woord vooraf Het heelal … dat klinkt als enorm en ver weg. En dat klopt, wetenschappers hebben het einde van het heelal nog niet ontdekt. Maar het heelal is ook dichtbij. Het is overal om ons heen. Kijk naar de lucht. De maan, de sterren en onze eigen ster, de zon, hebben allemaal hun plek in het enorme heelal. Kijk naar de grond onder je voeten. De aarde is een van de planeten die om de zon draaien. Kijk omhoog naar de hemel! Wie maakte al deze sterren? Als een herder die zijn schapen leidt, ze bij hun namen roept en telt om te zien of er niet één verdwaald is, zo gaat God om met de sterren en planeten! Jesaja 40:26 Als ik kijk naar de ruimte, verbaas ik mij over hoe groot en ingewikkeld die is. Als ik op een heldere avond naar boven kijk en al die sterren zie, voel ik me klein. Het laat iets zien van Gods grootheid. Hij heeft het allemaal bedacht en gemaakt. Hij is nóg groter dan het niet te meten heelal. De ruimte met alle planeten, sterren en sterrenstelsels vertelt iets over wie God is, was en wie Hij voor jou wil zijn. Ga mee op ontdekkingsreis en ver- wonder je over hoe oneindig groot het heelal is. Ontdek waarom we op aarde kunnen leven. Dat elke planeet bijzonder is, maar ook onleefbaar – behalve de aarde. Leer meer over de sterren aan de hemel: hoe ze zijn ontstaan en hoe ze eindigen. Kortom: verwonder je over de schepping! Ik wens je veel plezier op je ontdekkingsreis en ik hoop dat je onderweg veel van God zult tegenkomen. Goede reis! Hanna Holwerda
5 TIP Verspreid in het boek zitten ook opdrachten om suncatchers te maken van de zon, maan en de planeten. Kun je ze allemaal vinden? Hang ze voor het raam in de volgorde waarin de planeten om de zon draaien. Je herkent de opdrachten aan: Milieu Bij de proefjes heb ik zo veel mogelijk rekening gehouden met het milieu. Door materialen te gebruiken die je anders weggooit of door te kiezen voor papier of karton in plaats van plastic. Bij sommige proefjes heb je een ballon nodig. Laat na afloop de ballon niet slingeren. Je kunt hem hergebruiken of bij het plastic afval gooien. In het boek vind je verschillende soorten opdrachten Hersenkrakers Proefjes Creatieve opdrachtenSchrijfopdrachten Onderzoeken Iets in het klein namaken
Inhoud Woord vooraf 4 Inhoud 6 De ruimte 8 De ruimte – Kijken naar de ruimte 10 De ruimte – We kijken steeds verder 12 De ruimte – Ontsnappen aan de aarde 16 De ruimte – Werken in een baan rond de aarde 18 De ruimte – Terug naar de aarde 20 Zonnestelsel 22 Zonnestelsel – Planeten 24 Zonnestelsel – Dwergplaneten 26 Zon 28 Zon – Seizoenen 30 Zon – Oppervlak 32 Zon – Zonne-energie 34 Aarde 36 Aarde – Binnen in de aarde 38 Aarde – Reis door het heelal 40 Aarde – Waterplaneet 42 Aarde – Beschermlaag 44 Aarde – Weer of geen weer 46 Aarde – Het klimaat verandert 48 Aarde – Zorgen voor de aarde 50 Maan 52 Maan – Een grote spiegel 54 Maan – S��W�O��W�X�X�M�Z�^�T�I�k 56 Maan – Op de maan 58 Maan – De maan trekt aan 60 Mercurius 62 Mercurius – Een landschap vol kraters 64 Mercurius – Gloeiendheet en ijskoud 66 Venus 68 Venus – Een enorme broeikas 70 Venus – Onmogelijk om te leven 72 Mars 74 Mars – Zonder water geen leven 76 Mars – Wonen op Mars 78 Mars – Het landschap van Mars 80
Jupiter 82 Jupiter – Een enorme storm 84 Jupiter – De manen van Jupiter 86 Jupiter – Het bewijs van Galileo Galileï 88 Saturnus 90 Saturnus – De planeet met de ringen 92 Saturnus – De vorm van een ei 94 Uranus 96 Uranus – Wie geeft een nieuwe planeet een naam? 98 Neptunus 100 Neptunus – Hoe weet je hoe een planeet eruitziet? 102 Sterren 104 Sterren – Wegwijzers 106 Sterren – Morgen- en avondster 108 Sterren – Opgaan, blinken en verzinken 110 Sterren – Van supernova tot neutronenster 112 Sterren – Van supernova tot zwart gat 114 Heino Falcke – Tien vragen 116 Verschijnselen 122 Verschijnselen – Precies op een lijn 124 Verschijnselen – Een rode maan 126 Verschijnselen – Vallende sterren 128 Verschijnselen – Kometen 130 Wat we niet zien 132 Wat we niet zien – Geluidsgolven en stilte 134 Wat we niet zien – Tijd 136 Wat we niet zien – Ruimte, tijd en snelheid 138 Wat we niet zien – Licht 140 Wat we niet zien – Lichtjaren 142 Wat we niet zien – Licht doet leven 144 Wat we niet zien – Ultraviolet 146 Wat we niet zien – Piepkleine deeltjes 148 Sjablonen 150 Antwoorden 152 Register met bijbelteksten 154 Zaakregister 157 7
De ruimte MET JE BLOTE OOG Wanneer je naar buiten kijkt op een onbewolkte avond, zie je talloze sterren. Hoe meer je ogen gewend raken aan het donker, hoe meer je er ziet. Overdag zie je de ster die het dichtst bij ons staat. De zon. Steeds groter nodig: Ballon, stift Wetenschappers hebben ontdekt dat het heelal steeds groter wordt. Dat kun je vergelijken met een ballon. Teken op de ballon een aantal stippen. Dit zijn sterren. Blaas de ballon langzaam op. Zie je hoe de sterren steeds verder uit elkaar komen te staan? Voor alles wat Hij heeft gemaakt, be- staat een geschikt moment. Ook al heeft God het besef van de eeuwigheid in het hart van de mensen geplant, toch kan de mens al Gods werk, vanaf het eerste begin tot het absolute einde, niet overzien. Prediker 3:11
9 ‘Ik ben de Alfa en de Omega, het begin en het einde van alles, ’ zegt de Here, de Almachtige God, die is, die was en die komt. Openbaring 1:8 De aarde was woest en leeg en over de watermassa lag een diepe duisternis. Maar de Geest van God zweefde boven de watermassa. Toen zei God: ‘Laat er licht zijn. ’ En toen was er licht. Genesis 1:2 en 3 WAT IS HET HEELAL? Het heelal is alles wat er bestaat. Het is de ruimte, met daarin ontelbare sterrenstelsels en planeten die om hun eigen zon draaien. Alles wat je ziet, hoort, voelt en ruikt, alles wat je kent… is in het heelal. In het heelal is ook veel dat we niet zien, zoals gassen, straling, energie en tijd. Het heelal omvat alles. Alles? Of is er Iemand die groter is dan het heelal? In de Bijbel lees je hoe het heelal door Iemand begonnen is. Het begin Nodig: Ondiepe schaal, water, peper, wattenstaafje, afwasmiddel Wetenschappers denken dat het steeds groter wordende heelal door iets of Iemand begonnen is. Dat kun je vergelijken met dit proefje. Doe een laagje water in de schaal. Strooi in het midden een laag peper. Doop het wattenstaafje in het afwasmiddel. Raak vervolgens met het wattenstaafje het midden van de peper aan.
Slingeren Nodig: Lange \(borduur\)naald, dun draad of garen, kleine zachte of piep\ schuim bal, plakband, papier, potlood, liniaal, haakje aan het plafond, tafel\(tje\), keukentr\ ap Doe dit proefje samen met een volwassene. Doe een draad door de naald. Plak de draad rond het oog vast met plakban d. Prik de naald in de bal. Zorg dat de punt van de naald er een klein eindje uitkomt. Zet een tafel onder het haakje aan het plafond. Plak op de tafel een wit papier. Trek hier een rechte lijn op. Hang de bal op aan de haak aan het plafond. Zorg dat de naald die uit de bal steekt recht boven de lijn hangt. Geef de bal een zetje, zodat de naald recht boven de lijn heen en weer beweegt. Laat de bal slingeren. Je zult zien dat de bal na ongeveer twee uur niet meer recht boven de lijn heen en weer gaat. De aarde draait eigenlijk onder de slinger door. TIP: Geen haak aan het plafond? Plak de slinger met (schilders)tape in een deuropening waar je voorlopig niet langs hoeft. Let op dat het er niet tocht. DE AARDE DRAAIT Je merkt het niet direct, maar de aarde beweegt. Hij draait rond. Elke dag een rondje om zichzelf. Daardoor gaat ’s ochtends de zon op en ’s avonds de zon onder. De aarde draait ook om de zon. Daar doet hij een jaar over. Zo maakt de aarde een reis door het heelal. Reis door het heelal aarde Met dit proefje ontdek je dat de aarde draait, maar je hebt er wel geduld voor nodig …
Kan de aarde zomaar stoppen met draaien? Nodig: Glazen pot, water, lepel, confetti Vul de pot met water. Strooi er confetti in. Roer het water stevig rond. Wat gebeurt er met de confetti als je de lepel weer uit het water haalt? De aarde kan, net als de confetti, niet zelf stoppen met draaien. Alleen een botsing met een enorm hemellichaam zou de aarde kunnen stoppen. Maar daar hoef je niet bang voor te zijn, de hemellichamen in de buurt van de aarde draaien hun eigen rondje om de zon. 41 EEN 67 METER LANGE SLINGER Jean Foucault maakte in 1851 een slinger. Daarvoor gebruikte hij een touw van 67 meter en een bol van 28 kilo. Met deze slinger liet hij zien dat de aarde draaide, zonder naar de zon, maan of sterren te kijken. Een kopie van de slinger hangt in het Pantheon in Parijs, waar ook het eerste experiment plaatsvond. Reis door het heelal God laat de maan en de zon op hun vaste tijden opgaan en ondergaan. Psalm 104:19
Wat we niet zien WAT IS TIJD? Het lijkt een makkelijke vraag, maar zelfs de knapste wetenschappers kwamen er niet uit. Je kunt het niet vastpakken, aanwijzen … Eigenlijk is tijd een afspraak die mensen met elkaar gemaakt hebben. TIP Zoek in een (online) woordenboek de betekenis van tijd. Zonnewijzer maken Nodig: Karton, passer, schaar, spijker, pen, stokje van ongeveer 25 centimeter, klok Tijd kun je meten, bijvoorbeeld met een horloge, klok of zandloper. Vroeger deed men dit met een zonnewijzer. Teken op het karton een cirkel met een doorsnede van 20 centimeter. Prik in het midden met de spijker een gat en steek het stokje erdoorheen. Prik vervolgens het stokje op een zonnige plek in de tuin in de grond. Zorg dat de kartonnen cirkel plat op de grond ligt. Teken elk uur de schaduw die je op het karton ziet over, vanaf het stokje naar de buitenrand van de cirkel. Schrijf bij de lijn het tijdstip. Na een dag is je zonnewijzer af. Vanaf nu kun je aan de schaduw van het stokje zien hoe laat het is. Toen zei God: ‘Ik wil dat er helde- re lichten aan de hemel verschijnen om de aarde te ver- lichten en het verschil tussen dag en nacht aan te geven. Die lichten zullen de vaste tijden regelen en de dagen en jaren aangeven. ’ En zo gebeurde het. Genesis 1:14 en 15
137 Tijd Jesaja antwoordde: ‘De Heer zal laten zien dat hij zich houdt aan zijn belofte. Hij zal u een teken geven. U kent de zonnewijzer van koning Achaz. Wat denkt u, zal de schaduw op de zonnewijzer vooruit gaan of achteruit? ’ Hizkia zei: ‘De schaduw gaat altijd vooruit. Laat hem nu achteruit gaan!’ Toen bad de profeet Jesaja tot de Heer. En de Heer liet de schaduw op de zonnewijzer van Achaz achteruit gaan. 2 Koningen 20:9-11 (BGT) God staat buiten de tijd. Toch heeft Hij voor de mensen de tijd geschapen. Waarom, denk je? Tijd gelijk zetten Nodig: Verschillende klokken en/of wekkers Kun je klokken op de seconde gelijk zetten? Dat lijkt misschien makkelijk, maar vergis je niet: je hebt tijd nodig om van de ene klok naar de andere te gaan en om de klok in te stellen. Boven op een berg De kern van de aarde trekt alles naar zicht toe, dit is de zwaarte- krachtbron. Wist je dat hoe dichter je bij die zwaarte- krachtbron komt, hoe langzamer de tijd gaat. Dus in een dal gaat de tijd iets langzamer, dan bovenop een berg. Maar dat verschil is zó klein, daar merk je niets van. Met tijd is dus iets geks aan de hand. Daar lees je meer over in het volgende hoofdstuk.