ook schrijvers en dichters inspireren de auteur. Prof. Borgman wil christenen, maar ook de vele zoekers van onze dagen, helpen bij het doorgronden van de ontwikkelingen binnen Kerk en samenleving. En hij doet dat vanuit een eigenzinnige en boeiende christelijke visie . Zo kan  Alle dingen nieuw worden gelezen. Als een vrome én cultuurkritische studie. Voluit katholiek en daardoor ook principieel oecumenisch.Mgr. Dr. Gerard De KorteBisschop van ’s-Hertogenbosch Bestel Alle dingen nieuw VBK Media | Kok Boekencentrum Herculesplein 96 3584 AA Utrecht @: [email protected] (algemene vragen) @: [email protected] (promotie & publiciteit) Onze eigen webshop: Kok Boekencentrum © 2020 Cookies - Cookie instellingen Privacy & Cookie statement

Reactie van Peter-Ben Smit op Alle dingen nieuw Over gelovenIn zijn vriendelijke uitnodiging om op zijn nieuwe boek te reageren verzocht Erik Borgman vooral om kritiek en uitdaging; lof wilde hij, bij wijze van spreken, alleen in een noodgeval. Toch ben ik zo vrij om eerst kort te loven en dan langer uit te dagen, dat laatste past ook zonder meer bij de stijl van Alle dingen nieuw: er is geen pagina waarop Borgman niet een schijnbare vanzelfsprekendheid aanpakt en op z’n kop zet. Dat, samen met de vlotte stijl en de bevlogenheid waarmee het geschreven is, gecombineerd met het duidelijke theologische programma dat uit het boek spreekt, maakt het lezen ervan tot een theologisch genot dat ik een breed lezerspubliek toewens (en een spoedige vertaling voor hen die geen Nederlands lezen, want dat is het zeker waard).Maar, zoals gezegd, lof alleen in noodgevallen, kritiek en uitdaging waren gewenst. Ik geef de auteur graag zijn zin en steek daarom vanaf hier kritisch in en wel bij een fundamenteel aspect van Alle dingen nieuw, namelijk het geloofsbegrip zoals Borgman dat vanaf p. 37 gebruikt. Mijn stelling is dat dit begrip de zeggingskracht van zijn werk ondermijnt omdat het geloof tot religieus, meer christelijk geloof beperkt. Dit doet geen recht aan de rol van het begrip in vroegchristelijke bronnen, noch aan de reikwijdte van geloof in de 21e eeuw, en zorgt voor een valse tegenstelling tussen geloof en ongeloof. Een betere insteek dan deze wat formele benadering van geloof (wel of niet) is een kwalitatieve benadering: welk geloof, waarin in, of in wie, en met welke gevolgen? Ik zet eerst Borgmans geloof in hoofdlijnen uiteen en onderbouw mijn stelling dan uitgaande van een citaat uit het Marcusevangelie dat Borgman zelf benadrukt.Eerst: hoe functioneert geloof bij Borgman? Zoals hij aan het beging van zijn boek uiteenzet: religieus geloof is alleen van binnenuit werkelijk te verstaan, heeft maar weinig te maken met coping of een andere nuttige functie en wijst vooral op Gods geloof in mensen, de gave waarop menselijk geloof het antwoord is: ‘Geloof is daarom niet alleen een antwoord op een gave, geloof is zelf een gave, en wel van de God die in Christus de kern wordt van het bestaan van de gelovige’ – de kern ervan is de vernieuwing van alle dingen in Jezus Christus en de uitdaging, van de gelovige en van de gelovige theoloog, is het om de werkelijkheid in het licht van die radicale vernieuwing te gaan zien.Een groot voordeel van deze benadering is dat het geloof een echte, eigen stem heeft en zicht niet voortdurend moet vertalen in salonfähige termen die de maatschappelijke common sense voorschrijft, waardoor het zichzelf ontrouw wordt en zich laat reduceren tot een mogelijk persoonlijk nu (e.g., coping), of maatschappelijk belang (e.g., sociaal kapitaal). Ik heb daar ook veel sympathie voor – maar, omdat de auteur geen sympathie maar kritiek wilde, ga ik daar verder niet op in. Daarom: Er is ook een nadeel, namelijk dat Borgmans gebruik van het geloof wel erg sterk suggereert dat geloof, religieus geloof en christelijk geloof meer of minder samenvallen. Over andere vormen van geloof gaat het eigenlijk niet, dit Ondanks de analogie tussen liefhebben en geloven die Borgman voorstelt, die ruimte zou bieden voor het overwegen van andere vormen van geloof. Geloof blijft geloof toch christelijk geloof, godsgeloof en iets sui generis. Dat is merkwaardig en een achilleshiel van zijn gehele werk. Dit is goed te zien aan een nieuwtestamentisch citaat dat Borgman op p. 23 aanhaalt in de volgende passage:De grammatica die Christus is, is de grammatica van de noch te funderen, noch te hanteren, maar alles dragende en alles vernieuwende kracht van de liefde die reikt tot over de grenzen van de dood. Zoals er geschreven staat en te lezen valt: ‘Jezus zei: “De tijd is rijp en het koninkrijk van God is ophanden; bekeert u en geloof in de goede boodschap”’ (Mc. 1,15).Het begrip ‘geloof,’ beter, het werkwoord ‘geloven’ dat hier voorkomt, pisteuo, is geenszins een specifiek religieus begrip. Het is tamelijk alledaags en brengt veelvuldig een zich toevertrouwen aan iemand of iets tot uitdrukking. Die iemand kan van alles en nog wat zijn en komt vaak voor in antieke relaties in een systeem van patronen en cliënten. Het woordveld pisteuo, pistis, pistos heeft in die context meer te maken met zich toevertrouwen aan dan met “geloven dat”, ook wanneer er in dit vertrouwen en zich toevertrouwen een cognitieve component zit. Een betrouwbare (pistos) en dus “geloofwaardige” patroon – en vaststellen dat iemand betrouwbaar is, is ook iets cognitiefs – ontvangt vertrouwen of geloof van mensen die van hem (soms haar) afhankelijk zijn. Dit betekent ook een keuze tussen verschillende mogelijke ontvangers van geloof. Het bovenstaande citaat uit het Marcusevangelie laat dit zien. Jezus roept hier op om in iets specifieks, namelijk de goede boodschap die hij brengt te geloven en niet in iets anders. Dat het om een keuze gaat, blijkt er in deze tekst uit dat “goede boodschap” (euagelion, evangelie) een heel algemeen begrip is: ook vanwege de Romeinse overheid kwamen er eaggelia met hun eigen inhoud bijvoorbeeld. Daar kun je je ook ana toevertrouwen. Jezus roept hier nu op tot geloof (een algemeen begrip) in het goede nieuws (een algemeen begrip) zoals hij dat brengt: bij hem gaat het om het koninkrijk van God, bij ‘goede boodschappen’ vanwege het Romeinse rijk gaat het om het Imperium Romanum. Wat Jezus hier doet, is dan dit: vVia twee algemene begrippen nodigt hij uit tot een specifieke keuze voor een zich toevertrouwen aan een bepaald iemand en de wereld waar hij voor staat, namelijk hijzelf, het evangelie als visioen van Gods wereld. Gods koninkrijk, niet het Imperium Romanum. De keuze is hier niet tussen geloof of ongeloof of zich toevertrouwen of zich niet toevertrouwen, maar om in wie er geloofd wordt of aan wie iemand zich toevertrouwd. In een maatschappij met vele mogelijke patronen, menselijk en goddelijk, zoals deze ten tijde van Jezus bestond, is dit een echt thema. Dit lijkt me een wezenlijk aspect van het vroegchristelijke geloof en is goed om ook systematisch-theologisch te verdisconteren. Dit is nog meer het geval omdat woorden als “geloof” (heel vaak ook synoniem met vertrouwen) ook in de 21e eeuw van veel bredere toepassing zijn dan alleen op het christelijk geloof (in al zijn veelvoud). Geloof in een politicus of vertrouwen in de economie zijn maar twee voorbeelden; vertrouwen en geloof rondom de kwaliteiten van het RIVM spelen op het moment ook een rol van groot belang. 21e-eeuwers geloven veel meer dan ze denken, letterlijk en figuurlijk. De keuze is dus niet tussen ongeloof of geloof, maar tussen verschillende vormen van geloof. Dit biedt mogelijkheden tot dialoog en discussie: welke vorm van geloof in of vertrouwen op wat geeft perspectief op wat voor soort werkelijkheid? Welk goede leven staat welk geloof voor ogen, of beter: welke vorm van het goede leven wordt erdoor toegankelijk? En welk effect heeft welke vorm van geloof of vertrouwen precies? Dit maakt geloof wat minder religieus of christelijk en maakt iedereen aansprakelijk voor zijn of haar eigen geloof. Zo’n insteek lijkt me goed passen bij een ook politiek georiënteerde theoloog als Borgman. Dit is ook het geval omdat deze nadruk op geloven in het meervoud ook een omgekeerde beweging mogelijk maakt in het maatschappelijk debat over religie en geloof, een onderwerp waar Borgman aan het begin van zijn boek ook aandacht aan besteedt (“kan” geloof nog wel in een moderne maatschappij?). Door geloof als vertrouwen en het belang ervan in vrijwel ieder aspect van de maatschappij zichtbaar te maken, kan het gesprek tussen zogenaamd “gelovigen” en zogenaamd “ongelovigen” een stuk evenwichtiger worden. Iedereen gelooft, de vraag is in wat, wat zulk geloof inhoudt en welk effect het heeft. Zo’n situatie lijkt me voor het soort theologie dat Borgman voorstaat grote winst. Vraag niet naar geloof of ongeloof, maar naar de kwaliteit en consequenties ervan!Peter-Ben SmitHoogleraar contextuele bijbelinterpretatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam, bijzonder hoogleraar vanwege het Oud-Katholiek Seminarie aan de Universiteit Utrecht, en assisterend pastor in de oud-katholieke parochie Amsterdam.Deze bijdrage maakt gebruik van de bijdrage ‘Subversive Faith and Competition in Patronage: A Note on pistis in Mark’ (verschijnt in: Journal of Theological Studies) als ook aan verhelderende uitwisseling met Suzan Sierksema-Agteres (PThU) die zich in haar Groninger proefschrift toelegt op het begrip pistis. Bestel Alle dingen nieuw VBK Media | Kok Boekencentrum Herculesplein 96 3584 AA Utrecht @: [email protected] (algemene vragen) @: [email protected] (promotie & publiciteit) Onze eigen webshop: Kok Boekencentrum © 2020 Cookies - Cookie instellingen Privacy & Cookie statement

Reactie van dr. René de Reuver op Alle dingen nieuw Publieke christelijke theologie​Authentieke theologieDit eerste deel van de drieluik waar Erik Borgman aan begonnen is, is veelbelovend. Het neemt ook mij als protestantse lezer mee. Het daagt uit, vertolkt, bemoedigt en bekritiseert vanuit christelijk perspectief de alledaagse werkelijkheid, alsook de dominante gesloten neoliberale westerse 21e eeuwse cultuur. Zonder schroom legt Borgman direct aan het begin zijn kaarten op tafel: Christus is de grammatica van de taal die woorden probeert te geven aan het onmogelijke en ongehoorde van Gods liefde in deze wereld. Theologie is de intellectuele verwoording van de beweging van geloven op het concreet geleefde leven. Borgman doet dit als Dominicaans theoloog. Hij leest, authentiek, de bronnen van de christelijke traditie, de Bijbel voorop, vanuit de ervaring en de uitdaging van deze tijd. De ondertitel van zijn trilogie spreekt dan ook meer dan alleen letterlijk boekdelen: een theologische visie voor de 21e eeuw. In dit inleidende deel maakt de Borgman duidelijk hoe hij de schaakstukken van zijn theologische reflectie op de misère en grandeur van het leven neerzet. Het boek heeft hierdoor iets van een breed en diep theologisch essay. Een theologisch verslag van een persoonlijke pelgrimage door - vooral - de woestijn van het leven. De meeslepende schrijfstijl met prachtige citaten van dichters, theologen en kunstenaars maakt het lezen van dit boek tot een verrassend en verrijkend avontuur.  De auteur vertelt als gids van pelgrims veel over wat onderweg op de barre tocht te zien is.Gebed als gestalte van publieke theologieBorgman is hoogleraar publieke theologie. Daar getuigt dit boek van. Voor Borgman is dit niet slechts een theologische discipline of invalshoek, maar de theologische habitus. Met instemming citeert hij Simone Weil: God komt tot ons door de kosmos heen. Op verborgen wijze is Hij verbonden met ongeluk, met het weerloze en met de verlorenen. Hij laat zich kennen in een man die in de Romeinse cultuur spottend werd afgebeeld als een ezel aan het kruis. In kruis en eucharistie transformeert God deze werkelijkheid. Matthias Grünewald heeft dit weergaloos verbeeld in het Isenheimer Altar waar hij Jezus afbeeldt aan het kruis  als pestleider. Deze Christus is de grammatica van Borgman zijn publieke theologie. Barmhartigheid en liefde van God komen tot ons als ‘licht vanuit de buik van het kwaad’. Theologie geeft stem aan de weerbarstige genade, als verborgen onmogelijkheid van een wenkend perspectief en diep verlangen naar ‘alle dingen nieuw’. Voor Borgman is het gebed de gestalte van deze publieke theologie. ‘In de spiegel van het gebed wordt zichtbaar wat theologie is’, zo stelt hij. Gebed als een aanroepen van wat zich afwezig aankondigt en als toewijding aan het onmogelijke, solidair met (het) kwetsbare(n). Borgman vult het oude adagium lex orandi, lex credendi (vrij vertaald: wat gebeden wordt, wordt geleerd) op publieke wijze: de schreeuw vanuit de diepte (Psalm 130) bepaalt de theologie. De grammatica van deze taal is Christus, de gekruisigde, present in de eucharistie. Hier, bij deze invocatio - inwijding - begint theologie.ReflectieIn de uitnodiging om te reageren op een deel of thema van het boek vroeg Erik niet slechts om een weergave maar ook om kritische reflectie. Theologie en geloof zijn immers gebaat bij voorgaand gesprek. Het mysterie van Gods barmhartigheid en het perspectief van ‘alle dingen nieuw’ is niemands bezit. Het bloeit op als biddend bedelen om licht.Wat in dit boek mij raakt en het voor mij zo waardevol maakt, is het onbekommerd positioneren van theologie als een eigensoortige bijdrage aan het debat over het concrete, harde, wetenschappelijk gesloten, leven in deze 21e eeuw. En dat in een spirituele taal waar Christus de grammatica van is, met gebed als spiegel.Als protestantse theoloog roept dit boek bij mij ook een aantal vragen op. Drie stip ik er aan.  Mijn eerste aarzeling zit in de theologische fundering van Borgman zijn publieke theologie: God die in de kosmos tot ons komt. Die onze gesloten wereld doorbreekt en het verlangen wekt, als gebed vanuit de malheur. Als protestantse Woord-theoloog aarzel ik bij deze Borgmaniaanse theologische vervoeging van de oude theologische natuur-bovennatuur adagium. Is de borging van deze theologische spiritualiteit in de invocatio sterk genoeg om pelgrim te blijven, weggeroepen uit onze natuur door de Gekruisigde?Het tweede dat mij raakt in dit boek is de worsteling met het kwaad. Het is een langgerekt verlangen naar en gebed om ‘alle dingen nieuw’. Wat opvalt is dat dit verlangen bepaald wordt door het kwaad en niet zozeer door schuld. Wordt deze worsteling om licht, om genadige barmhartigheid niet nog existentiëler en aangrijpender als schuld in het geding komt? Juist in de protestantse theologie is over deze menselijke tragedie diep nagedacht.Dit raakt aan mijn laatste opmerking. Het boek van Borgman lees ik als een geloofsdocument van een authentieke en erudiete dominicaans theoloog. Alleen in deze kracht ligt voor mij ook de zwakte. Het boek had voor mij wel wat oecumenischer mogen zijn. Het gesprek met 20e en 21e eeuwse protestantse theologen ontbreekt nagenoeg geheel. Dit is jammer. Juist omdat het verlangen en de passie van Borgman naar een theologie voor de 21e eeuw, met Christus als grammatica, in het perspectief van ‘alle dingen nieuw’ door veel protestanten wordt gedeeld. Mede geïnspireerd door Erik Borgman luidt de titel van het nieuwe visiedocument van de Protestantse Kerk ‘Van U is de toekomst’. dr. René de Reuver,scriba van de Protestantse Kerk in Nederland  Bestel Alle dingen nieuw Van dr. René de Reuver verscheen eerder:Bestel hier VBK Media | Kok Boekencentrum Herculesplein 96 3584 AA Utrecht @: [email protected] (algemene vragen) @: [email protected] (promotie & publiciteit) Onze eigen webshop: Kok Boekencentrum © 2020 Cookies - Cookie instellingen Privacy & Cookie statement

De reactie van Wolter Huttinga op Alle dingen nieuw Insert Image Een vraag waarop ik natuurlijk geen nee kan en wil zeggen: of ik een reactie wil geven op het nieuwe boek van Erik Borgman, Alle dingen nieuw. Ja, ik ben fan van zijn werk en zijn denken, vooral aangehaakt sinds Waar blijft de kerk (2015) en Leven van wat komt (2017). Ook mocht ik hem regelmatig spreken als deelnemer aan het Theologisch Elftal van Trouw dat ik enkele jaren verzorgde. Ik durf te beweren dat ik zijn denken wel aardig heb leren kennen inmiddels. Maar verdorie, nu moest ik wel die hele pil ook gaan lezen! En ik ben en blijf een gereformeerde jongen met het verantwoordelijkheidsbesef om dat dan ook daadwerkelijk te doen (zij het hier en daar in Max Verstappen-tempo, ja hallo, ik heb ook nog een leven). Ik kan wel zeggen dat er heel veel in dit boek zit dat verdere doordenking vraagt dan je in een klein stukje tekst als dit kunt waarmaken. Een conferentie, artikelen in theologische tijdschriften: kauw er vooral op verder collega-theologen! Om alvast één tip te geven: op blz 87-97 fileert Borgman de theologie van Paul Tillich, een nog altijd zeer geliefde liberaal-protestantse theoloog. Het is natuurlijk een goed idee om ergens een Tillich-fan aan het woord te laten die deze theoloog nu juist zou willen verdedigen tegen Borgmans kritiek.De schreeuwIn zijn kritiek op Tillich komt wel direct een zeer belangrijk punt van dit boek naar voren. Borgman beweert dat Tillich God ziet als degene die ons redt ‘uit de dubbelzinnigheid en pijnlijkheid van dit leven’. Onze huidige ‘shit’ is een doorgangsstadium waaruit we moeten transcenderen tot een hogere staat van zijn. Borgman vindt dat Tillich hiermee voorbijgaat aan de theologische waarde van het leven hier en nu. Kort gezegd zegt Tillich: ‘weg van hier’ en vraagt Borgman hem: ‘Maar wat is dan de theologische betekenis van dat ‘hier’ nog?’ Hij bekritiseert ‘de neiging onder theologen afstand te nemen en te houden van de vernederde en vernederende aspecten van onze werkelijkheid, teneinde een perspectief te ontwikkelen op God die deze werkelijkheid transcendeert en er oneindig boven verheven is.’Een schitterend citaat vol vuur wil ik hier graag doorgeven: “Tegen alle begrijpelijke neiging tot ontsnappen in, richt de christelijke traditie de aandacht steeds opnieuw op de barbaarse ‘Christussen van pus’, op leven dat alleen nog uit een etterende, stinkende wond bestaat, dat alleen nog rioolwater en verval is en alleen nog afschuw wekt. Het is erop uit in onlosmakelijke verbondenheid ermee het ware leven te vinden en de verblijfplaats van God die dit leven geeft.”En dat is een voortdurend terugkerende lijn in dit boek. Het begint met veel nadruk op ‘de schreeuw’. De schreeuw van de wegkwijnende mens, van de gemartelde mens. Een schreeuw die mee-resoneert met de luide schreeuw van Jezus aan het kruis. Nergens wil Borgman die schreeuw vergeten, zo merk je in het boek. Ook als hij wat nuchterder aan het theologiseren slaat wil hij herinnerd worden aan de schreeuw van de lijdende mens. Anders is zijn theologie geen theo-logie meer.GenadeVanwaar ontspringt theologie? Van waaruit spreekt ze? Ja zeker, dat is ‘het spreken Gods’ zelf. En Borgman roept voortdurend op om ons daarvoor te openen. Maar, dat spreken van God – en Borgman sluit zich op dit punt expliciet aan bij de protestantse theoloog Karl Barth – hebben we nooit op enige manier in bezit. Het wordt ons gegeven, het is genade, het ‘verschijnt’, zoals hij het graag noemt. Maar niet op onze voorwaarden. Het is niet in onze controle. Grappig dat Borgman met deze inzet zowel zijn eigen katholieke traditie kan bekritiseren als de protestantse. De katholieken hebben het spreken van God (of het ‘komen van God’, Gods openbaring) vaak te exclusief in de kerk en haar leer opgesloten. Dit boek, vol van stukjes literatuur, romans, mystici, film, jazz, grensgangers tussen de christelijke traditie en wat daar niets mee te maken wil hebben, schiet daar met alle genoegen wat gaten in. ‘Genade’ is nooit ons bezit. Ook niet van de kerk. Het verschijnt waar wij het niet verwachten, waar wij het misschien niet eens willen zien. En inderdaad, dat is vaak in het gebrokene en het kwetsbare.Ironisch genoeg keert dit zich vaak ook tegen het protestantisme. Ja, dat is ironisch omdat de protestanten officieel de hoeders van een theologie van de genade zouden moeten zijn. Maar toen ik Eriks boeiende betogen rond de filosofe en mystica Simone Weil las (die ik ook echt zelf eens moet gaan lezen nu) schoot het me weer eens te binnen hoezeer juist het protestantisme de werkelijke genadige kant van de genade vaak verkwanselt. “Het denken moet leeg zijn, in afwachting, niets zoekend, maar gereed het voorwerp dat erin zal doordringen in zijn naakte waarheid te ontvangen”. Wow. Dat schrijft Weil en ik denk: dit is wat genade is. Dit is een medicijn tegen te veel vooropgezette ideeën over wat ‘de bedoeling’ is in de wereld. Dit is iets anders dan programmatisch ‘goede werken doen’ en vooral dat wij al vooraf menen te weten wat dat goede dan zou zijn. Dit is verdrietig genoeg een medicijn tegen ongeveer de complete hedendaagse gestalte van het protestantisme in al z’n programmatisch activisme. En natuurlijk: dit is mystiek. Terecht wordt ook hier door anderen opgemerkt hoezeer Borgmans denken een mystieke ader bevat.VragenJa, ik vind het prachtig, ik vind het mooi, ik vind het rete-inspirerend. Er zijn ook stukken waarbij vragen opkomen. Ik probeer er hier een te formuleren.‘De vossen hebben holen, de vogels hebben nesten, maar de Mensenzoon heeft geen plek om zijn hoofd neer te leggen’. Het is een citaat van Jezus dat belangrijk is voor Erik in dit boek. Ook wij als volgelingen van Jezus en dus ook de theologie heeft geen plek om haar hoofd te ruste te leggen als zij ‘de grammatica van Christus’ wil volgen. Zij heeft geen veilig thuis. Zij hoort te opereren in de marge van de werkelijkheid. Zij kan geen machtsaanspraken doen. Eriks theologie beweegt nadrukkelijk in het voetspoor van Vattimo’s ‘zwakke denken’. Ik noteerde dit: ‘Borgmans denken is een vorm van denken die klaar staat om weggevaagd te worden door de machten en krachten die volledig kunnen vertrouwen op hun zichtbaarheid, beschikbaarheid en ondubbelzinnigheid.’ Dat maakte me droevig. Hoe kan dit standhouden? Dat bestaat niet. Zelf preekte ik ook eens over die tekst van Jezus. Ik kwam tot de conclusie dat ik dit niet wíl. Ik wil een thuis hebben. Ik wil Jezus helemaal niet volgen. Ik wil niet alles verkopen en het aan de armen geven. En hallo Erik, je mag dan wel soort van aangesloten zijn bij een bedelorde, maar je hebt je schaapjes intussen toch ook wel op het droge neem ik aan? Altijd maar weer die focus op de onrust in het bloed. ‘Waarom komt u ons hinderen?’ om Dostojevski’s grootinquisiteur maar eens bij te vallen. Op intellectueel niveau is het allemaal heel verheffend hoor, dat nomadische christendom, maar is het ergens ook niet gewoon gemakzuchtig gedweep van achter je bureau? Hoppa, ik knal het er maar uit, want ook dit vlammende boek geeft me het vertrouwen dat je wel tegen een stootje kunt.Dr. Wolter HuttingaVerbonden aan de Theologische Universiteit Kampen en regelmatig schrijvend voor Dagblad Trouw Bestel Alle dingen nieuw VBK Media | Kok Boekencentrum Herculesplein 96 3584 AA Utrecht @: [email protected] (algemene vragen) @: [email protected] (promotie & publiciteit) Onze eigen webshop: Kok Boekencentrum © 2020 Cookies - Cookie instellingen Privacy & Cookie statement